Polimеr matеriallarga tеrmik ishlov bеrish

Tеrmik ishlov bеrishda ta‘sir etuvchi asosiy omillardan bo`lib tеmpеratura va 
vaqt hisoblanadi. SHuning uchun tеrmik ishlov bеrish turini koordinat o`qlarida 
quyidagicha ifodalash mumkin. 
4-rasm. Polimеrlarga tеrmik ishlov bеrish 
rеjimlari diagrammalari 
4-rasmdan ko`rish mumkinki tеrmik ishlov bеrish rеjimi qizdirishning 
maksimal‘ tеmpеraturasi, matеrialni shu tеmpеraturada ushlab turish vaqti, 
matеrialni qizdirish va sovutish tеzliklaridan iborat bo`ladi. Tеrmik ishlov bеrish 
rеjimi oddiy yoki murakkab bo`lishi mumkin, u ikki yoki bir nеchta qizdirishdan, 
uzlukli va pog‘onali qizdirish(sovutish)dan iborat bo`lishi mumkin. Tеrmik ishlov 
bеrish aralash bo`lishi mumkin, unda dеtal ma‘lum tеmpеraturagacha moyda 
sovutiladi va kеyin o`ziga namlik yutib olishi uchun 98
0
S li suvga botiriladi. 
Toblash – bu polimеrni bеrilgan tеmpеraturagacha qizdirib kеyin suvda tеz 
sovutishdan iborat jarayon. Agar tеrmoplastik polimеrlarning kristallanish 
darajasini pasaytirish va amorf struktura olish talab etilganda polimеrlarni 
toblashdan foydalaniladi. Agar polimеrning kristallanish darajasi qancha katta 
bo`lsa, ular shuncha tеz sovutiladi. Polimеrlar kristallanish darajasiga qarab oson 
yoki qiyin toblanuvchi plimеrlar guruхiga kiritiladi. Masalan ftoroplast-4 va 
polikarbonat oson toblanuvchi, poliamid esa qiyin toblanuvchi polimеr 
hisoblanadi. 
Toblangan polimеrlar katta qismdan iborat amorf fazaga ega bo`lganliklari 
uchun ham oddiy polimеrlardan fizik-mехanik хossalari bo`yicha farq qiladi. 
Toblashda zichligi, qattiqligi, mo`rtligi va elastiklik moduli pastlaydi, ammo 
cho`zishdagi nisbiy cho`zilish ko`rsatkichi sеzilarli darajada ortadi. Toblash uchun 
polimеrni qizdirish tеmpеraturasi uning suyuqlanish tеmpеraturasiga nisbatan 80-
90% ni tashkil etadi, sovutish esa sovuq muhitda (5-8
0
S) moyda yoki suvda amalga 
oshiriladi.

YUmshatish – bu polimеrni suyuqlanish tеmpеraturasiga nisbatan 75-90% 
gacha qizdirib kеyin sеkin-asta sovutishdan iborat jarayon. YUmshatish polimеrni 
qizigan holatidayoq amalga oshirilishi mumkin. Masalan, yumshatilishi kеrak 
bo`lgan va polikaproamiddan bosim ostida qolipga quyilgan dеtal darrov qolipdan 
chiqarib olinadida issiq muhitli idishga joylashtiriladi va idish bilan birga asta-
sеkin sovutiladi va natijada dеtal yumshaydi. 
Polimеr dеtallarni yumshatish matеrialni rеkristallanishini ta‘minlaydi, 
kristallanuvchi tеrmoplastlarda eng maqbul kristall strukturani hosil qilish 
imkonini bеradi, rеaktoplastlarda esa, yuqori qotish darajasini ta‘minlaydi. Inеrt 
suyuqligi muhitida va suyuqlanish tеmpеraturasidan bir oz pastroq (20-30 
0
S ga 
past) tеmpеraturada ma‘lum vaqt ushlab turib yumshatish natijasida eng samarali 
qayta kristallanish darajasiga erishish mumkin. YUmshatish jarayoni polimеr 
matеrialning molеkulyar kristallik struktura hosil qilishiga olib kеladi va uning 
zichligini, qattiqligini, molеkulyar massasini, еyilishga chidamliligini, dеtalning 
bikrligini ortishini ta‘minlaydi, zarbiy qovushoqligini kamaytiradi nam yutish 
darajasini oshiradi. 
