SCIENCE AND INNOVATION
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8
UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337
664
O’ZBEKISTONDA INKLYUZIV TA’LIM ISLOHOTLARI VA ULARNING
AHAMIYATI
Mamatova Aziza B’riboyevna
Nizomiy nomidagi TDPU Maxsus pedagogika va inklyuziv ta’lim fakulteti Logopediya
kafedrasi o’qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.7378156
Annotatsiya. Maqolada yurtimiz ta’lim tizimidagi islohotlar va ularning ahamiyati,
inklyuziv ta’limni rivojlantirish masalalari, xalq ta’limi tizimida inklyuziv ta’limni rivojlantirish
konsepsiyasining pedagogik mohiyati tahlil qilingan.
Kalit so`zlar: ta’lim, ta’lim shakllari, inklyuziv ta’lim, pedagogik tahlil, metod, ijtimoiy
siyosat.
РЕФОРМЫ ИНКЛЮЗИВНОГО ОБРАЗОВАНИЯ В УЗБЕКИСТАНЕ И ИХ
ЗНАЧЕНИЕ
Аннотация. В статье анализируются реформы в системе образования нашей
страны и их значение, вопросы развития инклюзивного образования, педагогическая
сущность концепции развития инклюзивного образования в системе народного
образования.
Ключевые слова: образование, формы обучения, инклюзивное образование,
педагогический анализ, методика, социальная политика.
REFORMS OF INCLUSIVE EDUCATION IN UZBEKISTAN AND THEIR
SIGNIFICANCE
Abstract. The article analyzes the reforms in the education system of the country and
their importance, issues of raising inclusive education, the pedagogical significance of the
concept of development of inclusive education in the public education system.
Keywords: education, forms of education, inclusive education, pedagogical analysis,
method, social policy.
Hech о‘ylab kо‘rganmisiz, biz har kuni yurgan yо‘llardan ayrim bolalar yura olmaydi, biz
har kuni kо‘rgan gо‘zallikni, atrof olamdagi voqea-hodisalarni eshita olmaydi, kо‘ra olmaydi,
chunki uning harakatlanishi falajlik oqibatida chegaralanib qolgan, uning kо‘zlari ojiz, quloqlari
eshitmaydi. Ammo bu bola ham har tomomlama sog‘lom bо‘lib voyaga yetishi, hamma qatori
jamiki gо‘zalliklardan bahra olib yashashi mumkin edi, biroq salbiy omillar ta’sirid u bundan
bebahra qolgan.
Turli xildagi sabablarga kо‘ra ruhan yoki jismonan nuqsonli bо‘lib qolgan bolalarni
jamiyatdan alohida etiborsiz holda tashlab qо‘yib bо‘lmaydi. Bunday bolalar nuqsonliligi sababli
imkoniyatlari cheklanib qolgan. Imkoniyatlarining chegaralanib qolganligi oqibatida korrksion
yordamga muhtoj.
Nogiron bolalar bilan korreksion ta’limiy, tarbiyaviy, rivojlantiriuvchi ish olib borish,
ijtimoiy jamiyatga adaptatsiyalash, imkoniyatlaridan foydalanib, о‘z-о‘ziga xizmat qila oladigan
va jamiyatga ma’lum darajada nafi tegadigan qilib voyaga yetkazish har bir davlatning eng
dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. Zero, prezidentimiz SH.M.Mirziyoyevnig ta’biri bilan
aytganda “Har qanday halqning ma’naviyati shu jamiyatda yashovchi nogironlarga bо‘lgan
e’tibori bilan ham belgilanadi” [1]
SCIENCE AND INNOVATION
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8
UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337
665
Shuning uchun ham bu vazifalarni tо‘laqonli amalga oshirish maxsus yordamga muhtoj
bо‘lgan bolalarni huquqlarini qо‘llab-quvvatlab, ularni joriy etish maqsadida jahon miqiyosida
“Inklyuziv ta’lim” siyosat darajasiga kо‘tarilib xalqaro huquq normalari, jumladan, BMT ning
1989 yilgi “Bolalar huquqlari tо‘g‘risida Konvensiya”si, Dakar Deklaratsiyasi, Salamanka
bayonoti va Ish rejasi (1994yil) kabilarda о‘z aksini topgan. Biroq juda kо‘p hollara maxsus
yordamga muhtoj bolalar ta’limdan chetda qolib ketmoqdalar. Bunga asosiy sababalar birinchi
navbatda ota-onalarning farzandiga bо‘lgan e’tiborining sustligi bо‘lsa, keyingi galda bu bolani
о‘qitish uchun ta’lim muassasalarining о‘sha hududda yо‘qligi yoki juda uzoqda
joylashganligidir. Mana shunday hol maxsus yordamga muhtoj bola uchun juda ayanchli holdir.
