|
Pedagogika fakulteti
|
| bet | 4/9 | | Sana | 22.02.2024 | | Hajmi | 190,5 Kb. | | #160609 |
Bog'liq Ibragimov Nurbek qqMenejment-páni basqarıw tuwrısındaǵı bilimler kompleksi bolıp tabıladı. Ol social ekonomikalıq, sotsial, xuquqiy, kibernetika hám basqa pánler menen baylanıslı bolıp tabıladı. Menejment, barinen burın ekonomikalıq teoriya páni menen jaqınnan baylanıslı. Ol ekonomikalıq nızamlardı bilip alıwǵa hám olarǵa uyqas túrde basqarıw processinde ekonomikalıq metodlardı qóllawǵa, xar bir xızmetkerge hám jámáátke tásir kórsetiwge tiykarlanadı. Bir qatar ekonomikalıq pánler: makroekonomika, mikroekonomika, statistika, keleshekti belgilew, mexnat ekonomikası sıyaqlılar xam menejment páni menen bekkem baylanıslı. Basqarıw páni menen yuridikalıq pánleri ortasında arnawlı bir munasábetler bar bolıp tabıladı. Yuridikalıq pán basqarıw iskerligi qanday sheńberde ámelge asırılıwı kerekligin, xuquqiy normalarni qanday qóllaw xamda xojalıq júrgiziw processinde basqarıw shólkemleri, basshılar hám ayırım adamlardıń normativ hújjetlerden, nızamlardan paydalanıwın belgilep beredi. Sotsiologiya, psixologiya hám mexnat fiziologiyasi basqarıw máselelerin islep shıǵıwda kútá úlken rol oynaydı. Menejment páni basqarıwdıń ulıwma nizamlıqların uyreniwshi kibernetika páni menen ajıralmas baylanısqan bolıp tabıladı. Ol basqarıw qararların qabıllaw ushın zárúr bolǵan informaciyalardı aqıl qılıw hám qayta islew processlerin úyrenedi. Kibernetika jetiskenlikleri:
• basqarıw daǵı informaciya sistemasın jetilistiriwge;
• basqarıw procesin kompyuterlestiriwge;
• avtomatlastırılgan basqarıw sistemasın jaratılıwma keń jol ashıp beredi. Belgilengen baylanıslı pánlerdi jetilisken úyreniw basqarıwdıń sirasrorlarini tereń ańǵarıwǵa jáne onı nátiyjeli qóllawǵa múmkinshilik beredi. XX ásirdiń 60 -80 - jıllarında Batısda zamanagóy menejment rawajlana baslanadı. Batıs teoretikleri social sistemalar mektep basqarıwdı shólkemlestiriw maqsetinde:
• sistemalı jantasıw tiykarların islep shıǵıwadı ;
• pútin sistema menen onıń bólimleri munasábetleri máselelerin kórip shıǵıwadı ;
• bir qansha ózgeriwshi faktorlardıń basqarıwǵa bolǵan tásirin úyreniwedi. Bul mektep wákilleri (amerikalıq Ch. Barnard, G. Saymon) zamanagóy menejmentte qo'yidagi tórt jantasıwdı tiykarlab berediler
“Sistemalı” yamasa zamanagóy menejment Sistemalı jantasıw
• Sistema - bul bir-biri menen óz-ara baylanısqan bólimler. Hár bir bólim pútin sistemanıń ózgeriwine óz ulessin qosadı. Shólkem - bul pútin ashıq sistema bolıp tabıladı. Onıń táǵdiri sırtqı hám ishki ortalıqǵa baylanıslı. Sistemalı jantasıwda shólkemdi basqarıwda tiykarınan onı ishindegi, quramındaǵı ortalıqǵa (ekonomikalıq, ilimiy-texnikalıq, sociallıq-siyasiy) itibar beriledi.
jaǵdaylı jantasıw
• Eger sistemalı jantasıwda pútin shólkem qanday bólimlerden shólkemlesken degen sorawǵa juwap tapaolsak-de, biraq bul bólimlerdiń qay-qaysısı áhmiyetli, qay-qaysısı ekinshi yamasa úshinshi dárejeli ekenligine itibar qaratilmaydi. Pútindiń qaysı bir bólegi oǵada áhmiyetli degen sorawǵa jaǵdaylı analiz juwap beredi. Bunda shólkemdiń ishki quramındaǵı ózgerisler sırtqı ortalıqtıń tásiri menen baylanıstırıp uyreniledi. Biraq túrli dárejedegi jaǵday túrli dárejedegi bilimdi talap etedi.
Funktsional jantasıw
• Basqarıwǵa shólkemlestirilgen mexanizmlerdiń eń aqılǵa say jolların islep shıǵıw imkaniyatın beredi.
Sol kózqarastan basqarıw tómendegi funksiyalardı atqaradı :
• joybarlaw ;
• shólkemlestiriw;
• basshılıq qılıw ;
• muwapıqlastırıw ;
• baqlaw hám t. b.