Normallash jarayonidan polimеrlardan dеtallar tayyorlash jarayonida hosil 
bo`ladigan ichki kuchlanishni yo`qotish maqsadida foydalaniladi. Normallash 
jarayoni polimеrning fizik-mехanik хossalariga uncha ko`p ta‘sir etmaydi.
Poliamid qatronidan (smolasidan) olingan dеtallarni normallash ular solingan 
suvni qaynatish bilan amalga oshiriladi. Suvni qaynab turish vaqti dеtal dеvorining 
qalinligiga qarab tanlanadi. Poliamiddan olingan dеtalni suvda 7 soat qaynatilsa 
uning strukturasi o`zgarmaydi, ammo uning qattiqligi va mustahkamlik chеgarasi 
pastlaydi, zarbiy qovushoqligi esa 85-90 kDj/m
2
gacha ortadi.
Bo`shatish – bu polimеr matеrialdan olingan dеtalni inеrt muhitda kritik 
nuqtasidan bir oz pastroq tеmpеraturagacha qizdirish va asta-sеkin sovutish 
jarayonidan iborat. Bo`shatishdan ichki kuchlanishni turg‘unlashtirish yoki havfsiz 
darajagacha kamaytirish maqsadida foydalaniladi. 
Tеrmik ishlov bеrishning u yoki bu usulini tanlash polimеr matеrial turiga, 
dеtalning konstruktsiyasiga va uni ishlatish sharoitiga bog‘liq bo`ladi. 
1-jadval 
Kristallik tеrmoplastlarga tеrmik ishlov bеrishning tavsiya etilgan usullari 
Polimеr 
Tеrmik ishlov bеrish usuli 
Toblash
Yumshatish 
Normallash 
Bo`shatish 
Poliamidlar 
- 
+ 
+ 
- 
Polietilеn 
+ 
+ 
- 
- 

Polipropilеn 
+ 
+ 
- 
+ 
Polistirol 
- 
+ 
- 
- 
Ftoroplast-3 
+ 
- 
- 
- 
Ftoroplast-4 
+ 
- 
- 
+ 
Poliformal‘dеgid 
+ 
+ 
+ 
- 
Polikarbonat 
~ 
+ 
- 
- 
 

Plastmassalar, plastik massalar, plastiklar — tabiiy yoki sintetik yuqori 
molekulali birikmalar asosida olinadigan materiallar. Issiqlik yoki bosim taʼsirida 
qoliplanadi va qoliplangan shaklini mustahkam saqlaydi. P.dan yasalgan 
mahsulotlar yengilligi, elektr tokini, issiq-sovuqni oʻtkazmasligi, atmosfera 
taʼsirlariga chidamliligi, yemiruvchi muhitga, haroratning keskin oʻzgarishiga 
bardoshliligi, mexanik mustaxkamliligi yuqoriligi va murakkab shaklli buyumlar 
yasash mumkinligi bilan boshqa materiallardan ajralib turadi. 
P. polimerlarning turiga koʻra, termoplastlar va reaktoplastlarga boʻlinadi. 
Termoplastlar tarkibida chiziqsimon yuqori molekulali birikmalar yoki 
sopolimerlar (polietilen, polistirol, polivinilxlorid va boshqalar) bor. Chiziqsimon 
polimerlar asosiga qurilgan P. tarkibida plastifikatorlar, boʻyagichlar ham boʻladi. 
Plastifikatorlar yuqori temperaturada P.ning plastikliligini oshiradi va qoliplangan 
mahsulotni qayishqoq hamda sovuqqa chidamli qiladi. Termoplastlar sovuqqa 
chidamsiz, 60—100° dan yuqori temperaturada mustahkamligini tez yoʻqotadi. 
