m
Q
, birligi [
]=
1
]
[
]
[
m
Q
kg
J
Qotish. Agar suyuqlikni qizitish to‘xtatilsa u soviy boshlaydi (CD soha) va qattiq
holatga o‘tadi. Bu jarayon ham izotermik bo‘lib,issiqlik miqdorining ajarilishi
bilan ro‘y beradi.Qattiq jismning erishi uchun qancha isssiqlik miqdori sarflangan
bo‘lsa qotganida ham shuncha issiqlik miqdori ajraladi.Bosim bir xil bo‘lganda
erish Ter va qotish Tk harorati ham teng bo‘ladi.Kristallanish jarayoni tugagandan
keyin (F nuqta ) qattiq jism haroratining pasayishi ro‘y beradi.
Qotish jarayoni boshlanishi uchun suyuqlik tarkibida biror zarracha
(kristallanish markazi) bo‘lgani ma‘qul.Aks holda o‘ta sovutilgangan suyuqlik
(kristallanish haroratidan past haroratli suyuqlik) hosil bo‘ladi. Ammo bu holat
notug‘un bo‘lib,tezda kristallanish markazlari vujudga keladi va suyuqlik qattiq
holatga o‘tadi.
Sublimatsiya.Qattiq jismlarning bug‘lanishiga, ya‘ni suyuq holatga
o‘tmasdan gaz holatiga o‘tishga submatsiya (vozgonka ) deyiladi.Bu hol
naftalin,yod,kamfora, quruq muz kabi moddalarda kuchli ro‘y beradi.
Sublimatsiyaga teskari jarayonga desublimatsiya deyiladi.
Faza .Fazaviy o‘tishlar.Faza deb moddaning, shu moddaning boshqa termodinamik
muvozanatdagi holatdan fizik xossalari bilan farq qiluvchi, biror muvozanatdagi
holatiga aytiladi. Maslalan moddaning suyuq, gaz va qattqi holatlari.
Moddaning bir fazaviy holatdan boshqasiga o‘tishi fazaviy o‘tishlar deyiladi.
Bug‘lanish va kondensatsiya,erish va qotish tabiatda keng tarqalgan birinchi tur
fazaviy o‘tishlarga misol bo‘ladi.Bunday o‘tishlar issiqlik yoki ajalishi bilan
xarakterlanadi.
Holat diagrammasi. Moddaning holati va unda ro‘y beradigan fazoviy
o‘tishlarni namoyon qilish uchun holat diagrammasidan foydalaniladi.Odatda
bunday
diagramma
p-T
(bosim-temperatura)
koordinatalarda
tuziladi.
Diagrammaning har bir nuqta moddaning har bir holatini aniqlaydi.
Misol uchun suvning holat diagrammasini ko‘raylik CMB sohada suv
qattiq holatda (muz), BMA sohada suyuq holatda (suv), CMA sohada gaz
holatrda (bug‘) bo‘ladi. BM chiziq qattiq va suyuq (muz vba suv), MA
chiziq va bug‘ (suv bug‘), CM qattiq va bug‘ ( muz va bug‘) muvozanat
holatlarini ko‘rsatadi.CM chizig‘iga sublimatsiya chizig‘i ham deyiladi.
Uchlangan nuqta. Muvozanat chiziqlarining har uchalasi ham bitta M nuqtada
kesishadi.Bu nuqtaga uchlamchi nuqta deyiladi. Harorat Tm va bosimning pm
qiymatlarida suv uchta fazoviy: qattiq, suyuq va bug‘ holatlarida bo‘ladi. Suv
uchun Tm=273,16 K ga teng.
Har bir modda uchun holat diagrammasi o‘iga xos bo‘lib, tajriba
natijalariga asosan tuzilgan.