Chunki bu bolada mavjud nuqson tufayli uning imkoniyatlari chegaralanib qolgan, ma’lumki
bola ta’lim-tarbiya olmasa va undagi nuqsonni tuzatish ishlari olib borilmasa, nuqson darajasi
yanada og‘irlashadi, ikkilamchi nuqsonlar kelib chiqadi va uning о‘z о‘ziga xizmat qilish
malakalri shakllanmay qoladi. Ijtimoiy hayotga moslashishi qiyinlashadi. Bir sо‘z bilan aytganda
u “nogiron” bо‘lib qolaveradi. О‘z navbatida jamiyatda nogironlarning kо‘payishi shu jamiyat
taraqqiyotini orqaga tortadi. Mana shunday oqibatlarga olib kelmasligi, maxsus yordamga
muhtoj bо‘lagan bolalarning haq-huquqlarini tо‘laligicha ta’minlash maqsadida ham inklyuziv
ta’limni joriy etish masalalari keng tus olmoqda.
Inklyuziv ta’limning mohiyati shundan iboratki, ruhiy yoki jismoniy rivojlanishda
orqada qolganligi sababli maxsus yordamga muhtoj bо‘lgan bolalardan “nogiron” degan
tamg‘ani olib tashlab, normal rivojlanishdagi bolalar bilan birga teng huquqlililikni ta’minlash,
jamiyatga tо‘laqonli, erta moslashtirish, mavjud imkoniyatlaridan foydalana olishlarini
ta’minlash maqsadida umumta’lim maktablari tizimida о‘qitishdan iborat.
Bu maqsadlarni amalga oshirish О‘zbekiston Respublikasida ham davlat siyosat
darajasiga kо‘tarildi. Natijada inklyuziv ta’limga doir xalqaro huquqiy meyoriy hujjatlar,
rivojlangan chet el davlatlarning inklyuziv ta’lim tajribalari о‘rganib chiqildi va ularga
asoslangan holda yangi tahrirdagi “Ta’lim tо‘risida”gi Qonunning 20-moddasi, “Inklyuzi ta’lim”
deb nomlanib, “Inklyuziv ta’lim alohida ta’lim ehtiyojlari va individual imkoniyatlarning xilma-
xilligini hisobga olgan holda barcha ta’lim oluvchilar uchun ta’lim tashkilotlarida ta’lim olishga
bо‘lgan teng imkoniyatlarni ta’minlashga qaratilgan”ligi qonuniy asos bilan mustahkamlandi. [2]
Inklyuziv ta’lim masalasi Respublikamiz Prezidenti tomonidan davlat siyosatining eng ustuvor
vazifasi sifatida qaralib, PQ-4860-sonli “Alohida taʼlim ehtiyojlari bo‘lgan bolalarga taʼlim-
tarbiya berish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori hamda
Vazirar mahkamisining “Alohida ta’lim ehtiyojlari bo‘lgan bolalarga ta’lim berishga oid
normativ-huquqiy hujjatlarni tasdiqlash to‘g‘risida” gi 638-sonli qarorida о‘z aksini topdi.
Mazkur ishlarning natijasi sifatida inklyuziv ta’limning barcha jihatlari, joriy etish yо‘llari,
maqsad va vazifalari, bu sohadagi islohatlar “Umimiy o’rta ta’lim tashkilotlarida inklyuziv
ta’limni tashkil etish tartibi to’grisida”gi Nizom, 2020 — 2025-yillarda xalq ta’limi tizimida
inklyuziv ta’limni rivojlantirish Konsepsiyasi, 2020 — 2025-yillarda xalq ta’limi tizimida
inklyuziv ta’limni rivojlantirish konsepsiyasini 2020-2021-yillarda amalga oshirish bo‘yicha
“YO‘L XARITASI”DA belgilab olinib, amaliyotga joriy etish borasida kо‘zga kо‘rinarli ishlar
amalga oshirilmoqda.
