b) metodik kompetentlik
- pedagogik jarayonni metodik jihatdan oqilona tashkil
etis
h, talim yoki tarbiyaviy faoliyat shakllarini to‘g‘ri belgilash, metod va vositalarni
maqsadga muvofiq tanlay olish, metodlarni samarali qo‘llay olish, vositalarni
muvaffaqiyatli qo‘llash;
c) informatsion kompetentlik
axborot muhitida zarur, muhim, kerakli, foydali
ma’lumotlarni izlash, yig‘ish, saralash, qayta ishlash va ulardan maqsadli, o‘rinli,
samarali foydalanish;
d) kreativ kompetentlik
- pedagogik faoliyatga nisbatan tanqidiy va ijodiy
yondoshish, o‘zining ijodkorlik malakalariga egaligini namoyish eta olish;
e) innovatsion kompetentlik
- pedagogik jarayonni takomillashtirish, talim
sifatini yaxshilash, tarbiya jarayonining samaradorligini oshirishga doir yangi
g‘oyalarni ilgari surish, ularni amaliyotga muvaffaqiyatli tatbiq etish;
f) kommunikativ kompetentlik
- jarayonning barcha ishtirokchilari, jumladan,
talabalar bilan samimiy muloqotda bo‘lish, ularni tinglay bilish, ularga ijobiy ta’sir
ko‘rsata olish;
g) shaxsiy kompetentlik
-
izchil ravishda kasbiy o‘sishga erishish, malaka
darajasini oshirib borish, kasbiy faoliyatda o‘z ichki imkoniyatlarini namoyon qilish;
h) texnologik kompetentlik
- kasbiy-
pedagogik bilim, ko‘nikma va malakalarini
boyitadigan ilg‘or texnologiyalarni ozlashtirish, zamonaviy vosita, texnika va
texnologiyalardan foydalana olish;
i) ekstremal kompetentlik
- favqulotda vaziyatlar (tabiiy ofatlar, texnologik
jarayon ishdan chiqqan)da, pedagogik nizolar yuzaga kelganda oqilona qaror qabul
qilish, to‘gri harakatlanish malakasiga egalik.
Har bir pedagog o‘z kasbiy kompetentligiga ega bo‘ladi. Bu orqali u pedagogik
jarayonda ishtirok etadi. Bu jarayonning faol ishtirokchisiga aylanish uchun esa
yuqoridagi sifatlarni o‘zida aks ettirishi lozim. Kasbiy kompetentlikning barcha
sifatlarini to‘la-to‘kis o‘zida mujassam etgan pedagog ularni amaliyotda qo‘llash
jarayonini ham bexato yo‘lga qo‘yishi lozim. Qachonki o‘z bilimlarini ta'lim oluvchiga
kasbiy kompetentligini qo‘llagan holdagina yetkazib bersa,bu pedagogni ta'lim
jarayonida chinakam yutuqqa erishgan deya olamiz.
Biz mutaxassis, ya’ni pedagogning o‘z kasbiy kompetentligini oshirishi uchun
o‘z-o‘zini tahlil qilishi, o‘z ustida ishlashi va o‘z-o‘zini baholay olishi kerak degan
edik. Bular oras
ida o‘z ustida ishlash juda muhim ahamiyat kasb etadi.
Mutaxassisning o‘z ustida ishlashi quyidagilarda ko‘rinadi:
-
kasbiy bilim, ko‘nikma va malakalarini takomillashtirib borish;
- faoliyatga tanqidiy va ijodiy yondoshish;
- kasbiy va ijodiy hamkorlikka erishish;
- ishchanlik qobiliyatini rivojlantirish;
- salbiy odatlarni bartaraf etib borish;
-
ijobiy sifatlarni o‘zlashtirish.
Bundan ko‘rinib turibdiki, har bir bo‘lajak pedagog o‘z kasbiy kompetentligini
anglab yetishi, o‘z ustida tinimsiz ishlashi,o‘zini- o‘zi baholay olishi ,ta'lim
jarayonining jadal sur'atlarda o‘sishini ta'minlashi kerak. Qachonki pedagog o‘zini
to‘g‘ri va xolis baholay olsagina, u o‘z sohasida yetuk mutaxassis bo‘lib yetishadi.