O‗zbekistonda kimyo fani va sanoatining rivojlanishi uchun tabiiy, ijtimoiy-
iqtisodiy va ma‘naviy shart sharoitlarning mavjudligi mazkur xududiy yirik fan va
madaniyat o‗chog‗ini shakllantirdi. Xilma-xil foydali qazilmalar, arzon energiya
manbayi bo‗lmish gidroresurslar, boy tabiiy xom ashyo zahirasi bu o‗lkada katta
kimyoning shakllanishi va taraqqiy topishi uchun asos bo‗ldi. Bu erda eng avvalo,
paxtachilikni ko‗tarishga xizmat qiladigan sanoat tarmoqlari barpo etildi. Mineral
o‗g‗itlar sun‘iy va sintetik tolalar, kislotalar, o‗simliklarni kimyoviy ximoyalash
vositalari, tabiiy gaz va neftni qayta ishlash mahsulotlari, metallar va ularning
qoishmalari, lok-bo‗yoq materiallari, dori preparatlari, qurilish ashyolari va
boshqalar O‗zbekistonning kimyoviy va unga turdosh sanoat korxonalarida
olinmoqda va ishlab chiqarilmoqda. Respublikamiz kimyo sanoatining to‗ng‗ich
korxonasi Chirchiqdagi «Elektroximprom» ishlab chiqarish birlashmasi bo‗lib, u
1935 yilda Chirchiq azotli o‗g‗itlar zavodi nomi bilan qurilgan va ammiakli selitra,
ammiak, vodorod, kislorod, azot, og‗ir suv, nitrat kislota, karbamid kabi
mahsulotlari bilan nom qozongan. Azotli o‗g‗it ishlab chiqaruvchi yirik
korxonalardan yana biri Farg‗oanadagi «AZOT» ishlab chiqarish birlashmasidir. U
erda ammiakli selitra, nitrat va sirka kislotalar, defolianitlar, acetilcellyuloza va
boshqa ko‗pgina anorganik va organik moddalr olinmoqda va iste‘molchilarga
etkazib berilmoqda. Navoi shahrida elektrokimyo nomi bilan 1960 yilda qurib
ishga tushirilgan korxona ham bugungi kunda yuksak darajada rivoj topib
«Navoiyazot» ishlab chiqarish birldashmasiga aylandi. Keng tarmoqli ushbu
maskanda ammiakli selitra, nitrat va sirka kislotalar, ammiak, cianid kislota,
alkilonitril, meianol, acetilen, nitron tola kabi mahsulotlar tayyorlanmoqda.
Farg‗ona kimyoviy tolalar zavodida sun‘iy va sintetik ip-gazlamalar hamda
to‗qimalar tayyorlanmoqda. Farg‗ona Furan birikmalari kimyosi zavodi, Yangiyo‗l
va Andijon biokimyo zavodlarida sanoat va qishloq xo‗jaligi chiqindilarini
kimyoviy va biokimyoviy qayta ishlash yo‗li bilan turli spirtlar, xal xil erituvchilar,
turli geterociklik birikmalar va boshqa qimmatli mahsulotlar olinmoqda. Toshkent
lok-bo‗yoq zavodi, chinni zavodi, kimyo famacevtika zavodi, polimer ishlab
chiqarish korxonasi mahsulootlarining ham o‗z o‗rni bor, albatta. Mustaqilligini
qo‗lga kiritgan O‗zbekiston o‗zining yangi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni boshdan
kechirar ekan, bunda ilg‗or fan va zamonaviy texnologiyaga asoslangan turli ishlab
chiqarish
tarmoqlari
paydo
bo‗lishiga
imkoniyatlar
yaratilmoqda.
O‗zbekistonda kimyo fani va rivojlanishiga katta hissa qo‗shgan dunyoga mashhur
olimlar ham etishib chiqdilar. O‗zbekiston Fanlar akademiyasining akademigi va
ko‗p yillar davomida uning prezidenti bo‗lib ishlagan, Obid Sodiqovich Sodiqov
(1913-1987)dir. Uning tadqiqotlari organik va bioorganik kimyo sohalariga ta‘luqli
bo‗lib, alkaloidlar, yuqori molekulyar spirtlar, g‗o‗za o‗simligi moddalari, biologik
faol birikmalar, dorivor vositalar, biostimulyatorni o‗rganishag bag‗ishlangan.