Konsepsiya doirasida belgilangan vazifalarni bajarish orqali quyidagi natijalar
kutilmoqda:
SCIENCE AND INNOVATION
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8
UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337
666
- alohida ta‟lim ehtiyojlari bo’lgan shaxslarning rivojlanishi, reabilitatsiyasi, jamiyatga
integratsiyalashuvida inklyuziv ta’limning strategik omil sifatidagi roli tasdiqlanadi;
-alohida
ta’lim ehtiyojlari bo’lgan bolalarning ta’limiy muhiti yaxlitligi
mustahkamlanadi, ularning jamiyatga integratsiyasi uchun zarur sharoitlar ta’minlanadi;
-davlat, jamiyat, shaxsning inklyuziv ta’lim sohasidagi manfaatlarini muvofiqlashtirish
mexanizmlari yaratiladi;
-inklyuziv ta‟lim tizimining umumiy qulayligi, uzluksizligi, ta’lim sifati, shuningdek
o’quvchilarning rivojlanish darajasi, xususiyatlariga moslashuvchanligi va variativligiga
erishiladi. [4]
Konsepsiya amaliy natijalariga muvofiq Respublika miqyosida o’tgan 2021-2022 va joriy
2022-2023 o‘quv yilidan 130 dan ortiq umumiy o’rta ta’lim maktablarida inklyuziv va
boshlang‘ich tayanch korreksion sinflar tashkil etildi.
Inklyuziv ta’limning amaliy natijalarini o’rganish masadida Toshken shahar Uchtepa
tumani 109-sonli, Chilonzor tumani 163-sonli, Sergeli tumani 55-sonli, Olmazor tumani 134-
sonli,
Samarqand
viloyati
Samarqand
shahar
81-sonli,
Yunusobod
tumani
70-sonli,
Shayxontoxur tumani 324-sonli,
Yakkasaroy tumani 135-sonli,
Samarqand viloyati Samarqand
shahar
81-sonli
davlat
umumta’lim
maktablaridagi
inklyuziv ta’limning joriy etilish
holati o‘rganildi. Sergeli tumani
55-umumiy
o‘rta
ta’lim
maktabiga Sergeli tumani XTB
buyrug‘i asosida 6 nafar imkoniyati cheklangan bolalar inklyuziv ta’limga jalb etilgan. Ushbu
ta’lim shaklini joriy etish bo‘yicha barcha meyoriy hujjatlar yuritilgan. O‘qituvchiar bilan olib
borilgan suhbat va savolnomalar asosida inklyuziv sinflar o‘qituvchilari uchun o‘quv tarbiya
jarayonini tashkil etish bo‘yicha metodik ta’minot zarurligi, bu borada o‘qituvchilar malakasini
oshirishga juda katta zaruriyat mavjudligi, dars jarayonini kuzatish asnosida inklyuziv sinflarda
o‘quvchilar sonini kamaytirishga katta ehtiyoj borligi aniqlandi.
Bayon etilgan qiyinchiliklar bilan bir qatorda 55-UO‘TMda inklyuziv talimni joriy
etishda ko‘zga ko‘rinarli yutuqlarga ham erishilgan. 1-“a” sinf o‘quvchisi koxlear implant
Uralov Azizbek Oybek o‘g‘li umumta’lim dasturi talablarini yaxshi o‘zlashtirmoqda. Boshqalar
bilan bemalol og‘zaki muloqotga kirishadi.
Uchtepa tumani 109-UO‘TMga tuman XTBning qarori bilan 2 nafar koxlear implant o‘quvchilar
2021-2022 o’quv yilida 1-sinfga qabul qilingan bo‘lib o’quv-tarbiya jarayonida yutuqlar
talaygina.
Chilonzor tumani 163-UO‘TMning 1-sinfida tajriba-sinov tariqasida imkoniyati
cheklangan 2 nafar o‘quvchi inklyuziv ta’limga jalb etilgan. Olmazor tumani 134-UO‘TMning
1-sinfi tuman XTBning buyrug‘iga ko‘ra 8 nafar imkoniyati cheklangan o‘quvchilar imklyuziv
ta’limga jalb etilgan bo‘lib, 2 nafar koxlear implant o‘quvchilar Mustafoyev Sirojiddin
SCIENCE AND INNOVATION
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8
UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337
667
Chorshanbi o‘g‘li, Fayzullayev Foziljon Sirojiddin o‘g‘li maktab dasturini yaxshi
o‘zlashtirmoqda. Sog‘lom tengdoshlari bilan og‘zaki muloqotga kirishadi. Yunsobod tumani 70-
sonli umumiy o’rta ta’lim maktatabining 1-sinfiga ham uch nafar Abdusattorova Xolida Sanjar
qizi, Hamidova Sabina Xurshidovna, Abdumajidova Dinara Dilmurod qizi kabi alohida ehtiyojli
o’quvchi qabul qilingan bo’lib uzoq yillik tajribaga ega maktab direktori Qodirova Barno
Mirvaliyevnaning alohida yordami va alohida ehtiyojli bolalarga nisbatan g’amxo’rligi sinf
o’qituvchilarining mahorat va tajribasi sababli inklyuziv o’quv- tarbiya jarayonida ko’zga
ko’rinarli yutuqlagrga erishilga. Masalan, 1-a inklyuziv sinf o’quvchisi koxlear implant
Abdusattorova Xolida Sanjar qizining nutqi birmuncha yaxshi rivojlangan bo’lib, boshqalar bilan
og’zaki muloqotga kirisholadi, o’quv dasturini yaxshi o’zlashtirmoqda.