Lekin koʻpchilik termoplastlar zarbga chidamliligi, dielektrik tavsiflarining 
yuqoriligi, optik shaffofligi, ulardan murakkab shaklli buyumlar qoliplash osonligi 
bilan reaktoplastlardan farq qiladi. Termoplastlar oʻrtacha kuch va 60—100° 
temperaturada ishlaydigan (umumiy maqsadlarga moʻljallangan) asbob qismlari 
(etrollar, viniplast, polistirol), shuningdek, elektr va radiotexnika buyumlari 
(polistirol, polietilen, polipropilen, ftoroplast) tayyorlashda qoʻllanadi. 
Termoplastlardan ishlangan buyumlar kimyoviy taʼsirlarga oʻta chidamli 
(fotoplastlar, polistirol, polietilen, vinilplast), yeyilmaydigan (poliamidlar, 
polietilente-reftalat), optik shaffof (polimetil -metakrilat, polistirol) boʻladi. 
Reaktoplastlar tarkibida isitilganda yoki katalizatorlar (fenolformaldegid va 
karbamid smolalar) hamda qotirgichlar (epoksid smolalari, polisiloksanlar, 
toʻyinmagan poliefirlar) taʼsirida toʻrsimon tuzilishga ega boʻlgan polimerlar hosil 
qilib qotadigan polimerlar boʻladi. Reaktoplastlardan tayyorlangan buyumlar 
qotganidan keyin issiqlik taʼsirida buzilmagunicha oʻzining shishasimon holatini 
saklaydi. Reaktoplastlarning tarkibida toʻldirgichlar, chiziqsimon polimerlar: 
qotish jarayonini rostlagichlar, boʻyagichlar, termostabilizator, antiseptiklar 
boʻladi. Reaktoplastlar toʻldirgichlar turiga koʻra, kukunli (yogʻoch uni, asbest 
kukuni, kvars uni va h.k.), tolali (ip-gazlama, asbest tolasi, shisha tolasi), listli 
(qogʻoz, ip-gazlama, shisha toʻqimasi, yogʻoch shpon) xillarga boʻlinadi. 
Qotirilgan P. dan tayyorlangan buyumlar 100—350°da kuchning uzoq, muddatli 
taʼsiriga bardosh beradi (polimer va toʻldirgich turiga qarab). Reaktoplastlar yuqori 
kuchda ishlaydigan, issiqqa uzoq chidaydigan, keskin atmosfera taʼsiriga bardosh 
beradigan va yaxshi dielektrik xossali boʻlgan mahsulotlar ishlab chiqarishda 
qoʻllaniladi. 

Tabiiy smolalar (kanifol, shellak, bitum va boshqalar) asosida olinadigan P. 
qadimdan maʼlum. Sunʼiy polimer — nitrotsellyuloza (sellyuloza nitrati)dan 
tayyorlangan eng dastlabki P. selluloid boʻlib, u 1872 yilda AQSH da ishlab 
chiqarila boshlagan. 1906—10 yillarda Rossiya va Germaniyada tajriba sanoa-tida 
1-reaktoplastlar — fenol-formaldegid smolalar asosida olinadigan materiallar 
ishlab chiqarish yoʻlga qoʻyildi. 30-yillarda sobiq SSSR, AQSH, Germaniya va 
boshqa sanoati rivojlangan mamlakatlarda termoplastlar, polivinilxlorid, 
polimetilmetakrilat, poliamid, polistirollar ishlab chiqarishi tashkil etildi. Lekin P. 
sanoati 2-jaxon urushidan keyingina rivojlandi, 20-asr 50-yillarida koʻpchilik 
mamlakatlarda polietilen P. koʻplab ishlab chiqarila boshladi. 
Oʻzbekistonda 10 ga yaqin korxona P.ni qayta ishlaydi. Shulardan Toshkent 
plastmassa zavodi, Ohangaron qurilish buyumlari zavodi, Jizzax plastmassa ishlab 
chiqarish zavodi ixtisoslashgan korxonalardir. 