Vatanimizning
yirik
kimyogar
olimlaridan
biri
O‗zbekiston
Fanlar
akademiyasining akademigi, Sobir Yunusovdir. U o‗simlik moddalri kimyosi
sohasida dunyoning eng mashxur olimlari darajasiga ko‗tarildi. 700dan otiq
alkaloidlarni ajratib olish, 300dan ziyod alkaloidning tuzilishini birinchi marta
o‗rganish
ishlari
uning
ishtiroki
va
rahbarligida
bajarildi.
O‗zbekiston Fanlar akademiyasining akdemigi Hamdam Usmonovich Usmonov
mamlakatimizda paxta sellyulozasi kimyosining asoschilaridan biridir. Paxta va
yog‗och cellyulozasini har taraflama kimyoviy o‗rganish, g‗o‗zapoya va paxta
chiqindilaridan sanoat miqyosida foydalanish, tabiiy va sintetik polimerlar kimyosi
va
fizikasini
rivojlantirish
ishlari
uning
nomini
dunyoga
tanitdi.
Respublikamiz organik kimyoni rivojlanishida O‗zbekiston Fanlar akdemiyasining
xaqiqiy va muxbir a‘zolari S.Sh.Rashidova, X.R.Rustamov, M.A.Asqarov,
A.A.Abduvahobov, Yu.T.Toshpo‗latov, Sh.S.Solihov va boshqa ko‗pgina
iste‘dodli kimyogar olimlarning beqiyos hissalari bor. Mustaqil yurtimiz jahonga
yuz tutib, shaxdam odimlar bilan o‗zining nurli kelajagi tomon intilar ekan, bunda
fan va ilg‗or texnologiyaning mavqei ham ortaveradi
Yuqori molekulyar birikmalar (YMB) kelib chiqishi bo‘yicha 3 ga bo‘linadi: 1)
tabiiy; 2) sintetik va 3) sun‘iy.
Tabiiy YMBlarga o‘simlik va hayvonot dunyosida keng tarqalgan va ularning
hayoti uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan selluloza, kraxmal, oqsillar, nuklein
kislota, lignin va tabiiy kauchuklar va boshqalar kiradi.
Shun‘iy YMB tabiiy yuqori molekulyar birikmalarni kimyoviy qayta ishlash
natijasida hosil qilinadi. Masalan, viskoza va asetat tolalari –sellulozani qayta
ishlash, rezina esa tabiiy kauchukni vulkanlash mahsulidir.
Sintetik YMBlarga sintetik plastik massalar, kauchuklar va sintetik tolalar
kiradi. Sintetik YMB tabiatda uchramaydigan va polikondensatlanish reaksiyalari
asosida sintez qilib olinadi.
YMB ko‘pincha polimerlar (grekcha ―poli‖ –ko‘p, ―meros‖ –qism ma‘nosiga
ega) ham deb ataladi. Bir necha ming molekulalari o‘zaro birikib, polimer hosil
qiladigan quyi molekulyar moddalar monomerlar deyiladi. Masalan, quyidagi
reaksiyada:
nCH2 = CH2
(-CH2 – CH2-)n
etilen-monometr
polietilen-polimer
Polimer molekulalari makromolekula ham deyiladi. Makromolekula ko‘p
marta takrorlanadigan atomlar gruppasi –CH2 – CH2 –struktura birikmalari
deyiladi. Polimer molekulasidagin soni monomerning necha molekulasi birikib,
makromolekula hosil qilishini ko‘rsatadigan sob bo‘lib, polimerlanish darajasi
deyiladi.
YMBlar tuzilishi va xossalari jihatidan juda turli-tumandir. Lekin shu bilan
bir qatorda polimer moddalarning o‘ziga xos xususiyatlari ham bor. YMBlarning
molekulyar massasi juda katta bo‘lib, bir necha mingdan bir necha milliongacha
bo‘ladi. Odatda, YMBlar molekulyar massasi turlicha bo‘lgan makro-
molekulalarnig aralashmasidan tashkil topgan. Shu sababli, ham polimerlarning
molekulyar massasi uning tarkibiga kirgan makromolekulya molekulyar
massasining o‘rtacha qiymatiga tengdir. YMB larning fizik va mexanikaviy
xossalari ko‘p jihatdan ularning molekulyar massasiga og‘liq. Molekulyar
massasining ortib borishi bilan quyi molekulyar moddalar uchun xarakterli bo‘lgan
diffuziya, uchuvchanlik, eritmalardagi xarakatchanlik singari xossalsr asta-sekin
yo‘qolib, makromolekulalarning o‘ziga xos )bo‘kish, yuqori qovushqoqlik,
qizidirilganda haydalmasdan parchalanish kabi) xususiyatlari paydo bo‘ladi.