Ushbu fikrlardan ko‘rinib turibdiki, kasbiy kompetentlik nafaqat pedagogika,
balki boshqa mutaxassisliklarda hm muhim o‘rin tutadi,lekin bizning asosiy
yo‘nalishimiz bo‘lgan pedagogika sohasida kasbiy kompetentlikni yuksak darajada
egallash,bu orqali pedagogik jarayonni muvaffaqiyatli amalga oshirish dolzarb
masala hisoblanadi. Shunday ekan, har bir ta'lim beruvchi o‘zining
kompetensiyalarini to‘g‘ri anglay olishi va uni amaliyotda to‘g‘ri va maqsadli qo‘llay
olishi darkor.
Zamonaviy jamiyat ta’lim tizimi oldiga yuqori malakali, intiluvchan,
raqobatbar
dosh, tashabbuskor, ma’naviy va jismoniy soq’lom shaxslarni tarbiyalab
berish talabini qo‘ymoqda. 2017-2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini yanada
rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasida "yuksak bilimli va intellektual
rivojlangan avlodni tar
biyalash, oliy ta’lim muassasalarida kompetentli ilmiy
pedagogik kadrlar zahirasini yaratish" vazifasi belgilandi. Kompetentli pedagog - u
kim? Uning shakllanish jarayoni qanday kechadi? kabi savollar tug‘iladi. Shu nuqtai
nazardan "kompetentlik" va "kompetensiya" tushunchalar mazmun- mohiyatini
aniqlashimiz muhimdir. Har qanday pedagog ham "kompetentlik" nimani
anglatishini va u "kompetensiya"dan nimasi bilan farq qilishini bilavermaydi.
"Kompetentlik" tushunchasi pedagogning ma’lumoti, ko‘nikmasi, qobiliyati va
tajribasini o‘z ichiga oladi. Boshqacha aytganda, uning ma’lum bir ish turini bajarish
qobiliyati hisoblanadi. Aslida, ikkala atama o‘xshashdir.
Bo‘lajak Pedagogning kasbiy kompetentligini shakllantirish pedagoglarni
tayyorlashdagi murakkab muammol
ar qatorida o‘ziga xos o‘rin tutadi. Ayniqsa,
ta’limni modernizatsiyalash bilan bog‘liq islohotlarning joriy bosqichida kasbiy
pedagogik faoliyatga moslashish muammosi yanada yaqqol namoyon bo‘lmoqda.
Bo‘lajak pedagoglarni amaliy, psixologik, metodik, tadqiqotchilik turlari bilan bir
qatorda Pedagogning kasbiy kompetentligini shakllantirish bilan boyib bormoqda.
Kasbiy kompetentlik tashhisi kasbiy shakllanishning mohiyatli xarakteristikalariga
diagnostik, kommunikativlik, boshqaruv va proektiv o‘quvlar guruhlarini kiritish
lozim. Pedagogning bilish faoliyati ko‘p jihatdan o‘rganilayotgan narsalarning
murakkabligi, dinamikasi, nostandartligi, ijtimoiy hodisalarni ajratib turadigan
chegaralarning ta’siri, ularni izlash, noaniqlik bilan belgilanadi, bu esa
kuzatuvchanlik, suhbatdoshning ichki dunyosini modellashtirish malakasini nazarda
tutadi. Mazkur holda o‘z-o‘zini tartibga solish xususiyatlari o‘z bilim va malakalarini
doimo takomillashtirish zarurati, boshqa odamlarga qaratilgan o‘z xatti-harakatini
qat’iy muvofiqlashtirish uquvi bilan tavsiflanadi.
Pedagogning
kasbiy
tarbiyalanganlik
layoqatliligini
tadqiq
qilishga
bag‘ishlangan asarlarda uning quyidagi turlari bilan farq qilinadi:
- maxsus tarbiyalanganlik layoqatliligi
– kasbiy faoliyatini yetarlicha yuqori
darajada egallaganlik, o‘zining kelgusi kasbiy rivojlanishini loyihalash qobiliyati;
- ijtimoiy tarbiyalanganlik layoqatliligi
– birgalikdagi kasbiy faoliyatni,
hamkorlikni va shuningdek, mazkur kitobda qabul qilingan kasbiy muloqat
uslublarini egall
aganlik, o‘z kasbiy natijalari uchun ijtimoiy mas’ullik.