Qurilishda P. pollarga qoplashda va boshqa pardoz ishlarida, binolarni 
germetiklash, gidro va termoizolyasiyalash, quvurlar, sanitariya-texnika uskunalari 
ishlab chiqarishda, yopmalar, deraza, eshik, sayyohlar uychasi, yozlik pavilonlar 
tayyorlashda qoʻllaniladi. Mashinasozlik materiallari ichida P. yetakchi oʻrinni 
egallaydi. P. mahsulotlar tannarxini arzonlashtiradi, mashinalarning muhim texnik 
iqtisodiy parametrlari, massasi kamayadi, puxtaligi, ishonchliligi va h.k. oshadi. 
P.dan tishli gʻildiraklar, podshipniklar, roliklar, stanok yoʻnaltirgichlari, quvurlar, 
boltlar, gaykalar va boshqa ishlab chiqariladi. P.ning aviatsiyasozlikda keng 
qoʻllanilishiga sabab ularning yengilligi va texnik xossalarini oʻzgartirish 
imkoniyatiga egaligidir. Raketa va kosmik kemalar ishlab chiqarishda ham P. 
muhim ahamiyat kasb etdi. Reaktoplastlardan foydalanib reaktiv dvigatellar, 
samolyotlarning kuch agregatlari, raketa korpuslari, gʻildiraklar, shassi ustunlari, 
vertolyotlarning parraklari, issiqlik saqlash elementlari, osma yonilgʻi baklari 
tayyorlanadi. Termoplastlar oyna elementlari, antenna suyurmalari va h.k. ishlab 
chiqarishda qoʻllaniladi. 
P. kemasozlikda kemalarning korpusi va korpusli konstruksiyalar (asosan, 
shishaplastlar), kema mexanizmlarining detallarini tayyorlashda, kema xonalarini 
pardozlash, ularni issiq, tovush va gidroizolyasiyalashda ishlatiladi. 
Avtomobil sozlikda P.dan avtomobil kabinalari, kuzovlari va ularning yirik 
gabaritli qismlari, dvigatel, transmissiya shassi detallari tayyorlanadi. 
Qishloq xoʻjaligida P. sugʻorish inshootlari qurishda, tuproqni mulʼchlasht, 
urugʻlarni dorilash va qishloq xoʻjaligi mahsulotlarini saqlashda ishlatiladi. 
Tibbiyot sanoatida P.dan koʻplab asboblar, maxsus idishlar ishlab chiqariladi. 
Jarroxlikda plastmassadan tayyorlangan yurak klapanlari, qoʻl-oyoq protezlari, 
ortopedik qoʻyilmalar, koʻz soqqasi va boshqa ishlatiladi. 

Qattiq jismlar. Polimerlar. Kristallar va ularning turlari. Defektlar haqida 
ma‘lumotlar berish. Ularning qo‘llanilishini o‘rgatish. 
Mavzuning maqsadi: O‘quvchilarga kristallarning anizotropligi; monokristallar; 
polikristallar; amorf jismlar; polimerlar; polimerlarning xossalari va kristallarning 
turlari; defektlar; suyuq kristallar; suyuq kristallarning qo`llanilishi haqida 
ma‘lumot berish. 
Kristallarning anizotropligi. Moddalarning qattiq holati na faqat molekulalarining 
bir-birlari bilan juda kuchli bog‘langanligi, balki doimiy hajmi va shaklini 
(kristallar) saqlashi bilan ham xarakterlanadi. 
Umuman olganda qattiq jismlar turli xususiyatlariga asoslanib ikki turga, 
kristall va amorf jismlarga ajratiladi. Kristall jismlarning asosiy xususiyati 
ularning izotropik emasligi (anizotropligi), ya’ni ba’zi fizik xossalar yorug`lik, 
issiqlik, elastiklik moduli va hokazolar tarqalish tezligining yo`nalishga 
bog’liqligidir. 
Barcha yo`nalishlarning teng kuchliligiga izotroplik, teng kuchli emasligiga 
esa anizotroplik deyiladi. 
Amorf jismlar esa izotropdir. Shuningdek gazlar va ko`plab suyuqliklar ham 
izotrop moddalarga kiradi.