Polimerlarning olinishi va tuzilishi
Sintetik polimerlar ikki usulda polimerlanish va polikondensatlanish
reaksiyalari orqali sintez qilinadi.
Polimerlanish reaksiyasi –quyi molekulyar moddalar –monometrlarning
o‘zaro birikib YMB hosil qilish reaksiyadir. Polimerlanish molekulalararo birikish
reaksiyasi bo‘lib, bunda polimerdan boshqa qo‘shimcha mahsulot hosil bo‘lmaydi.
Polimerlanish monometr tarkibidagi qo‘shbog‘ning uzulishi yoki halqaning
ochilishi hisobiga yuqori temperatura, bosim, yorug‘lik, katalizator ta‘sirida sodir
bo‘ladi. Polimerlanish reaksiyasining mexanizmi monomerning tabiatiga qarab
zanjirli va bosqichli bo‘ladi. Bosqichli polimerlanish sekin, zanjirli esa unga
nisbatan tez ketadi. Zanjirli polimerlanish o‘z navbatida radikal va ionli
mexanizmda boradi.
Radikal polimerlanish faol markaz erkin radikallarning hosil bo‘lishi bilan
boshlanadi.
Erkin radikallar initsiator deb ataladigan moddalar (peroksidlar,
azobirikmalar), issiqlik, yorug‘lik hamda katalizatorlar ishtirokida hosil bo‘ladi.
Erkin radikallar o‘zida toq elektronli zarracha bo‘lib, ular juda beqaror, kimyoviy
faoldir. Ulat tezda monometr, masalan, etilen molekulasi bilan reaksiyaga
kirishadi. Natijada etilendan toq elektronga ega bo‘lgan yangi radikal hosil bo‘ladi
va shu tariqa polimer zanjiri o‘sa borib makromolekulaga aylanadi:
Ionli polimerlanishda faol markaz ion hosil bo‘lish bilan boshlanadi va
katalizator ishtirokida sodir bo‘ladi. Shu sababli ionli polemerlanishni katalitik
polimerlanish deb ham ataladi. Bu jarayonda uchrayotgan zanjir uchida kation yoki
anion hosil bo‘ladi. Ular o‘zining musbat yoki manfiy zaryadlarini zanjir bo‘ylab
uzatishi orqali molekulaning o‘sishiga imkoniyat yaratadi. Katalitik polimerlash
zanjir uchida katalizatorning qanday ion hosil qilishiga qarab kationli va anionli
bo‘ladi.
Kationli polimerlanish kuchli kislotalar yoki Lyuis kislotalari (BF3, AlCl3,
TiCl4, SnCl4) ishtirokida boradi. Bunday polimerlanishni izobutilen misolida
quyidagicha yozish mumkin.
1. Faol markazning hosil bo‘lishi:
BF3 + H2O ↔ H+ + BF3OH
CH3
CH2 = C –CH3 + H
CH3 –C+
CH3
CH3
2. Zanjirning o‘sishi:
CH3
CH3
CH3
CH3
CH3 = C –CH3 = C –CH3 → CH3 –C –CH2 – C+ +nCH2 = C →
CH3 CH3
CH3
CH3
CH3
CH3
CH3
CH3 – C -CH2 –C – -CH2 -C+
CH3
CH3
CH3
Hosil bo‘lgan makrokationga BF3OH anionini birikishi yoki
makromolekuladan protonning (N+) ajralishi natijasida zanjir uzulishi sodir
bo‘ladi.
