|
O‘zbekistonda fanlararo innovatsiyalar va 18- son ilmiy tadqiqotlar jurnaliBog'liq Asrarov ShO‘ZBEKISTONDA
FANLARARO
INNOVATSIYALAR
VA
18-
SON
ILMIY
TADQIQOTLAR
JURNALI
20.04.2023
natijasida gazning temperaturasi boshlang’ich qiymatigacha ortadi.Oqibatda gaz
o’zining dastlabki holatini tiklaydi.Bunday jarayonga qaytar jarayon deyiladi.Karno
ushbu yopiq tizimga keltirilgan issiqlik miqdori bilan tizimdan chiqarilgan issiqlik
miqdorlarining yig’indisi nolga teng deb hisoblaydi:
Q1 + Q2 = 0 (2).
Klauziusga bu formulirovka yokmaydi va u keyinchalik termodinamikaning
ikkinchi qonuni deb ataladigan quyidagi taʼrifni ilgari suradi:
Temperaturasi past bo’lgan jismdan temperaturasi yuqori bo’lgan jismga issiqlik
beruvchi yagona jarayondan iborat aylanma jarayon bo’lishi mumkin emas [3].
Bu ta’rifdan “Issiqlik sovuqroq jismdan issiqroq jismga o’z-o’zidan o’tishi
mumkin, lekin issiqlik sovuqroq jismdan issiqroq jismga o’tishi kompensatsiyasiz
holda yuz berishi mumkin emas” – degan xulosaga kelish mumkin.
Klauzius Karnoning qaytar tsiklini tahlil qilib, bu tsiklda ikkita aylanish yuz
beradi, deb hisobladi:
-issiqlikning ishga aylanishi
- yuqoriroq temperaturaga mos keluvchi issiqlikning pastroq temperaturaga mos
keluvchi issiqlikka aylanishi.
Bundan tashqari Klauzius past temperaturadagi issiqlik miqdorining yutilishi
yuqoriroq temperaturadagi issiqlik miqdoriga ekvivalent bo’lishi haqidagi printsipni
ilgari surdi va uni quyidagicha ifodaladi:
(3).Bu ekvivalentlik xususiyatidan foydalanib, barcha holatlarga mos keluvchi
ushbu qiymatlarning yigindisi nolga teng, degan xulosaga kelish mumkin:
(4).Qaytar jarayonlarga mos keluvchi holatlarni ko’plab mayda holatchalarning
yig’indisi sifatida va har bir holachaning aniq bir temperaturasiga mos keluvchi
issiqlikni «keltirilgan issiqlik» deb qaralsa, matematik tilda
(5) yoki
(6)Klauizius holatlar issiqlik miqdorlarining summasi ( ∑Qi=0, Karno taʼrifi) ni
o’rniga (5) ifodani, yaʼni issiqlik miqdorining temperaturaga nisbatlari summasini
qo’lladi.(6) ifodada keltirilgan yopiq integral ostidagi nisbatni entropiyaning
o’zgarishi deb atadi va quyidagicha ifodaladi:
(7) Klauzius bu kontsepsiyani barchaga tushunarli bo’lishi uchun grekcha
«entropiya» - «aylanish» so’zidan foydalandi.Entropiyaning fizik maʼnosi shuki biror
tizim ustida ish bajarish jarayonida tizim holatining o’zgarishi bilan bir qatorda
maʼlum bir issiqlikning aylanishi ham yuz beradi va bu esa ish bajarish jarayonida
energiyaning isrofiga olib keladi.Bundan yopiq tizimlar uchun «Entropiya – energiya
isrofining ulchamidir» degan xulosaga kelish mumkin.Demak, yopiq tizimda
boradigan jarayonlarning yo’nalishini entropiyaning o’zgarishi belgilaydi. Entropiya
holat funksiyasi bo’lib, uning o’zgarishi faqat tizimning boshlang’ich va oxirgi holatiga
bogliq, jarayonning tabiatiga bogliq emas.Uning o’zgarishi qaytar va qaytmas
jarayonlarda bir xil bo’ladi.Qaytmas jarayonlarni hisoblashda qaytar jarayon
tenglamasidan foydalanish kerak.
|
| |
