O'zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi Chirchiq davlat pedagogika instituti Boshlang`ich sinflarda sinfdan tashqari ishlar fanidan mustaqil ishi mavzu: Grammatik topishmoqlarning mazmuni va ularni tashkil qilish Guruh: 18\8 Bajardi: Zaydullaeva a

Download 52.4 Kb.
bet	1/7
Sana	19.05.2023
Hajmi	52.4 Kb.
	#62029

Bog'liq
Zaydullaeva A. Mustaqil ish
Calendar plan-Ta’limda axborot texnologiyalari (1), INDIVIDUAL LOYIHA 2, Zaydullayeva Aynura. Mustaqil ish, gggfdgfd, gggasfdgfd, kvant

Bu sahifa navigatsiya:

• Tekshirdi:Abdullayeva B Toshkent –2021-yil Mavzu: Grammatik topishmoqlarning mazmuni va ularni tashkil qilish
• III. XULOSA. IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI. KIRISH

O'zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi Chirchiq davlat pedagogika instituti Boshlang`ich sinflarda sinfdan tashqari ishlar fanidan MUSTAQIL ISHI Mavzu: Grammatik topishmoqlarning mazmuni va ularni tashkil qilish Guruh: 18\8 Bajardi: Zaydullaeva A Tekshirdi:Abdullayeva B Toshkent –2021-yil Mavzu: Grammatik topishmoqlarning mazmuni va ularni tashkil qilish KIRISH II. ASOSIY QISM 1.Topishmoq xalq og’zaki she’riy ijodi janri sifatida. 2. Topishmoqning tili va she’riy uslubi. 3. Turli xil topishmoqlar orqali bolalarni bog’lanishli nutqini o’stirishga o’rgatish. III. XULOSA. IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI. KIRISH Kadrlar tayyorlash milliy dasturining asosiy tarkibiy qismlaridan biri shaxs hisoblanadi, u ayni paytda kadrlar tayyorlash tizimi, ta’lim hizmatlarining iste’molchisi va ishlab chiqaruvchisining bosh subekti hamda obekti hisoblanadi. Kadrlar tayyorlash sohasidagi davlat siyosatining muhim yo’nalishlaridan biri mustaqil O’zbekistondagi o’sib kelayotgan yosh avlodlarning til madaniyati va muloqot madaniyatini tarbiyalashdan iborat. Bolalar shaxsini shakllantirishning eng muhim komponenti hisoblanuvchi ushbu ish ona tili, davlat tili bilan bir qatorda boshqa tillar, ayniqsa jahon tillariga ham teng darajada taaluqlidir. Ushbu jarayonda maktabgacha ta’lim dastlabki bo’g’in hisoblanadi. Bolalarning avloddan avlodga ona tilida o’tib kelayotgan xalq ma’naviy boyligini meros qilib olishlari, tarbiyalanuvchilarning kelgusida o’z zamonasining ilmiy yutuqlarini o’zlashtira olishlari, ularni insoniyatning ilg’or odob, ahloq va estetik ideallariga qanchalik sodiq bo’lib voyaga yetishlari kattalarga bog’liqdir. Bolaning umumiy rivojlanishi qanchalik yuqori bo’lsa, uning og’zaki nutqi shunchalik yaxshi rivojlangan bo’ladi. A.V.Zaporojes nutqning umumiy tushunchasini ifodalab uning funksional yo’nalganligini ta’kidlagan holda ―nutq fikrlar almashishga, o’zaro tushunishni amalga oshirishga hizmat qiladi‖, deydi. U nutqning sifat o’zgarishlarini, tafakkurning rivojlanishi, xususan, ko’rgazmali amaliy tafakkurdan mulohaza yurituvchi, mantiqiy tafakkurga o’tish bilan bog’laydi. Bola tafakkuri