Sopolimerlanish. Ikki yoki undan ortiq monometrlarning birgalikda
polimerlanish reaksiyasi sopolimerlanish raksiyasi deb, hosil bo‘lgan polimerga
esa sopolimer deb ataladi. Bunday reaksiyalar natijasida o‘ziga xos yangi sifatli
polimerlarni sintez qilish mumkin. Ajoyib xossalarga ega butadiyen-stirol,
butadiyen –nitril kauchuklar va sintetik tolalar olishda sopolimerlanish
reaksiyasidan foydalaniladi.
Polikondendensatlanish
reaksiyalari.
Ko‘pchilik
sintetik
YMBlar
polikondensatlanish reaksiyalari asosida hosil qilinadi. Bu reaksiyalarda asosiy
mahsulot YMB hosil bo‘lish bilan bir qatorda ikkilamchi mahsulot (suv, HCl,
ammiak, spirt kabi)lar ajralib chiqadi. Shuning uchun ham polikondensatlanish
reaksiyasi orqali olinadigan YMBlarning molekulyar massasi dastlabki olingan
monomerlarning molekulyar massasining yig‘indisidan kichik bo‘ladi. Polimerlar
makromolekulalarning tuzilishiga ko‘ra chiziqsimon, tarmoqlangan va fazoviy
tuzilishga ega polimerlarga bo‘linadi.
Chiziqli polimerlar makromolekulalarda har bir struktura birligi (A) faqat
ikkita qo‘shni birlik bilan bog‘lanib, tarmoqlanmagan to‘g‘ri zanjirni hosil qiladi:
…A –A – A – A –A -…..
tarmoqlangan polimerlarning asosiy zanjirida ba‘zi bir struktura birliklar uchta
qo‘shni birlik bilan bog‘lanib yon zanjir hosil qiladi:
…A –A – A – A –A –A –A –…..
A A
. .
bunday polimerlarning termoplastikligi oshadi, mexanik mustahkamligi kamayadi.
Yon tarmoqlar qancha uzun bo‘lsa, polimer shuncha past temperaturada
yumshaydi, yaxshi eriydi, yumshoq va elastik bo‘ladi.
Fazoviy tuzilishi polimerlarda uzun chiziqsimon makromolekulalarning
zanjirlari bir-biri bilan ko‘p kimyoviy bog‘lar orqali bog‘langan (―tikilgan‖)
bo‘ladi
…A –A – A – A –A –A –A –…..
A A
…A –A – A – A –A –A –A –…..
A A
Bunday polimerlar hech qanday erituvchida erimaydi, qizdirilganda
parchalanmasdan suyuqlanmaydi, qattiq va mo‘rt bo‘ladi. Kauchukni vulkanlash
orqali olinadigan rezina, fenol-formaldegid smolalar fazoviy tuzilishli polimerlarga
misol bo‘ladi.
Nisbiy molekulyar massasi katta qiymatga ega bo‘lgan, tarkibida takrorlanib
keluvchi elementlar bo‘laklardan iborat moddalar yuqori molekulyar birikmalar
yoki polimerlar deyiladi. Polimer hosil qiladigan quyi molekulyar moddalar
monomerlar
deyiladi.
Polimerning
bitta
makromolekulasidaga
birikkan
monomerlar soni polimerlanish darajasi deyiladi. Polimerlanish reaksiyasiga misol:
nCH2 = CH2 → (-CH2 – CH2-)n
etilen
polietilen
bunda etilen-monomer, polietilen-polimer, -CH2-CH2-elementar (takrorlanuvchi)
bo‘lak.
Polimerlanish reaksiyasida olingan polimerning tarkibi monometr tarkibiga
aynan o‘xshaydi, bu reaksiyalar qo‘shbog‘, uchbog‘I bo‘lgan yoki siklik tuzilishli
organic moddalarga xos.
Sintetik polimerlar tabiiylarga qaraganda ko‘p tarqalgan. Shunga qaramay
sanoatda va turmushda eng ko‘p ishlatiladigan ommabop tabiiy polimer
sellulozadir. Uning xosslari va makromolekulasi tuzilishining o‘ziga xosligi
ma‘lum darajada qog‘oz va ip gazlama xosslalarini belgilaydi. Selluloza turli
kimyoviy reagentlar ta‘sirida sun‘iy tolalar va tutinsiz poroxga aylanishi mumkin.
