Wstęp 9
Rozdział I 12
Dzieci z uszkodzonym wzrokiem i ich edukacja -Tadeusz Majewski 12
1. Wzrok i jego uszkodzenie 12
1.1. Znaczenie wzroku w życiu dziecka 12
1.2. Rodzaje uszkodzenia wzroku 12
1.3. Przyczyny uszkodzenia wzroku 16
2. Dzieci z uszkodzonym wzrokiem 17
2.1. Funkcjonowanie dzieci z uszkodzonym wzrokiem 17
2.2. Dzieci całkowicie niewidome 19
2.3. Dzieci niewidome z resztkami wzroku 20
2.4. Dzieci słabo widzące 22
2.5. Dzieci ociemniałe 25
2.6. Dzieci z uszkodzonym wzrokiem z dodatkowymi niepełnosprawnościami 26
3. Tyflopedagogika 26
4. Aktualne tendencje w tyflopedagogice 29
Bibliografia 32
Rozdział II 34
Posługiwanie się wzrokiem przez dzieci słabo widzące - Antonina Adamowicz-Hummel 34
1. Na czym polega rehabilitacja wzroku? 34
2. Najczęściej spotykane uszkodzenia i schorzenia układu wzrokowego oraz ich następstwa funkcjonalne 36
3. Czynniki wpływające na funkcjonowanie wzrokowe słabo widzącego 37
4. Pomoce ułatwiające widzenie 37
4.1. Czynniki zewnętrzne wpływające na widzenie 37
4.2. Powiększony druk i inne pomoce nieoptyczne 40
4.3. Najpopularniejsze pomoce optyczne 44
4.4 Powiększalniki i lupy elektroniczne 46
5. Wskazówki dla nauczyciela 48
5.1. Jak pomóc dziecku słabo widzącemu, żeby dobrze funkcjonowało i dobrze się czuło w klasie? 48
5.2. Przykłady zmian w wyglądzie i zachowaniu dziecka, mogących świadczyć o zmianach w stanie jego zdrowia i w widzeniu 49
Bibliografia 50
Rozdział III 53
Pismo brajla i rysunek wypukły w nauczaniu dzieci niewidomych 53
1.Wykorzystanie w dydaktyce pisma brajla - Halina Zielazek 53
1.1. Pismo brajla, jego zakres użytkowania 53
1.2. Jak uczyć? 54
Bibliografia 60
2.Cele i metoda nauczania dzieci niewidomych rysowania i czytania rysunku 61
s. Elżbieta Więckowska 61
2.1.Słowo wstępne 61
2.2.Psychiczne właściwości czytania dotykiem grafiki wypukłej 63
2.3. Zasady redagowania rysunku dydaktycznego dla niewidomego 63
2.4. Techniki kształtowania rysunku dotykowego dla niewidomego i przez niewidomego 66
2.5. Cele nauczania dzieci niewidomych rysunku 69
2.6. Podstawowe wskazania metodyczne 69
2.7. Związek nauczania rysunku z rozwojem wyobraźni i pojęć przestrzennych dziecka niewidomego 74
Teksty uzupełniające: 75
A. Zestawienie sprawności ucznia niewidomego, przygotowanego do nauki w szkole masowej 75
B. Najlepsze, znane mi tabliczki brajlowskie: 76
77
Bibliografia 77
Rozdział IV 78
Pomoce dydaktyczne i środki techniczne przydatne w nauczaniu dzieci z uszkodzonym wzrokiem - Stanisław Jakubowski 78
1. Przedmioty i urządzenia służące rehabilitacji osób niewidomych i słabo widzących 78
2. Urządzenia mówiące 84
2.1. Syntezatory mowy 84
2.2. Notatniki mówiące 86
2.3. "Mówiąca grafika" 87
3. Urządzenia elektroniczne wykorzystujące pismo brajla 89
3.1. Monitory brajlowskie 89
3.2. Notatniki brajlowskie 90
3.3. Drukarki brajlowskie 91
4. Skanery, aparaty do czytania 92
5. Przykłady zastosowań urządzeń komputerowych 94
5.1. Elektroniczne słowniki i encyklopedie 95
5.2. Sieć komputerowa w klasie zamiast tradycyjnej tablicy 96
5.3. Internet największą księgarnią świata 98
Bibliografia 100