xususiyatidagi o’zgarishlar uni til vositalarini tanlashga, so’zlar orqali o’z fikrlarini egallashga, so’zlar orqali o’z fikrlarini ifodalashning yanada murakkab shakllariga, monologik nutqqa o’tishga undaydi. Bu fikrni davom ettirib va rivojlantirib aytish mumkinki, bolaning og’zaki nutqi qanchalik yaxshi rivojlangan bo’lsa, u maktabda o’qiganida o’qish malaka va ko’nikmalarini shunchalik tezroq egallaydi. Hozirgi pedagoglar, psixologlar, lingvistlar ilk bo’g’in – maktabgacha ta’limda bolaning ravon bog’lanishli nutqini o’stirish zarurligini ta’kidlaydilar, chunki maktabgacha yoshdagi bolaning maktabda muvaffaqiyatli o’qishi uning og’zaki nutqi rivojlanganligi hamda umumiy rivojlanganligi bilan bog’liq. Maktabgacha katta yoshdagi bolalar lug’at boyligini ilmiy - metodik adabiyotlar tahlili shuni ko’rsatadiki, ular maktabga kirish vaqtida amalda tilning grammatik va sintaktik shakllari tizimini egallagan bo’lishlariga qaramay, ularning nutqi yetuk bo’lmaydi. Bola lug’at zahirasining kambag’alligi faqatgina uning faol nutqida ko’pgina leksik - grammatik kategoriyalar yo’qligidan emas, balki so’zlarni noto’g’ri qo’llash, ularning turli ma’nolarini hamda ko’chma ma’nolarini noto’g’ri tushunishdan iborat. Bizning maktabgacha ta’lim muassasalaridagi kuzatishlarimiz shuni ko’rsatadiki, bolalar uchun atrof - muhitdagi mavhum tushunchalar, masalan, yil, oy nima ekanligi kabi topishmoqlar qiyinlik qiladi. Eng murakkabi kinoya topishmoqlar hisoblanadi. Ular topishmoqning asl mohiyatini tushunmaganligi sababli noto’g’ri javob beradilar. Topishmoqning faqat tashqi, yaqqol jihatini idrok qiladilar, ko’chma ma’nolarini ko’ra bilmaydilar, badiiy obrazni his qilmaydilar, qochirimlarini tushunmaydilar. Bola predmet belgilarini sanab o’tishga asoslangan topishmoqlarni topa bilgan holda metaforik, ko’chirimli topishmoqni oddiy tasvirlash sifatida idrok qiladi. Masalan, ―Oq yer ochdim, qora bug’doy sochdim‖ (qog’oz, yozuv). Bola topishmoqni batamom yaqqol idrok qilgan holda ―Hech narsa ekilmagan joyga qora bug’doy sochilibdi‖ deb tushuntirishdi. Bolalarga toshbaqa haqidagi topishmoqning ―Osti tosh, usti tosh, to’rtta oyoqli bir bosh‖ deyilgan savolidagi kinoya hali tushunarsiz. Bolalar toshbaqa zirhining qattiq ekanligini bilmagan holda ―tosh‖, ―to’rt oyoq‖ va ―bir bosh‖ so’zlarining ma’nosini yaqqol idrok etgan holda ―itning haykali‖, ―otning haykali‖kabi javoblar beradilar. Shunga o’xshash javoblarni rus guruhlarda ham qayd qildik: ―Белая морковка зимой растѐт‖ (сосулька). Topishmoqni bolalar batamom idrok qilgan holda ―Sovuqda yaxlab qolgan sabzi‖ deb tushuntirishdi. Yoki ―синяя шубѐнка покрыла весь мир‖. Bunda osmon shuba bilan taqqoslanmoqda (obraz tasavvurni, hayolni keltirmoqda); shuba havo rangda va shunchalik katta bo’lib, u bilan butun dunyoni yopish mumkin. Bolalarning javoblari: ―Это ледовий коток‖, ―Это снег на земле, он вечером кажется