Bo‘lajak Pedagogning kasbiy kompetentligi, irodaviy sifatlar, intellektual
salohiyat, hissiy sifatlar, amaliy ko‘nikmalar, o‘z-o‘zini boshqara olish layoqatlarining
o‘zaro bog‘liqligi va shaxsning ijtimoiy-madaniy faollik darajasini aks ettiruvchi
individual sifatlar asosida shakllantiriladi.
Yevropa davlatlarida shakllangan an’anaga muvofiq kasbiy malaka
mutaxassisning kompetentligi, uni shakllantirishga qaratilgan ta’lim tizimi esa –
bilim, ko‘nikma va malakalar darajasi bilan o‘lchanadi.
Bo‘lajak pedagogni tayyorlashda muhim pedagogik shart-sharoitlar sifatida
quyidagilarni e’tirof etish mumkin:
-
zamonaviy talablarga javob bera oladigan me’yoriy va o‘quv-metodik hujjatlar
(davlat ta’lim standarti, namunaviy o‘quv rejalari, ishchi o‘quv rejalari, namunaviy
o‘quv dasturlari, ishchi dasturlari, darsliklar, o‘quv qo‘llanmalar, metodik
tavsiyanomalar, qo‘shimcha maxsus adabiyotlar, ko‘rsatmali vositalar, dars
ishlanmalari, loyihalar va boshqalar)ning mavjudligi;
-
ilmiy pedagogik xodimlar (professor, dotsent, pedagog, malakali o‘quv
ustalari, texnik xodimlar)ning bilim, ko‘nikma va malakalarining yuksakligi, kasbiy
kompetentlik darajasining yetarlicha shakllanganligi hamda ilmiy salohiyatga ega
bo‘lishi;
-
o‘quv jarayonining moddiy-texnik (o‘quv binolari, o‘quv auditoriyalari, o‘quv
ustaxonalari, amaliy-laboratoriya jihozlari), axborot texnologiyalari (radio,
televidenie, kompyuter, nusxa ko‘chirish qurilmalari, laboratoriya asbob uskunalari,
audio,
video,
multimediya,
trenajyorlar,
kinoproektorlar,
diaproektorlar,
videoproektorlar, texnik vositalar majmuining mavjudligi va hokazolar) jihatdan
yetarlicha ta’minlanganligi;
-
ijtimoiy va o‘quv-texnologik jihatdan qulay muhit (pedagoglar, talabalar,
ra
hbarlar hamda talabalar, shuningdek, talabalarning o‘zaro munosabatlari
mazmuni, yo‘nalishi, maqsadlar birligi va boshqalar) yaratilganligi;
-
tashkiliy hamda o‘quv-amaliy faoliyatning izchil, uzluksiz hamda tizimli yo‘lga
qo‘yilganligi.
«Pedagogning kasbiy kompetentligi» tushunchasiga berilgan ta’rif va
tavsiflarni umumlashtirib, uni quyidagicha talqin etish mumkin: Pedagogning kasbiy
kompetentligi
– pedagog faoliyatida kasbiy kompetentlik muhim jihatlaridan biri
bo‘lib, pedagogning faqatgina kasb va kasbiy faoliyatni amalga oshirish bilan bog‘liq
barcha ehtiyoj, qobiliyat, mahorat, bilish va qiziqishlarini ifodalaydi.
Buning uchun u:
- ijodi
y izlanishlar jarayonini boshqarishga moyil bo‘lishi;
-ijodiy izlanishlarning samaradorligi Pedagogning pedagogik, psixologik va
nazariy tayyorgarligiga bog‘liq bo‘lishini esda tutishi lozim.