Rozdział V 101
Zagadnienia nauczania początkowego dzieci z dysfunkcją wzroku - Barbara Kawczyńska-Reguła, Bożena Pierzchała 101
1. Dziecko a klasa 101
1.1. Podstawy integracji 101
1.2. Wzajemne postawy dziecka niewidomego i widzącego 102
1.3. Rola rodziców 104
1.4. Rola nauczyciela 105
1.5. Wzajemne kontakty rodzic-nauczyciel 106
1.6. Uczeń z dysfunkcją wzroku a jego miejsce w społeczności klasowej 107
1.7. Urządzenie klasy 107
2. Rehabilitacja podstawowa - wyrabianie samodzielności w poruszaniu się i samoobsłudze 109
2.1. Etapy rehabilitacji 109
2.2. Funkcja rodziny 109
2.3. Co to jest orientacja przestrzenna ? 110
2.4. Indywidualizacja w orientacji 111
2.5. Nauczanie orientacji w szkole 113
3. Pierwsze kroki w pisaniu i czytaniu 115
4. Odrabianie zadań domowych 122
4.1. Rola nauki domowej w ogólnym nauczaniu 122
4.2. Jak pomagać dziecku z dysfunkcją wzroku ? 123
4.3. Zabawa jako forma uczenia 127
4.4. Rola rodziców w odrabianiu zadań domowych 128
5. Nauczanie integracyjne 130
6. Konsultacja i pomoc pedagogiczna dla nauczycieli i rodziców 133
Bibliografia 135
Rozdział VI 137
Porady i wskazówki dydaktyczne dla nauczycieli przedmiotów humanistycznych 137
1.Specyficzne zagadnienia w nauczaniu języka polskiego dzieci z uszkodzeniem wzroku ze szczególnym uwzględnieniem niewidomych - Małgorzata Galster 137
1.1. Początki czytania i pisania 137
1.2. Rozwijanie słownictwa i form wypowiadania się 138
1.3. Doskonalenie czytania 139
1.4. Korzystanie ze słowników 141
1.5. Nauka ortografii 141
1.6. Lekcje gramatyki 143
1.7. Praca z dziećmi nowo ociemniałymi 143
Bibliografia 144
2. Historia i wiedza o społeczeństwie - Włodzimierz Zielazek 144
2.1. Wybór odpowiednich podręczników 145
2.2. Inne źródła wiadomości 146
2.3. Dostępność ilustracji i map historycznych 149
2.4. Pobudzanie aktywności ucznia na lekcjach 150
2.5. Przeprowadzanie sprawdzianów i testów 151
Bibliografia: 152
3. Dostępność sztuki i dóbr kultury dla dzieci z uszkodzonym wzrokiem - Stanisław Badeński 152
3.1. Sztuka - jej miejsce w bloku humanistycznym 152
3.2. Znaczenie sztuki i twórczej wypowiedzi w rozwoju dziecka z uszkodzonym wzrokiem 153
3.3. Ciągłość metod edukacji muzycznej i plastycznej 155
3.4. Swoistość nauczania sztuki 155
3.5. Plastyka 156
Rozdział VII 159
Nauczanie języków obcych - Helena Jakubowska 159
1. Słowo wstępne 159
2. Zanim nauka zacznie się na dobre 161
3. Mówienie i rozumienie 163
4. Pisanie i czytanie 164
5. Tradycyjne i nowoczesne techniki nauki i pracy 167
6. Uczeń szczególny czy całkiem zwyczajny? 170
Bibliografia 171
Rozdział VIII 172
Przedmioty przyrodnicze 172
1.Nauki biologiczne - Dorota Frančić-Nisztuk 172
1.1. Uwagi wstępne 172
1.2. Metody i środki stosowane w pracy z uczniami niewidomymi i słabo widzącymi 175
1.3. Realizacja programu 180
1.4. Uwagi końcowe 185
Bibliografia 185
2. Wybrane zagadnienia dydaktyczne w nauczaniu geografii dzieci niewidomych - Jerzy Brzostek 186
2.1. Wypukłe mapy i globusy stosowane w pracy dydaktycznej z niewidomymi 186
2.2. Ćwiczenia na globusie 189
2.3. Ćwiczenia na mapie 192
2.4. Nauka rysowania planu 194
