|
PEDAGOGICAL SCIENCES AND TEACHING METHODS / 2024 – PART 33 /Bog'liq Berdimamatova Zuxraxon Oybek qizi PEDAGOGICAL SCIENCES AND TEACHING METHODS / 2024 – PART 33 /
158
Po`lat haqida tushuncha. Po`lat deb tarkibida 2,14% gacha uglerod bo`lgan
temir-uglerod qotishmasiga aytiladi. Po`latning tarkibida bundan tashqari doimiy
aralashma sifatida oz miqdorda marganes, mis va fosfor kabi elementlar ham
bo`ladi. Po`latning tarkibidagi uglerod miqdori ortib borishi bilan uning
mustahkamligi va qattiqligi ortadi, lekin plastikligi kamayadi. Shuningdek zarbiy
qovushqoqligi, issiqlik va elektr o`tkazuvchanligi hamda magnitlanish hususiyatlari
kamayadi, lekin uglerodning miqdori 1,0% dan ko`p bo`lsa mustahkamlik ham
kamayadi. Po`lat tarkibidagi qo`shimchalar ham foydali yoki zararli bo`ladi.
Masalan, marganes, mis va alyuminiylar foydali. Uglerod, fosfor kabilar, agar
ko`payib ketsa, zararli moddalar hisoblanadi. Ular ta’sirida po`latning issiq va sovuq
holdagi mo`rtligi ortadi, plastikligi va qovushqoqligi esa kamayadi. Lekin fosfor
foydali ham bo`lishi mumkin. Chunki u po`latga ishlov berishni yengillashtiradi, mis
esa po`latni zanglamaslik (korroziyabardoshlik) xususiyatini oshiradi.
Po`latlarning turlari. Po`latlar turlicha bo`ladi. Masalan: 1) ishlab chiqarish uslubiga
qarab: konvertor, marten va elektr po`latlari; 2) kimyoviy tarkibiga qarab: uglerodli yoki
legirlangan po`latlar; 3) vazifasiga ko`ra: konstruksion, asbobsozlik va maxsus po`latlar;
4) uglerod miqdoriga qarab: kam uglerodli, o`rtacha uglerodli va yuqori uglerodli po`latlar
bo`ladi. Demak, po`latlar olinish usuli va tarkibiga ko`ra bar xil bo`ladi. Po`latlarning
tarkibiga qo`shilgan boshqa elementlar ularning turli xossalarini, masalan, qattiqlik,
zanglamaslik, olovga bardoshlilik kabi xossalarini oshiradi. Po`latlarning bu xossalaridan
texnikada kerakli joylarda qo`llaniladi.
Cho`yanlar va ularning turlari.
Yuqorida ta’kidlanganidek, tarkibidagi uglerod miqdori
2,14% foizdan ko`p bo`lgan temir-uglerod qotishmalari cho`yanlar deb ataladi. Cho`yan
tarkibida uglerod miqdori 4 % gacha, ayrim hollarda esa 6 % gacha bo`ladi. Cho`yanlar
quyidagi belgilariga qarab turlarga bo`linadi:
1.
Vazifasiga qarab: qayta ishlanadigan va quymakorlik cho`yanlari.
2.
Strukrurasi (tuzilishi)ga qarab: oq, kulrang va oraliq cho`yanlar.
3.
Uglerodning cho`yandagi holatiga qarab: kulrang, bog`lanuvchan (teriluvchan),
yuqori mustahkam cho`yanlar.
4.
Metall strukturasiga qarab: ferritli va perlitli cho`yanlar.
5.
Kimyoviy tarkibiga qarab: legirlanmagan cho`yanlar; oz, o`rtacha va yuqori
legirlangan cho`yanlar.
Cho`yanlarning xossalari. Qayta quyish cho`yanlari asosan oq cho`yanlar
bo`lib,
ularning
katta
qismi
po`lat
ishlab
chiqarishga
sarflanadi.
Ularga
texnik ishlov berib bolg`alanuvchan cho`yanlar ham olish mumkin.
Quymakorlik cho`yanlaridan har xil detallar quyishda foydalaniladi. Oq cho`yanlardan
tayyorlangan quymalar ishqalanishga chidamli bo`ladi. Cho`yanlar po`latlardan tarkibidagi
uglerod miqdoridan tashqari yaxshi quyilish hususiyatlari bilan ham ajratib turadi. Ularni
oddiy sharoitda bosim ostida ishlab bo`lmaydi, lekin po`latdan arzon. Cho`yanning
tarkibida mis, uglerod, fosfor kabi aralashmalar va nikel, xrom, mis, molibden kabi
legirlovchi elementlar ham bo`ladi. Ular cho`yandagi grafit miqdoriga, bu esa o`z navbatida
uning st
rukturasi va xossalariga ta’sir qiladi. Bundan tashqari cho`yanning xossalari uni
|
| |
