“Xalıq aralıq valyuta
sistemasınıń qáliplesiwi hám
rawajlanıwı”
Kazakbaeva Mexriban
Hár qanday mámleket
ekonomikasında pul zárúrli
áhmiyetke iye boladı. Pul
munasábetleri jámiettiiń όndiris,
bólistiriw hám tutınıw sıyaqlı
processlerin óz ishine aladı,
keńeytirilgen tákirar islep
shıǵarıw ushın sharayat jaratıp
beredi.
Valyuta - jáhán bazarında, mámleketler
ortasında
pul
wazıypaların
orınlawshı
mámleketlerdiń milliy pul birlikleri bolıp tabıladı.
Mısalı, Amerika Qospa Shtatları " dolları", Ullı
Britaniya " funt sterlingi", Kanada " dolları",
Yapon " ienasi" hám basqa sol sıyaqlılar.
Arnawlı bir bir mámlekettiń milliy aqshası - onıń
milliy valyutası boladı. Sol mámleket ushın
basqa mámleketlerdiń milliy pul birlikleri bolsa
- shet el valyutalar bolıp tabıladı.
Valyuta munasábetleri - bul xalıq aralıq baylanıslarǵa xızmet
kórsetiwshi hám jáhán xojalıǵında valyuta mámilesi processinde
payda bolatuǵın ózine has pul munasábetleriniń kompleksi bolıp
tabıladı. valyuta munasábetleri jáhán valyuta sistemasınıń hasası
bolıp xızmet etedi. Olardıń qáliplesiw processlerin úyreniw
Ózbekstan ushın tekǵana teoriyalıq, bálki ámeliy áhmiyetke de
iye esaplanadı.
Valyuta munasábetleri qatnasıwshılarına tómendegiler kiredi:
mámleket (húkimet, Oraylıq hám mámleket bankleri), xalıq
aralıq shólkemler, yuridikalıq shaxslar (kommerciya bankleri,
kárxanalar : import hám kirip etiwshiler, birjalar) hám fizikalıq
shaxslar (brokerler, alıpsatarlar hám sayaxatshılar ).
jáhán valyuta
sisteması
Aymaqlıq
valyuta
sisteması
Milliy valyuta
sisteması
Valyuta sistemaları:
Milliy valyuta sisteması degende
málim mámleketti, basqa
mámleketler menen pulli esap -
kitapların ámelge asırıwda
qollaytuǵın usılları, instrumentleri
hám milliy shólkemleriniń ulıwma
jıyındısı túsiniledi.
Jáhán valyuta sisteması - bul, bólek
alınǵan milliy ekonomikanı jáhán
xojalıǵı menen baylaw mexanizm
bolıp tabıladı.
Aymaqlıq valyuta sisteması -
milliy hám jáhán valyuta
sistemalarınıń aralıq elementi
esaplanıp, ol mámleketler
aymaqlıq toparı integraciyasına
xızmet etedi. Buǵan mısal etip,
Evropa valyuta -ekonomikalıq
birlespein keltiriw múmkin.
0
10
20
30
40
50
Item 1
Item 2
Item 3
Item 4
Item 5
Jáhán valyuta sistemasınıń
rawajlanıw basqıshları:
Parij valyuta sisteması
Geniya valyuta sisteması
Bretton-vuds valyuta sisteması
Yamayka valyuta sisteması
Parij jáhán valyuta sisteması (1867-1914 y.) Puldín’ xalıq aralıq
almasıwı, tap puldín’ ózi sıyaqlı áyyemgi bolsada, házirgi formada
valyuta pitimleriniń payda bolıwı XIX ásir aqırına barıp taqaladı.