2.5. Wykorzystanie horyzontarium i modelu sfery niebieskiej 195
Indeks rzeczowy 197
Bibliografia 197
3. Nauczanie fizyki z astronomią i chemii - Ilona Piotrowska, Jan Świerczek 198
3.1 Słowo wstępne 198
3.2. Nauczanie w szkole podstawowej 200
3.3. Nauczanie w gimnazjum 201
3.4. Przygotowanie i przeprowadzanie eksperymentu 204
3.5. Przykłady doświadczeń w podstawowych działach fizyki 206
3.6. Przykłady doświadczeń w podstawowych działach chemii 217
3.7. Wnioski 222
Bibliografia 223
Rozdział IX 224
Porady dydaktyczne dla nauczycieli matematyki 224
1. Podstawy teoretyczne- Małgorzata Placha 224
2.Zagadnienia praktyczne- Marian Magner 228
3.Brajlowska notacja matematyczna - Stanisław Jakubowski 243
4. Możliwości samodzielnego zapisywania wzorów matematycznych w normalnym piśmie przez osoby niewidome- Dariusz Mikułowski 245
Rozdział X 246
Nauczanie informatyki - Dariusz Mikułowski 246
1. Właściwy wybór sprzętu 246
2. Opanowanie klawiatury – Stanisław Jakubowski 247
3. Techniki pracy w systemach Windows 249
4. Skróty i ułatwienia systemu Windows dla osób niewidomych i słabo widzących 250
4.1. Ustawienia Windows ułatwiające niewidomym pracę 250
4.2. Ułatwienia dla słabo widzących 251
5. Krótka charakterystyka programów obsługi systemów Windows 254
6. Nauka pakietu Office 258
6.1. Microsoft Word 258
6.2 Podstawy pracy osób niewidomych z programu Excel 261
7. Wykorzystanie Internetu 262
7.1. Zakładanie własnych kont 262
7.2. Możliwości korzystania z programów Microsoft Outlook Express i Internet Mail 262
7.3. Efektywne wykorzystanie Internetu 263
8. Inne pożyteczne zastosowania komputerów 264
8.1. Wykorzystanie programów do utrwalania i obróbki dźwięku 264
8.2. Nauka elementów programowania 264
Rozdział XI 266
Orientacja przestrzenna i wychowanie fizyczne -Anna Sikorska 266
1. Nauka poruszania się i orientacji w przestrzeni 266
2. Podstawowe ćwiczenia z orientacji przestrzennej 266
2.1. Odnajdywanie upuszczonych przedmiotów 268
3. Rozwój fizyczny i sprawność fizyczna dzieci i młodzieży z dysfunkcją narządu wzroku 268
4. Rola różnorodnych form aktywności ruchowej w procesie rewalidacji dzieci z dysfunkcją narządu wzroku 269
5. Przeciwwskazania lekarskie 271
5.1. Wykaz ćwiczeń zabronionych 271
6. Gimnastyka korekcyjno-kompensacyjna 271
6.1. Gimnastyka przy muzyce 272
7. Gry i zabawy ruchowe 272
8. Zabawy i sport na powietrzu 276
8.1. Podstawowe kroki w nauczaniu niewidomych nowych ruchów 276
8.2. Przykłady wybranych konkurencji lekkoatletycznych (ich specyfika i metodyka nauczania) 276
8.3. Turystyka 283
8.4. Dyscypliny stworzone specjalnie dla niewidomych 284
8.5. Dostosowanie obiektów sportowych do potrzeb dzieci słabo widzących i niewidomych 286
Bibliografia 286
Rozdział XII 288
Zajęcia techniczne i plastyczne - Roman Piłat 288
1. Rehabilitacyjne cele zajęć 288
2. Rozwijanie sprawności manualnej 288
3. Przykłady zajęć plastyczno-technicznych z zastosowaniem różnorodnych materiałów 293
4. Czynności życia codziennego 295
Bibliografia 298
Rozdział XIII 300
Dziedziny artystyczne 300
1. Muzyka - Grażyna Nazarko 300