Kristallarning anizotropligiga sabab zarralarining (atomlar,molekulalar, 
ionlar) fazoviy panjara hosil qilib batartib joylashganligidir. Har uchala yo`nalish 
bo`yicha ham zarralar joylashuvining davriy ravishda takrorlanishi bilan 
xarakterlanuvchi tuzilishga kristall panjara deyiladi. Zarralar joylashgan nuqtaga, 

aniqrog`i atrofida zarralar tebranma harakat qiladigan nuqtaga kristall panjaraning 
tuguni deyiladi. 
Panjara tugunida yakka atomlar (1-rasm), atomlar yoki ionlar guruhi (2-
rasm) ham joylashgan bo`lishi mumkin. Anizotroplikni tushunish uchun grafit 
kristalining tuzilishini ko`raylik (3-rasm). Bu kristalda uglerod atomlari bir-biridan 
ma‘lum masofada bo`lgan tekisliklarda joylashgan bo`ladi. Bir tekislikda 
joylashgan atomlar orasidagi masofa tekisliklar orasidagi masofadan kichik va 
demak bir tekislikda yotgan atomlar orasidagi tortishish kuchlari, turli tekisliklarda 
yotgan atomlar orasidagi tortishish kuchlaridan ko`ra katta bo`ladi. Shuning uchun 
ham grafit kristalini atom tekisliklariga parallel yo`nalishda sindirish oson bo`ladi. 
Kristall panjara tugunlari o`rni takrorlanishining doimiy xarakterga ega 
ekanligi, ya‘ni uzoq tartibning o`rinliligi kristall jismlarga xos bo`lgan 
xususiyatdir. 
Zarralari bir xil kristall panjara hosil qiladigan qattiq jismlarga 
monokristallar deyiladi. Monokristallarning kristall tuzilishi ularning tashqi 
shaklida ham namoyon bo`ladi. Katta kristallar tabiatda juda kam uchraydi. 
Lekin sanoatda, fan va texnikada bunday kristallarga ehtiyoj juda katta. Ular 
radiotexnikada, optikada, ayniqsa zamonaviy elektron hisoblash vositalarini 
ishlab chiqarishda muhim ahamiyatga ega. Misol uchun ro`bin kristali lazer 
nurlarni hosil qilishda, segneta tuzi kristallari ultratovush tebranishlarini hosil 
qilishda foydalaniladi. 
Aynan shuning uchun ham kristall suniy ravishda, hatto kosmik 
kemalarda ham hosil qilinadi. Hozir shu yo`l bilan kvarts, olmos, ro`bin va 
boshqa noyob kristallar ham hosil qilinmoqda. Lekin bu uchun maxsus shart-
sharoitlar zarur. Masalan olmos kristalini hosil qilish uchun 104MPa bosim va 
2000S harorat zarur. 
Qattiq jismlarning aksariyati polikristallardir. Ular betartib joylashgan 
kichik kristallchalar – kristallitlar-kichik monokristallardan tashkil topgan 
bo`ladi. Har bir monokristalcha anizotrop, lekin kristalchalar betartib joylashgan 
bo`lganligi uchun polikristall jism izotrop bo`ladi. 

Bir xil kimyoviy elementning atomlari turli xil kristal tuzilish hosil qilishi 
ham mumkin . Masalan uglerodning o`zi xususiyatlari bir-biridan keskin farq 
qiladigan qatlamli grafit tuzilishiga va fazoviy olmos tuzilishga ega bo`lishi 
mumkin. Suvning o`zi besh xil kristall tuzilishga ega bo`lgan muz hosil qiladi. 
Tarkibi bir xil moddaning, turli fizik xossalarga ega bo`lgan har xil kristall 
tuzilishning hosil qilishiga polimorfizm deyiladi.
Amorf jismlar. Qattiq jismlarning ikkinchi ko`rinishi amorf jismlardir. 
Garchi ular qattiq jismlar sifatida qaralsa ham aslida sovutilgan suyuqliklardir. 
