|
O‘zbekistonda fanlararo innovatsiyalar va 18- son ilmiy tadqiqotlar jurnaliBog'liq Asrarov ShO‘ZBEKISTONDA
FANLARARO
INNOVATSIYALAR
VA
18-
SON
ILMIY
TADQIQOTLAR
JURNALI
20.04.2023
fanlaridagi ko’plab xodisalarning mohiyatini tushuntirib qolmasdan, biz yashayotgan
jamiyatdagi bunyodkorlik va tartibsizlik jarayonlarining mohiyatini ochib berishda
ham ahamiyatlidir.
Entropiya tushunchasi birinchi marta Klauzius [2] tomonidan termidinamikada
issiqlik, ish va energiyaning o’zaro bog’liqligini o’rganish jarayonida qo’llanilgan.
Temperatura, bosim yoki hajm kabi fizik kattaliklarni ko’rish,sezish va o’lchash
mumkin, lekin entropiya hakida bunday deya olmaymiz.Entropiya bu fizik kattaliklar
orasidagi boglanishlarni matematik formulalar yordamida ifodalovchi kattalikdir.
Masalan, maʼlum bir ichki energiya, temperatura va hajmga ega bo’lgan muz bo’lagini
stakandagi suvga solsak, muz eriy boshlaydi va natijada suvning temperaturasi pasaya
boshlaydi. Endi shu muz bo’lagini idishga solib, plitkada qizdira boshlasak, plitka ish
bajaradi, idishga issiqlik miqdori uzatiladi va idishdagi muzning temperaturasi ortib,
eriydi va suvga aylana boshlaydi.Qizdirish-ni davom ettirsak, suv bug’lana boshlaydi va
bug’ ish bajarishi mumkin. Olimlar ushbu jarayonlardagi issiqlik va ish orasidagi
bog’lanishga eʼtibor qaratishdi va kam energiya sarflab ko’proq ish bajaradigan issiqlik
mashinalarini yaratish ustida ish olib bordilar.Natijada bug’ mashinalari yaratildi va
fizika
fanining
katta
bo’limi
hisoblangan
termodinamika
rivojlana
boshladi.Termodinamika ikkita printsipga asoslanadi:
1.Issiqlik va ishning ekvivalentligi
2.Tizim bir holatining ikkinchi bir holatiga o’tishining ekvivalentligi
Rudolf Klauzius tomonidan ilgari surilgan g’oyalar, fizik printsiplarning tajribada
tasdiqlanishi va olingan natijalarni matematik tilda ifodalab berishi termodinamika va
entropiyaning rivojlanishida asos bo’lib xizmat qildi.
1950 yilda Klauzius va boshqa olimlar «Issiqlik ishga va ish issiqlikka aylanishi
mumkin» degan xulosaga keldilar.Natijada termodinamikaning birinchi qonuni
yaratildi:
«Yopiq tizimning energiyasi o’zgarmaydi yoki ichki energiyaning o’zgarishi
olingan issiqlik miqdoridan bajarilgan ishning ayirmasiga teng»
∆U = Q – W (1).
Bunga termodinamikada energiyaning saqlanish qonuni ham deyiladi.
Lekin , bu hali issiqlik tizimlarining ishlash printsiplarini tushunish uchun yetarli
emas edi.Biz molekulyar fizikadan bilamizki ideal gaz maʼlum hajmga, bosimga va
temperaturaga ega bo’lishi mumkin va bu termodinamik parametrlarning o’zgarishi
gaz holatining o’zgarishiga olib keladi.Shu o’rinda Karno siklini qarab chiqaylik.
Dastlab, isitgichdan Q1 issiqlik miqdori berish orqali, yaʼni o’zgarmas T1 temperatura
sharoitida gazning hajmi ortadi, yaʼni gaz izotermik kengayadi.Isitgichni o’chirish
natijasida gaz kengayadi va soviydi, yaʼni gaz tashqaridan issiqlik olmagan holda ichki
energiyasining kamayishi hisobidan adiabatik ravishda kengayadi va temperaturasi
pasayadi. Navbatdagi jarayonda, yaʼni tizim sovutgichga ulanganda gaz o’zgarmas T2
temperaturada izotermik siqiladi, natijada gazning hajmi kamayadi va tashqi muhitga
Q2 issiqlik miqdori chiqariladi.Tsikl oxirida sovutgich o’chiriladi, adiabatik siqilish
|
| |