Polimer materiallar uch asosiy gruppa: plastik massalar, kauchuklar va
kimyoviy tolalarga bo‘linadi.
Olinish usullariga qarab polimerlarni uchta turkumga bo‘lish mumkin: tabiiy
(masalan, oqsillar, nuklein kislotalar, selluloza, tabiiy kauchuk), sintetik (masalan,
polietilen, polivinilxlorid, polistrol va boshqalar) va sun‘iy polimerlar (ular tabiiy
polimerlarni kimyoviy modifikatsiya qilinib olinadi, masalan, selluloza efirlari).
Polimerlar fraksiyalarga ajratilganda polidispers holatda bo‘ladi. Ular uchun
o‘rtacha molecular massa tushunchasidan foydalaniladi. O‘rtacha molecular massa
polimerlarning olinishiva molecular massasi aniqlash usullariga bog‘liq.
Polimerlarning kimyoviy xosslalari elementar halqaga bog‘liq bo‘lsa, ularning
fizik-kimyoviy xossalari makromolekulalarning ma‘lum bo‘laklari yoki
segmentlarining tabiatiga bog‘liqdir. Makromolekulasidagi segmentlar erish yoki
deformatsiya jarayonida kinetik mustaqil holda harakat qiladi. YMB ning
makromolekulalari, asosan, uch xil ko‘rinishda bo‘ladi: chiziqsimon, tarmoqlangan
va to‘rsimon. Chiziqsimon polimerlar ancha pishiq, elastik uning past
konsentrasiyali
eritmasi
yuqori
qovushqoqlikka
ega.
Chunki
ularda
makromolekulalarning chiziqli orientatsiya darajasi yuqori. O‘rtacha molekulyar
massasi bir xil bo‘lgan tarmoqlangan polimerlar chiziqsimon polimerlarga
qaraganda ko‘proq eriydi va eritmaning qovushqoqligi kamroq bo‘ladi. Chunki
bularda makromolekulalar zich joylashmagan bo‘lib, o‘zaro ta‘sir kuchi kamroq.
Torsimon makromolekulalar, umuman erimaydi va temperatura ko‘tarilishi bilan
suyuqlanmaydi, chunki ularda makromolekulalar o‘zaro kimypviy bog‘lar orqali
bog‘langan. Ularning xosslalari makromolekulalar o‘rtasidagi ko‘ndalang
kimyoviy bog‘larning tabiatiga va qanday joylashganligiga bog‘liq. Bu bog‘lar
miqdorining ko‘payishi bilan to‘rsimon polimerning qattiqligi va issiqlikka
chidamliligi ortadi, deformatsiya uchrash qobiliyati pasayadi. Bulardan tashqari,
polimerlar temperatura, mexanik ta‘sir etuvchi kuch va boshqalarga qarab uch
holatda bo‘lishi mumkin.
1. Oquvchan holatdagi polimerlar. Bu holatda polimerlar ozgina kuch ta‘sirida
o‘z shaklini tez o‘zgartiradi va keyinchalik oldingi shakliga qaytmaydi
(masalan, polizobutilen, fenolformaldegid polimerlar).
2. Qattiq holatdagi polimerlar. Bunday polimerlarning shaklini ozgina
o‘zgartirish uchun juda qattiq mexanik kuch sarf qilish kerak, bu kuch olib
tashlanishi bilan polimer boshlang‘ich shakliga qaytadi. Shuning uchun
polimerning bunday holati shishasimon holat deyiladi.
3. Yuqoi elastik holatdagi polimerlar (elastomerlar). Bunday polimerlar
ma‘lum kuch ta‘siri yo‘qolishi bilan oldingi holatiga qaytadi (masalan,
kauchuk va rezina). Shunday qilib, YMB shishasimon, yuqori elastik va
qovushqoq –oquvchan holatda bo‘lishi mumkin. Hamma holatda polimerlar
amorf bo‘ladi. Lekin ma‘lum sharoitda polimerlar kristall holatga ham o‘ta
oladi. Kristall polimerlar ba‘zi xosslalariga ko‘ra amorf holatdagi
polimerlardan keskin farq qiladi, ba‘zan ularning kristallari past molecular
moddalarning kristallariga butunlay o‘xshamaydi. Termoplastik va
termoreaktiv polimerlar ham bor.