Agar amorf jismning biror atomini markaziy atom sifatida qaralsa, unga 
yaqin bo`lgan atomlar ma‘lum tartib bo`ylab joylashadi. Lekin markaziy 
atomdan uzoqlashgan sari tartib buzilib, atomlarning joylashuvi turli xil ya‘ni 
tasodifiyga aylanib qoladi. Kristall jismlardan farqli ravishda amorf jismlarda 
qo`shni atomlarning o`zaro joylashuvida yaqin tartibgina mavjud bo`ladi. Amorf 
jismlarga shisha, plastmassa va boshqalar misol bo`ladi. Oltingugurt, glitserin, 
shakar va boshqa moddalar ham kristall ham amorf ko`rinishda mavjud bo`lishi 
mumkin. Bunga ba‘zan shishasimon shakl ham deyiladi. Amorf jismlar tabiatda 
kristall jismlarga nisbatan kam tarqalgan. 
Polimerlar. Keyingi paytlarda texnikada polimerlar deyiluvchi moddalar 
keng qo`llanilmoqda. Ular bir-biriga nisbatan kichik molekulyar massali 
molekulalarni (monomerlarni) ulab, katta molekulyar massali organiq 
birikmalarni hosil qilish yo`li bilan olinadi. Polimerlarni hosil qilish jarayoni 
polimerlashtirish yoki polimerlanish deyiladi. Polimer molekulasi tarkibiga 
kiruvchi manomerlar soni polemerlanish darajasini ko`rsatadi. Polimerlarning 
molekulyar massasi juda katta bo`ladi. Monomerlarning xossalariga bog‘liq 
ravishda polimerlanishda ham chiziqli, ham tarmoqli molekulalar zanjirlari hosil 
bo`lishi mumkin. 
Polimerlar ikki sinfga ajratiladi: tabiiy va sintetik

Polimerlar tabiiy polimerlarga yuqori molekulyar massali birikmalar-
oqsil, kauchuk va hokazolar kiradi; sintetik polimerlarga esa turli xil 
plastmassalar kiradi. 
Polimerlarning mexanik xossalari ko`p jihatdan alohida molekulalar 
o`rtasidagi o`zaro ta‘sir kuchlariga bog‘liq bo`ladi.Jumladan polimerlarda batartib 
kristall sohalarning mavjudligi uning mustahkamligini ancha oshiradi.SHuningdek 
molekulalar zanjirining uzunligi, uning tarmoqlanganligi va makromolekulada 
tarkibiy elementlarning joylashuvi ham muhim ahamiyatga ega. 
Polimerlarning xossalari va qo`llanilishi. Plastmassalar juda ko`p ajoyib 
xossalarga ega: korroziyaga uchramaydi, ya‘ni zanglamaydi ham chirimaydi ham; 
haroratning keskin o`zgarishiga bardosh beradi; juda katta dielektrik 
kirituvchanlikka ega, mustahkam, zichligi ancha kichik, istalgan shaklni berish 
mumkin va hokazolar. 
Aynan shular sababli polimerlardan xalq xo`jaligida juda keng 
foydalaniladi.Sun‘iy ravishda hosil qilingan polimerlar mashinasozlik va 
asbobsozlikda 
metallarning 
o`rnida 
ishlatiladi.Ular 
qurilishda 
yog`och 
materiallarni almashtirmoqda. Sun‘iy tolalardan turli matolar, tabiiy terini 
almashtiruvchi 
mahsulotlar 
hosil 
qilinmoqda.Tibbiyotda 
ham 
qo`llanish 
imkoniyatlari juda katta. Bugungi kunda polimerlar ishlatilmaydigan sohaning o`zi 
yo`q. 
Kristallarning turlari. Kristallarni turlarga ajratishning ikki xil usuli mavjud: 
1) kristallografik-bu usulda zarralar joylashuvining fazoviy davriyligiga 
ahamiyat beriladi va shuning uchun ham zarralar geometrik nuqtalar sifatida 
qaralib kristallning ichki tuzilishiga e‘tibor berilmaydi.