Menejment teoriyasın burınǵı birlespede rawajlandırıwda A. K. Gastev, P. M. Kerjentsev, v. G. Afanasev, D. v. Gvishiani, S. E. Kamenitser, O. v. Kozlova, D. M. Kruk, A. M. Omarov, G. X. Popov sıyaqlılar ózleriniń salmaqlı uleslerin qosqanlar. Burınǵı birlespede mexnatni ilimiy shólkemlestiriw hám basqarıw tarawin ilimiy izertlew 1920 jıllarda baslanǵan. Sol jılları mexnatning oraylıq institutı shólkemlestirilip, mexnatni ilimiy shólkemlestiriw boyınsha qatar konferenciyalar ótkerildi.
Sol jıllarda mexnatni ilimiy tekseriw institutı, basqarıw hám normativ boyınsha oraylıq ilimiy-izertlew institutları dúzildi. Mámlekettiń jetekshi joqarı oqıw orınlarında “Mexnatni ilimiy shólkemlestiriw”, “Basqarıw” kafedraları, fakultetleri shólkemlestirilip, olar boyınsha arnawlı pánler oqıtila baslandı. Rossiyada Házirshe birden-bir, Moskva basqarıw institutı tashkil etilgen bolıp, ol kárxana yamasa tarmaq iskerliginiń basqarıw tárepin jetilistiriw máseleleri boyınsha direktorlar maslaxatchilari dep júritiletuǵın basqarıwdı shólkemlestiriw boyınsha qánigelerdi tayarlaydı. Ózbekstanda menejmenttiń teoriyalıq tiykarları jáne onıń tiykarǵı principlerı XIII-XIv ásirlerge kelip Ámir Temur xukumronligi dáwirinenoq qáliplese baslaǵan. Ámir Temur “Temur áneydeyleri” shıǵarmasında, qanday etip hákimiyatni qolǵa kirgizgeni, siyasiy hám áskeriy iskerligi haqqındaǵı sırlar, onı basqarıw kórkem óneri, usınıń menen birge istilochilikka qanday basshılıq etkenin ózi túsindirme bergen. “Temur áneydeyleri” jaxonga ataqlı dóretpe. Onıń qol jazba nusqaları dúnyanıń derlikk barlıq mámleketleri (Indiya, Iran, Angliya, Daniya, Frantsiya, Rusiya, Germaniya, Armeniya, Ózbekstan hám basqalar ) dıń kitapxanalarında bar. Dóretpe eki bólekten ibarat. Birinshi bólim Ámir Temurdıń óz mámleketin qurıw jáne onı xar jixatdan bekkemlew, jetilisken qurallanǵan qúdiretli ásker dúziw boyınsha qollanıw etken áneydeyleri hám jobalarınan ibarat bolıp, xatto áskerdiń jangovor saflanish tártibi xam arnawlı kesteler arqalı kórsetip berilgen. 23 Miynettiń on úsh bólim (keńes) den ibarat ekinshi bóleginde bolsa xızmet soxibqironning kúshli feodal mámleketti qurıw, ásker dúziw hám dushpan lashkarini sındırıw maydanınan dúzgen keńesleri hám ámelge asırǵan jumısları óz ańlatpasın tapqan. Ámir Temur tapqır, tájiriybeli hám siyasatdon mámleket ǵayratkeri edi. Ol ózi tuzmoqchi bolǵan mámlekettiń oraylıq apparatı hám jergilikli hákimiyatning qanday, qaysı social taypalarǵa tayanıwı, lawazımlı shaxslar hám olardıń sapaları xamda minnet hám wazıypaların aldınan belgilep bergen. “Áneydeyler” avtorınıń pikrine qaraǵanda, xar bir soxibi taj mámleket hám jámiyeti málim sociallıq-siyasiy gruppaǵa tayanǵan túrde basqarıwı kerek. Hazrat Ámir Temur, “Áneydeyler”da xabar beriwine qaraǵanda, óz iskerliginde qo'yidagi 12 socialsiyosiy gruppaǵa súyene otirip jumıs alıp barǵan :
1. Xazrat Payg'abarimiz Muxammad Sallolloxu Alayxissalomning áziz hám húrmetli áwladı bolǵan sayidlar, ulama hám shayıqlar ;
2. Ómirdiń ashshı -chuchugini totgan bilgir kisiler;
3. Duoguy taqıwalar ;
4. Ámirler, sarxanglar, sipoxsolollar, yaǵnıy lashkar hám ásker basshıları ;
5. Sipox menen puqara, yaǵnıy qara xalıq;
6. Saltanat jumısları, onıń siru-sırların bilgen, keńesse bolatuǵın dono hám isenimli kisiler;
7. ministrler, sarkitob hám toplam bitiqlari;
8. Xakimlar, táwipler, munajjimlar hám injinerler;
9. Xadis ilimpazları hám áńgimeshiler, yaǵnıy ráwiyat aytuvchilar (tariyx shunoslar).
10. So'fiy hám bilimliler;
11. Xunar hám kórkem óner axli, yaǵnıy qol ónermentiler hám artistler;
12. Xar túrli mámleketlerden kelgen sayyox hám kommerciya axli. Olar menen sóylewip, mámleketlerindegi sociallıq-siyasiy jaǵdaydan xabardar bolıp turıw múmkin bolǵan.
|
| |