Yuqori molekulyar birikmalarni sintez qilishda boshlang‘ich modda sifatida
past molekulyar massasiga ega bo‘lgan tabiiy va sintetik birikmalar –
monoolefinlar, diyenlar, asetilen va uning hosilalalri, ba‘zi siklik moddalar,
polifunksional birikmalardan foydalaniladi. Bunday boshlang‘ich moddalar
monomerlar deyiladi.
Monomerlar, asosan, neft, tabiiy va yo‘ldosh gazlardan, toshko‘mir va
o‘simliklardan, shuningdek, tarkibida pentozalar bo‘lgan qishloq xo‘jalik
chiqindilaridan olinadi. Monomerlarning polimerlanish va polikondensatlanish
reaksiyasidan foydalanib polimerlar hosil qilinadi. Agar bu ikki reaksiyaning har
birida polimer hosil qilish uchun bir xil monomer ishlatilsa, u holda reaksiya
gomopolimerlanish yoki gomopolikondensatlanish reaksiya deyiladi. Hosil bo‘lgan
polimer gomopolimer deyiladi. Ikki va undan ko‘p monomerlar ishtirokida
boradigan
polimerlanish
reaksiyalarini
sopolimerlarlanish
yoki
sopolikondensatlanish reaksiyasi deb atalib, hosil bo‘lgan YMB sopolimer
deyiladi.
Tarkibida geteroatomi (N, O, S yoki Cl) bor monomerlar o‘ziningyuqori
reaksiyaga kirish qobiliyati bilan amaliy ahamiyatga ega bir necha xil polimerlarni
hosil qilish mumkin. Kompleks hosil qiluvchilar –initsiatorlar ishtirokida bu
monomerlar odatda radikalli mexanizm bo‘yicha polimerlanadi. Bunda hosil
bo‘lgan kompleksning parchakanishi, odatda, elektronning ko‘chishi bilan boradi
va radikallar bilan bir qatorda, kation radikallar ham hosil bo‘ladi. Polimerlanish
jarayoni, o‘z navbatida, aktivlovchi energiyani kam talab qiladi va past
temperaturada boradi.
Polipropilen
(-CH2 – CH-) n
CH3
Polipropilen ko‘pgina fizik-kimyoviy xossalari jihatidan polietilendan farq qiladi.
Masalan, polipropilen amorflanish va yumlash harorati, mustahkamligi, dielektrik
xossalari va kimyoviy barqarorligi jihatidan polietilendan afzalroq. Polipropilen 80
foizi sulfat kislitada, 50 foizi nitrat kislotada va konsentrlangan xlorid kislotada
deyarli parchalanmayadi.
Sigler va Natta ishlab chiqqan usulga binoan, polipilenni trietilaluminiy va
tatraxlortitandan iborat kompleks katalizator ishtirokida polimerlab, stereoregulyar
tuzlishiga poli propilen olinadi. Bu usulga muvofiq, propilenni geptan, uayt spirt
kabi organik suyuqliklarda eritib, eritma katalizator joylashtirilgan reaktorlarga
quyiladi va 100 –1500C atrofida qizdiriladi.
Polipropilen, past bosimda olingan polietilen singari rangsiz va qattiq. U
oddiy sharoitda organic suyuqliklarda erimaydi, 800C atrofida benzol, toluol kabi
aromatik uglevodorodlarda yaxshi eriydi.
Polipropilendan har xil qalinlikdagi pardalar ishlab chiqariladi. Elektrotexnika va
radiotexnikada foydalaniladi.
Nazorat savollari
1. Polimer kompozitsion materiallarning xossalariga to'liruvchilarning
ta'siri?
2. Polimer kompozitsion materiallarning texnologik xossalariga
to'liruvchilarning ta'siri?
3. Polimer kompozitsion materiallarning ekspluatatsion xossalariga
to'liruvchilarning ta'siri?
| 