2) fizik –bu usulda kristal panjaraning tugunlarida joylashgan zarralarning 
tabiati va ular orasidagi o`zaro ta‘sir kuchlarining xarakteriga e‘tibor beriladi. Va 
aynan shu xossalariga asosan kristallar to`rt turga bo`linadi:ionli, atomli, metalli, 
molekulali.
Ionli kristallar. Kristall panjaraning tugunlarida qarama-qarshi zaryadli 
ionlar navbat bilan joylashgan bo`ladi. Ionlar orasidagi o`zaro ta‘sir kuchi asosan 

elektrostatik xarakterga ega.Turli ishorali zaryadlangan ionlar o`rtasidagi o`zaro 
kulon tortishish kuchlari asosida hosil bo`lgan bog‘lanishga ionli bog‘lanish 
deyiladi. Ionli panjarada alohida molekulani ajratish mumkin emas, chunki 
kristallning o`zi go`yoki o`lkan bir molekuladek qaraladi. Ionli panjaraga osh tuzi 
NaCl va seziy xlor CsCl yaxshi misol bo`ladi. 
Atomli kistallar. Kristall panjaraning tugunlarida kvanto-mexanik tabiatdagi 
kuchlar tutib turadigan neytral atomlar joylashgan.Ular o`rtasida elektr xarakteriga 
ega bog‘lanish mavjud.Bu bog‘lanish, har bir atomdan bittadan elektron juftligi 
orqali amalga oshiriladi.Atom ishtiroq etishi mumkin bo`lgan aloqalar soni uning 
valentligi bilan aniqlanadi.Atomli bog‘lanishga olmos, grafit, germaniy va 
kremniylar misol bo`la oladi. 
Metalli kristallar. Kristal panjaraning tugunlarida metalning musbat ionlari 
joylashgan bo`ladi.Kristall panjara hosil bo`lishida atomlar bilan kuchsiz 
bog‘langan valentli elektronlar atomlardan ajraladi va elektron gazini hosil 
qiladi.Endi ular faqatgina kristalgagina tegishli bo`lib qoladi. Shunday qilib 
metalning musbat ionlari o`rtasida harakatlanadigan «erkin» elektronlar vujudga 
keladi va metallarning elektr o`tkazuvchanligini ta‘minlaydi.Metalli kristallardagi 
bog‘lanish, panjara tugunlaridagi musbat zaryadli ionlar va manfiy elektronlar gazi 
orasidagi tortishish kuchlari yordamida ta‘minlanadi.Bu tortishish kuchlari bir xil 
ismli ionlar orasidagi itarish kuchlari yordamida neytrallanadi.Shu bilan birga bir 
xil ismli ionlarning muntazam joylashuvi kuzatiladi. Ionlar bir-biridan panjara 
doimiysi deyilguvchi ma‘lum masofada joylashgan bo`ladi. Metalli kristalga 
ko`pchilik metallar misol bo`ladi. 
Molekulali kristallar. Kristall panjaraning tugunlarida ma‘lum tartibda 
yo`naltirilgan molekulalar joylashgan bo`ladi.Ular orasida molekulalar o`zaro 
ta‘siriga xos bo`lgan tortishi kuchlari mavjud bo`ladi.Molekulali kristallarga 
naftalin, parafin, quruq muz
, muz va hokazolar kiradi. 
2
СО

Defektlar. Real kristallarning uncha katta bo`lmagan bo`lagigina ideal 
tuzilishga ega bo`lishi mumkin. Boshqa qismlarda esa panjara tugunlarida zarralar 
joylashuvining batartibligi buziladi va bunga kristall panjaraning defektlari 
deyiladi. Kristall panjaraning defektiga asosan boshqa element atomlarining kirib 
qolishi, bo`sh joying mavjudligi va siljib joylashish sabab bo`ladi. 
Shuni takidlash lozimki kristallardagi defektlar ularning fizik xossalariga 
katta tasir ko`rsatadi.
Kristall panjaraga boshqa element atomining kirib qolishi. Bunda begona 
atom tugunlararo bo`shliqda yoki asosiy moddaning kristall panjaradagi o`rnida 
joylashib qolishi mumkin. 