Funksiyalarni to‘g‘ri bajarish uchun pedagog kompetentlik va kompetensiya
tushunchasini bilishi, har tomonlama rivojlanib, kasbiy o‘sishi uchun qaysi
yo‘nalishda harakatlanishini bilishi kerak. Professionallik va kompetentlik bir-biriga
oxshash bo‘lsa-da, har xil ma’noga ega bo‘lgan atamalardir. Professionallik
degan
da nafaqat ma’lum bilimlar, balki mehnatga bo‘lgan munosabat, ishning o‘ziga
xos xususiyatlari tushuniladi. Rivojlangan kompetensiyalar darhol seziladi, chunki
professional pedagog o‘z ko‘nikmalarini rivojlantirishga harakat qiladi, muayyan
maqsad va natijalarga erishishga intiladi, ishchan qadriyatlar ishlab chiqaradi va
bular odatda ish jarayonining standartiga mos keladi. Kompetentlik esa biroz
murakkab mazmunga ega, sababi, nafaqat bilimlarning mavjudligini, balki shu bilan
birga ularni qo‘llash qobiliyatini ham taqozo etadi. Kompetentlik faqat keng qamrovli
baholash va kuzatish paytida aniqlanishi mumkin. Professionallik va kompetentlik
tushunchalari umumiy xususiyatlarga ega. Shuni ta’kidlash kerakki, har doim ham
belgilangan talablar va standartlarga
to‘liq mos keladigan odamlar chinakam
professionallar bo‘lavermaydi, sabab, ba’zilari bilimlarni amalda qanday qo‘llashni
bilishmaydi, demak, bunday pedagogik faoliyat samarasiz bo‘lib qolaveradi.
Kasbiy pedagogik kompetensiyalarni alohida turlarga ajratish maqsadga
muvoqdir:
- Maxsus pedagogik kompetensiya
-
pedagogik faoliyatni zarur darajada amalga oshirish uchun yetarli ma’lumotga
ega bo‘lish.
Bundan tashqari, pedagogning o‘z kasbiy darajasini munosib baholay olishi va
mutaxassis sifatida o‘z rivojlanishini belgilash qobiliyati ushbu turga bog‘liq.
- Ijtimoiy pedagogik kompetensiya
-ijtimoiy vakolat darajasi pedagogning hamkasblari bilan munosabatlarni
samarali qurishi, birgalikdagi harakatlarni rejalashtirish qobiliyatini belgilaydi.
Samarali aloq
a ko‘nikmalari, pedagogik madaniyat va ish natijalari uchun
javobgarlik
- bularning barchasi ijtimoiy pedagogik kompetensiya tushunchasiga kiritilgan.
- Shaxsiy pedagogik kompetensiya
-
bu pedagogik ishni oqilona tashkil etish qobiliyati bo‘lib, vaqtni boshqarish,
shaxsiy o‘sishga intilish uning asosiy tarkibiy qismlaridir.
Shaxsiy pedagogik kompetensiyaning yuqori darajasiga ega bo‘lgan ishchilar
charchashga kamroq moyil, vaqt bosimida ishlashga qodir. Kompetensiyaning har
bir turi ko‘nikmalar, bilimlar, ko‘nikmalar to‘plamini o‘z ichiga oladi. Pedagoglarda
ular turli darajalarda namoyon bo‘ladi. Xizmat vazifalarini bajarishda uning
xattiharakatlari ko‘rsatkichlariga e’tibor berib, u yoki boshqa kompetensiyalar
qanday rivojlanganligini aniqlash mumkin. Kompetentlik qanday shakllanadi?
Pedagogning kompetentligini shakllantirish uchun asosiy narsa bu maxsus kasbiy
ta’limdir. Kelajakda amaliyotda olingan bilim va ko‘nikmalar boshlang‘ich
kompetensiya darajasini to‘ldiradi.
Ko‘p bosqichli ta’lim tizimida, yangi standartlar va dasturlar doirasidagi ta’lim
jarayonini eskirgan uslubiyat bo‘yicha olib borilishiga yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Ta’lim
tizimidagi keng qamrovli tarkibiy islohatlarni respublika pedagoglari ilg‘or pedagogik
texnologiyalarni o‘zlashtirish va o‘quv jarayoniga qo‘llash bilan mustahkamlashlari
zarur. Avval ta’kidlanganidek, buning uchun pedagoglarimizni o‘quv jarayoniga
texnologik yondashuvlarini o‘rgatish talab etiladi, bu esa pedagogik texnologiyadan
foydalanishdan tashqari uni O‘zbekiston madaniyati, an’analari va tajribasi bilan
boyitishga olib keladi.