Birinshi jáhán valyuta sisteması - 1865 jılda tórt Batıs Evropa
mámleketleri tárepinen islengen hám «Altın standartı» tiykarında
iskerlik júrgizgen - Latín teńge birlespesi esaplanadı. Usı valyuta
sisteması, rásmiy túrde 1867 jılda Parij konferenciyasında tán
alındı hám dúnyanıń 30 dan artıq mámleketi tárepinen arnawlı
xalıq aralıq shártnamaǵa qol chekildi. Bul valyuta sisteması
“Altın standartı”na yaǵnıy, altındı etalon metall retinde
qabıllawǵa tiykarlanǵan milliy pul sistemaların birlestirdi. Sol
sebepli de Parij valyuta sisteması «Altın teńge standartı» dep
ju’ritilip baslandı. Buǵan muwapıq, jáhán aqshası altın teńgeler
hám altınǵa konvertirlanatın pullardan shólkemlesken edi.
Genuya jáhán valyuta sisteması (1922-1929 y). Ekinshi jáhán
valyuta sisteması 1922 jılda ótkerilgen xalıq aralıq Genuya
konferenciyası sheshiminiń nátiyjesi edi. Bul sistema - altın
standartına tiyisli bolıp, onıń jańa kórinisi «oltin qoyılma
standartı» esaplanadı. Altın qoyılma standartı ámel etken
sharayatta, aylanbadaǵı pul yamasa bóleklengen, yamasa
tolıq qaǵaz pullar edi. Huqıqıy tárepten, usı qaǵaz pullardı
qalelegen waqıtta emission bankten altınǵa almastırıw
múmkin bolǵan. . Emission bank, álbette, puldı tolıq
támiyinlew ushın zárúr bolǵan altındı saqlawı shárt emes edi.
Belgilengen támiynat (altın) qanshellilik az bolsa,
mámlekettiń qosımsha qaǵaz pullardı shıǵarıw múmkinshiligi
sonshalıq kóp bolǵan. Usınıń sebepinen, mámiledegi qaǵaz
pul muǵdarı saqlanatuǵın metall pul muǵdarınan joqarı
bolǵan. Altınǵa almasatın valyutalar retinde dollar, francuz
franki hám funt sterling tańlandı.
Brettonvud jáhán valyuta sisteması (1944-1972). 1943 jılǵa
kelip, AQSH hám de Ullı Britaniya erkin hám turaqlı valyuta
sistemasın qurıw ushın dáslepki qádemlerdi qoydı. 1944
jıldıń iyul ayında Bretton-vuds qalasında bolıp ótken
konferenciyada,
AQSH
altın
ulgisine
tiykarlanǵan
kontseptsiyaǵa ótiw ǵayratı menen shıqtı. Sol waqtıniń
ózinde, jańa xalıq aralıq valyutanı tártipke salıw sisteması
iskerligin baqlaw ushın, Xalıq aralıq valyuta fondı (XVF)ın
shólkemlestiriw tuwrısında qarar qabıllandı.
Yamayka jáhán valyuta sisteması (1976-házirgi waqítqa
deyin). 1976 jılı Kingstonda (Yamayka) bolıp ótken XVFníń
náwbettegi jıynalısında jańa valyuta sistemasına tiykar
salíndí. Yamayka pitiminiń jol-jobaları tiykarında, xalıq aralıq
valyuta
mexanizmin
shólkemlestiriw
principlerıni
tómendegishe keltiriw múmkin: altındıń bahanı ólshew
retinde hám valyuta kursların esaplaw quralı retindegi
teńger funkciyası biykar etildi.
Mámilege SDR ulgisi (Special drawing rights - SDR) - «maxsus
qarızdarlıq huqıqı» kirgizildi. Bunnan gózlengen maqset, bul
valyutalardı tiykarǵı rezerv avuari etip, basqa rezerv
valyutalardı, birinshi náwbette, AQSH dolları rolin tómenletiw
edi.
Xalıq aralıq valyuta -
kredit hám finans
shólkemleri
XVF (Xalıq aralıq valyuta fondı)
XTRB (Xalıq aralıq tikleniw hám rawajlanıw banki)
XFK (Xalıq aralıq finans korporaciyasí)
XRK (Xalıq aralıq rawajlanıw korporaciyasi)
IKKTA (Investitsion kepillikler boyınsha kóp tárepleme agentlik)
ITTXO (Investitsion tartıslardi tártipke salıw boyınsha xalıq aralıq oray)
Itibarıńız ushın
raxmet
| 