1.1. Uprzystępnienie procesu edukacyjnego dla uczniów z dysfunkcją wzroku 301
1.2. Ekspresja muzyczna 303
1.3. Alternatywne formy zapisu muzyki elementarnej, czytanie głosem z zapisu i proces odwrotny 305
1.4. Stymulowanie zainteresowań śpiewem 308
1.5. Rola dyrygenta zespołu wobec ucznia z dysfunkcją wzroku 309
1.6. Gra na instrumentach 310
1.7. Znaczenie recepcji muzyki i problem dostępności do wiedzy o muzyce w odniesieniu do uczniów niewidomych i słabo widzących 314
1.8. Muzykografia – brajlowski system nutowy 316
2. Znaczenie teatru dla rehabilitacji dzieci z uszkodzonym wzrokiem -Stanisław Badeński 317
2.1. Znaczenie działań teatralnych w tyflopedagogice 317
2.2 Niewidomy w grupie teatralnej 318
2.3. Język ciała, język przestrzeni 318
2.4. Sztuka słowa 320
2.6. A może taniec? 322
2.7. Niewidomy jako widz 323
ZDJĘCIA UCZNIÓW UCZESTNICZĄCYCH W ZAJĘCIACH SZKOLNYCH 324
DODATEK A 325
ZARZĄD GŁÓWNY I OKRĘGI POLSKIEGO ZWIĄZKU NIEWIDOMYCH 325
DODATEK B 328
OŚRODKI SZKOLNO-WYCHOWAWCZE DLA DZIECI Z USZKODZONYM WZROKIEM 328
DODATEK C 331
CZASOPISMA POLSKIEGO ZWIĄZKU NIEWIDOMYCH 331
DODATEK D 333
WYKAZ NAJPOPULARNIEJSZYCH POMOCY DYDAKTYCZNYCH 333
DODATEK E 339
KRAJOWE I ZAGRANICZNE ADRESY INTERNETOWE ZWIĄZANE Z REHABILITACJĄ I EDUKACJĄ OSÓB NIEWIDOMYCH 339
DODATEK F 349
POLSKIE I OBCOJĘZYCZNE ALFABETY BRAJLOWSKIE 349
Do zjawisk, które w ostatnich latach tak znacząco zmieniają oblicze naszego kraju, należy m.in. wyraźne poszerzenie możliwości uczestnictwa osób niepełnosprawnych w coraz to liczniejszych obszarach życia społecznego. Proces szybszej i pełniejszej integracji tych osób, dla którego prawne i ekonomiczne przesłanki stworzyła Ustawa o zatrudnianiu i rehabilitacji społecznej osób niepełnosprawnych z 9 maja 1991, można było najpierw zaobserwować na rynku pracy. Tysiące bowiem osób niepełnosprawnych zdobyło zatrudnienie pośród ludzi zdrowych w rozmaitych przedsiębiorstwach i instytucjach. Wielu też otworzyło własną działalność gospodarczą na otwartym rynku pracy. Jednakże ten pozytywny proces stale napotyka na liczne przeszkody, z których dwie można uznać za najważniejsze:
- bariery psychologiczne, istniejące zarówno po stronie pracodawców, jak i samych osób niepełnosprawnych;
- zbyt niskie wykształcenie i kwalifikacje osób niepełnosprawnych, zamykające im drogę do atrakcyjnych zawodów i stanowisk, znajdujących się przede wszystkim w dyspozycji ogólnie dostępnych zakładów pracy.
Uzasadnione nadzieje na zmianę tego stanu rzeczy budzą wciąż nasilające się działania wielu osób i instytucji oświatowych, zmierzające do stworzenia dzieciom niepełnosprawnym odpowiednich warunków do nauki na zasadach integracji. Zwolennicy tej idei uważają, że rozpoczęcie procesu przygotowania niepełnosprawnego dziecka do życia i działania w jego własnym środowisku już od najmłodszych lat, a więc w wieku przedszkolnym i szkolnym, stwarza dla niego realną szansę na pełną integrację ze społeczeństwem. Omawiana tendencja nauczania integracyjnego obejmuje w coraz szerszym zakresie również dzieci z uszkodzonym wzrokiem. Już od kilku lat ich większość uczęszcza do szkół ogólnodostępnych.