Pedagogik texnologiyaning o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, unda o‘quv
maqsadlariga erishishni kafolatlaydigan o„quv jarayoni loyihalashtiriladi va amalga
oshiriladi.
Texnologik
yondoshuv,
eng
avvalo,
tasvirlash
emas,
balki
loyihalashtirilgan natijalarni amalga oshirish imkonini beruvchi amaliy ko‘rsatmali
tuzilmada o‘z ifodasini topadi. Maqsadga yo‘naltirilganlik, oraliq natijalarni tashxisli
tekshirib borish, ta’limni alohida o‘qitish lavhalariga ajratish kabi usullar hozirgi
kunga kelib qayta-
qayta takrorlash mumkin bo‘lgan ta’lim texnologiyasi g‘oyasida
mujassamlangan.
U asosan o‘z ichiga quyidagi omillarni oladi:
Ta’limda umummaqsadning qo‘yilishi;
tuzilgan umummaqsaddan aniq maqsadg
a o‘tish;
o‘quvchilarning bilim darajasini dastlabki (tashxisli) baholash;
Ta’limga texnologik yondoshuv. Tarbiyalash texnologiyasi - nisbatan yangi
atama bo‘lishiga qaramay, rivojlangan mamlakatlarda keng tarqalgan. Tarbiyalash
texnologiyasi yoshlar bil
an tarbiyaviy ishlarning g‘oyasi, mazmuni, tarkibini emas,
balki bu sohadagi hukumat ishlab chiqqan maqsad va vazifalarni samarali amalga
oshirish bilan shug‘ullanadi. Tarbiyalash texnologiyasi mo‘ljallangan tarbiyaviy
maqsadga samarali erishuvni ta’minlovchi vositalar majmuasini ko‘rib chiqadi. Shu
bois professor-
o‘qituvchilar uchun har tomonlama rivojlangan yuqori intellektual va
ma’naviy barkamol fuqaro shaxsini shakllantirishga qaratilgan talabalarni hukumat
siyosatiga muvofiq tarbiyalash texnologiyalarini egallashi dolzarbdir.
Zamonaviy tarbiyalash texnologiyasi - har tomonlama yondoshuvni amalga
oshiradi va quyidagi majburiy talablarga rioya qiladi; Tarbiyalanuvchilarga 3
yo‘nalish bo‘yicha ta’sir etiladi - tafakkuriga, sezgilariga va xulqiga.
Shaxsn
ing ma’lum sifatlari amaldagi tarbiyaviy ishlar majmui orqali hosil
qilinadi. Bu ishlar yaqqol ko‘rinishdagi ko‘p yoqlik bo‘lishi, bir vaqtning o‘zida aqliy,
jismoniy, xulqiy, estetik va mehnat tarbiyasini uzviyligi asosida olib borishi zarur. Har
yoqlama yaxlit tarbiyaviy yondashuv tarbiyachining tizimli munosabatini va
boshqaruvini taqoza qiladi. Boshqaruv tarbiya jarayonida ishtirok etuvchi tashqi va
ichki omillarni va ularning o‘zaro ta’sirini inobatga olingandagina muvaffaqiyatli
bo‘lishi mumkin. Shu bois, u omillar haqida aniq tasavvurga ega bo‘lishi zarur.
O‘quv-tarbiya ishlari jarayonida talaba yoshlarni ijodiy fikrlashga, o‘zgaruvchan
vaziyatlarga o‘rgatish, erkin raqobat asosida faoliyatni tashkil etish hamda
talabalarni
axborot
texnologiyalari,
elektron
darsliklar,
versiyalar
va
multimedialardan amaliy mashg‘ulotlarda foydalanishi muhimdir. Bu esa talabalarda
mustaqillik, erkin fikrlashni tarbiyalashni, o‘quv faoliyatini tahlil qilishni, istiqbolda
kasbiy mahorat va kompyuter savodxonligini orttir
ish bo‘yicha rejalarini aniq
belgilashiga erishishni ularning ichki ehtiyojiga aylantirish talab etiladi.
Xulosa tariqasida shuni aytish mumkinki,pedagogning kasbiy kompetentligini
rivojlantirish metodlarini mukammal ravishda egallash pedagogning kasbiy
ma
horatini oshiradi, natijada ta’lim-tarbiya samaradorligi ta’minlanadi.
| 