Shayxontoxur tumani 324-umumiy o’rta ta’lim maktabi inklyuziv talimni tashkil etish
bo’yicha boy tajribaga ega bo’lib hozirda 20 nafar alohida ehtiyojli o’quvchi mavjud. Ulardan 6
nafari boshlang’ich sinflarda 14 nafari yuqori sinflarda ta’lim-tarbiya olmoqdalar. Inklyuziv
sinflarda o’quv tarbiya jarayoni maqsadga muvofiq tarzda tashkil etilgan. Ammo ushbu
inklyuziv maktablar o’qituvchilari uchun ham metodik qo’llanmalarning yetishmasligi asosiy
mummo ekanligi aniqlandi.
SCIENCE AND INNOVATION
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8
UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337
668
Yakkasaroy tumani 135-davlat umumiy o’rta ta’lim maktabida ham inklyuziv talim holati
o’rganildi. Ushbu maktabning 1-sinfiga ikki nafar alohida ehtiyojli bola 2022 yilning sentyabr
oyidan komissiya xulosasiga ko’ra kiritilgan bo’lib ular Rudenko |Aleksandr Nikalayevich va
Umarov Umarbek Bobirovichlardir.
Samarqand viloyati Samarqand shahridagi 81-sonli davlat umumiy ta’lim maktabida ham
eksperemental o’rganish ishlari olib borildi. Ushbu maktabning birinchi sinflariga 2022 yilning
sentyabr oyida komissiya xulosasiga muvofiq 5 nafar imkoniyati cheklangan o’quvchilar 1-
sinfga qabul qilingan bo’lib ular koxlear implant Valyayev Emi, RRS tashxisi qo’yilgan
Akbarova Anisa, Dauletbayev Abdulaziz, Narzullayev Firdavs, Askarov Otabeklardir.
1-Z sinf o’qituvchisi Dexkanova Muxayyo Muzaffarovnaning inklyuziv ta’lim ish
tajribasi va o’quv jarayoni o’rganilganda bu borada o’qituvchi tomonidan quyiagi
muvaffaqiyatlarga erishilganligi aniqlandi:
-Dexkanova Muxayyo Muzaffarovna tomonidan barcha o’quv dasturlari alohida ehtiyojli
bolalar
uchun
moslashtirilib
qaytadan tuzilgan;
-alohida
ehtiyojli bolalarning
har
biri
uchun
individual
rejalar
tuzilgan;
-har chorakda
inklyuziv ta’limdagi
alohida
ehtiyojli
bolalar
ozlashtirish
ko’rsatgichlari
monitoring qilib borilmoqda;
SCIENCE AND INNOVATION
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8
UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337
669
-darsdan keyin va bo’sh vaqtlarda alohida ehtiyojli o’quvchilar uchun individual ish
grafigi tuzilgan;
-alohida ehtiyojli uquvchilar sinfda alohida qadr-qimmat va mavqeyga ega.
-o’quvchilarning dastur talablarini o’zlashtirishlari yuqori darajada;
-alohida ehtiyojli o’quvchilarning muloqot ko’nikmalari shakllangan.
-sinf o’quvchilari o’rtasida do’stona munosabat yaratilgan.
Respespublikamizda inklyuziv ta’lim samaradorligini oshirishda Xalq ta’limi vazirligi va
uning huzuridagi Respublika tashxis inklyuziv ta'lim laboratoriyasi xodimlari Sulton Mo’minov,
Shoista Axmedova, Gulmira Alimovalar ham munosib jonbozlik ko’rsatmoqdalar.
Erishilgan yutuqlar bilan bir qatorda inklyuziv ta’limni joriy qilishda kо‘plab muammolar
va tо‘siqlar talaygina. Muammolarni va tо‘siqlarni hal etish zaruriyatdir. Chunki jamiyatimizda
yashayotgan har bir maxsus yordamga muhtoj bola bizning ham farzandimiz. Alohida ehtiyojli
bolalarga “Ular kimning farzandi?” deya savol berish о‘rinsizdir. Zero, ularning kamoloti
bizning ham kamolotimiz, ularning fojeasi bizning ham fojeamizdir.
| 