Wychodząc naprzeciw tym tendencjom, Ministerstwo Edukacji Narodowej podejmuje starania, by za pomocą środków prawnych i finansowych stworzyć na terenie całego kraju odpowiednie warunki dla rozwoju edukacji integracyjnej.
Celowi temu ma także służyć niniejszy Poradnik. Stanowi on pracę zbiorową 21 autorów. Z tej liczby 12 osób to nauczyciele Ośrodków Szkolno-Wychowawczych dla Dzieci Niewidomych. Fakt ten niech będzie traktowany jako wkład szkolnictwa specjalnego w rozwój edukacji integracyjnej, a jednocześnie wymownym przykładem zacieśniającej się stale współpracy obydwu systemów szkolnictwa. Zresztą przykładów takiej współpracy można w tekście Poradnika znaleźć znacznie więcej.
Większość autorów Poradnika posiada znaczący dorobek nie tylko w działalności pedagogicznej, ale i pisarskiej, a kilkoro z nich wykłada na wyższych uczelniach. Wszyscy swoje opracowania przygotowali z myślą o dwóch głównych grupach Czytelników:
- nauczycielach, którzy po raz pierwszy, spotkają w swej klasie niewidomego lub słabo widzącego ucznia,
Ze względu na układ treści Poradnik ten, chociaż nieformalnie, można podzielić na trzy części. W pierwszej (rozdziały od I di IV) Czytelnik znajdzie informacje o charakterze ogólnym, które dotyczą takich zagadnień jak: podstawowe wiadomości z zakresu okulistyki i tyflologii (rozdział I), metody pracy z dzieckiem słabo widzącym (rozdział II, wykorzystanie rysunku wypukłego i pisma brajla w nauczaniu dziecka niewidomego (rozdział III) oraz zastosowanie środków technicznych w nauczaniu i rehabilitacji (rozdział IV).
Część druga Poradnika obejmuje rozdziały V-XIII, które poświęcone zostały nauczaniu początkowemu, a dalej - dydaktyce zajęć z poszczególnych przedmiotów.
Ostatnią, trzecią część tworzą dodatki, które wskazują uzupełniające źródła informacji z zakresu rehabilitacji i edukacji dzieci z uszkodzonym wzrokiem. Znaleźć w nich można wiele pożytecznych adresów (w tym także Internetowych) instytucji i organizacji działających dla dobra osób z dysfunkcją wzroku, zestawienie pomocy technicznych dla osób niewidomych i słabo widzących wraz z adresami sprzedawców, wykaz czasopism wydawanych przez Polski Związek Niewidomych i wreszcie alfabety brajlowskie dla najpopularniejszych języków europejskich.
Czytelnik, który zdobędzie się na przeczytanie całego Poradnika lub jego obszerniejszych fragmentów, zauważy z pewnością, że w przygotowanych niezależnie od siebie opracowaniach pewne informacje częściowo pokrywają się. Jako redaktor niniejszej publikacji powtórzenia takie starałem się eliminować do minimum, w taki jednak sposób, aby skreślenia nie zmniejszyły merytorycznej wartości danego opracowania ani też nie rozerwały spójności wywodów. Przy dokonywaniu zabiegów redakcyjnych starałem się pamiętać również o tych Czytelnikach, którzy zechcą zapoznać się jedynie z interesującymi ich rozdziałami. Dla nich to właśnie, a przypuszczam, że będą stanowili większość, należało zadbać o to, by żadna informacja i wskazówka, istotna dla nauczania danego przedmiotu, nie została pominięta, chociażby nawet wystąpiła w zbliżonej treści w opracowaniu innego autora.
W imieniu wszystkich autorów Poradnikapragnę wyrazić życzenie, aby zawarte w tej publikacji treści zostały wykorzystane przez nauczycieli w doskonaleniu metod nauczania dziecka z uszkodzonym wzrokiem – przede wszystkim dla jego dobra i zarazem dla wzbogacenia polskiej myśli pedagogicznej.