Bo`sh joy. Kristall panjara tugunidagi atomning o`rni bo`sh qoladi. 
Siljib joylashish. Atom tekisliklarining birortasi siljib joylashishi mumkin. 
Bu hol odatda kristall siljish deformatsiyasiga uchraganda ro`y beradi va atom 
tekisliklaridan birortasining boshqasiga nisbatan siljib joylashuviga olib keladi.
Suyuq kristallar. Ba‘zi organiq moddalarning shunday holati mavjudki ular 
garchi suyuqliklarga xos bo`lgan oquvchanlik xususiyatiga ega bo`lsalarda, lekin 
kristallarga xos bo`lgan molekulalarining joylashuvidagi ma‘lum batartiblik va 
ba‘zi fizik xossalari bo`yicha anizatroplik xususiyatlariga egadirlar. Kimyoviy 
birikmalarning bunday holatlariga suyuq kristall holati deyiladi. Bugungi kunda 
suyuq kristall holati topilgan birikmalar soni bir necha mingdan ortib ketgan. 
Odatda suyuq kristallar qattiq kristallarni eritish orqali hosil qilinadi. 
Suyuq 
kristallar 
– 
elastiklik, 
elektr 
o`tkazuvchanlik, 
magnit 
singdiruvchanlik, dielektrik kirituvchanlik, optik va boshqa bir qancha 
xususiyatlari bo`yicha anizotroplik xususiyatlariga egadirlar.
Suyuq kristallarning qo`llanilishi.Hozirgi paytda suyuq kristallarning 
qo`llanilish sohasi juda keng. Ayniqsa ma‘lumotlarni qayta ishlash va tasvirlash, 
harfli-sonli ekranlar, ya‘ni elektron hisoblash mashinalari, elektron soatlar, 

mikroqalkulyatorlar, reklama hitlari bunga yaqqol misol bo`ladi. YUpqa ekranli 
televizorlar va monitorlarda ham suyuq kristallardan foydalaniladi. Ularning 
tibbiyotda qo`llaniladigan nozik asboblarda, nazorat qurilmalarida qo`llanilish 
imkoniyatlaridan hali to`laligicha foydalanilgani ham yo`q.
3. Qattqi jismlarning erishi. Yuqorida qayd etilganidek,molekulalarning 
o‘zaro ta‘sir potensial energiyasining eng kichik qiymati E0 min molekulalarning 
issiqlik betartib harakat kinetik energiyasining o‘rtacha qiymati dan katta 
bo‘lsa (Ep min >> ), modda qattiq holatda bo‘ladi.Qattiq jism qizitilgan sari 
molekulalarning (atomlarning ) kinetik energiyalari ortadi va tebranish 
amplitudasi 
panjara 
doimiysiga 
tenglashib,panjaraning 
buzilishiga 
olib 
keladi.Haroratning yanada ortishi natijasida qattiq jismning erishi,yani moddaning 
qattiq holatdan suyuq holatga o‘tishi ro‘y beradi.Erish jarayoni izotermik 
bo‘lib,olingan issiqlik miqdori kristall panjaralarning harorati ko‘tariladi. OA soha 
moddaning Ter gacha qizishini ko‘rsatsa, AB soha erish jarayoniga mos keladi. B 
nuqtada modda suyuq holatda o‘tib, BC soha suyuqlik haroratining ortishini 
ko‘rsatadi.Erish hororati (Ter) har bir moddaning tabiyatiga bog‘liq bo‘lishi bilan 
birga , ko‘pchilik moddalar uchun bosim ortishi bilan ortadi. 
Erishda moddalarning zichliklari kamayadi (vismut va muz bundan 
istesno),lekin ichki energiyasi ortadi. 
Solishtirma erish issiqligi. Erkin haroratidagi 1 kg moddani qattiq holatdan 
suyuq holatga o‘tkazish uchun bo‘ladigan issiqlik miqdoriga solishtirma erish 
issiqligi deyiladi. 

Download 0,66 Mb.