не белым а синим‖. Shunday qilib, ko’chma ma’nolarda qo’llaniladigan so’zlar va ifodalarni tushunmaslik, ularning ma’nolarini to’g’ridan to’g’ri idrok qilish - noto’g’ri, ba’zan kulgili yoki ma’nosiz javoblarga olib keladi. Shu bilan birga so’zning bir nechta ma’nosini farqlash qobiliyati, so’zning ko’chma ma’nolarini, til kinoyalarini va badiiy kinoyalarni tushunish ko’nikmasini maktabgacha yoshdagi bolalarda ham rivojlantirish mumkin. Maktabgacha katta yoshdagi bolalar bog’lanishli nutqini rivojlantirishga, ularga ona tili hamda o’rganilayotgan tilning ifodalash imkoniyatlarini o’rgatishga topishmoqlar katta ta’sir ko’rsatadi. Bola topishmoqni yechish uchun tayyorlangan taqdirdagina shu topishmoqni to’liq idrok qiladi. Topishmoqni to’liq idrok etish uning mazmuni va badiiy shaklini diqqat bilan eshitib, qabul qilishdan iborat. Bolaning ona tilini o’rganishiga yordam berayotib, eng avvalo nutqning benuqsonligiga intilgan holda tarbiyachilar bolalar nutqi yorqin, rang - barang, obrazli bo’lishiga hamda o’z xalqi til boyligini aks ettirishi haqida kam g’amxo’rlik qiladilar. Buning hammasi bog’lanishli nutqini o’stirishni o’rgatishni yengillashtiradi. ―Bolajon‖ tayanch dasturi ―Mmaktabgacha yoshdagi rusiyzabon bolalarni o’zbekcha so’zlashishga o’rgatish dasturi‖ hamda ―Программа обучения детей 5 bolalar ona tili va bog’lanishli nutqini o’stirishning eng yaxshi namunalari asosida gapirishga o’rganishlari lozimligi haqidagi ko’rsatmasi bola o’rganayotgan o’zbek tili (rus tili) mashg’ulotlardan tashqari vaqtda bog’lanishli nutqini eshitadigan tarbiyachi uchun alohida ahamiyat kasb etadi. Shu asnoda Jizzax tumanidagi maktabgacha ta’lim muassasalarida tarbiyalanuvchilarning nutqi bir zaylda va bir ohangda, rang - baranglikka va iliqlikka ega bo’lmagan, taklif qilingan namunalardan uzoq ekanligini ko’rsatdilar. Ko’pincha ularning nutqida intonatsiyalar ifodasiz va zerikarli bo’lib, bu albatta bolalarning nutqiga ham aks etadi. Bolalarning nutq madaniyati rivojlanishidagi kamchiliklar, ko’p jihatdan cheklanib qoladilar. Axir, o’tkir so’zlar, matallar, hazil - mutoyibalar, qiziqchilik, qo’shiq, ertakdagi yorqin obraz, qiziqarli topishmoq bolalar bog’lanishli nutqini boyitadi, tafakkurini, she’rlar tinglash qobiliyatini rivojlantiradi, ona tiliga, keyinroq esa o’rganilayotgan tilga muhabbatni, uning go’zalligini his qilish qobiliyatini tarbiyalaydi. Tarbiyachilar yirik folklorshunoslar M.Alaviya, M.I.Afzalov, Z.Xusainova T.Mirzayev va boshqalar tomonidan to’plangan materiallardan foydalanish imkoniyatiga ega. Masala faqat shundaki, ushbu to’plamlardan eng yaxshilarini va bolalar tushunishi osonlarini ajratish lozim. Yuqorida bayon qilinganlardan kelib chiqqan holda bitiruv malakaviy ishining mavzusini ―Topishmoqlar vositsida maktabgacha yoshdagi bolalarning bog’lanishli nutqini o’stirish‖ deb nomladik. Download 52.4 Kb.

Download 52.4 Kb.