5-jadval
Odamning o'z shaxsini tasdiqlashi
J
Odamga uning ismi bilan murojaat qilish
)'_
Shaxsga ayni paytda e'tiborli bo'lish
______ I __________
Ijobiy kechinmalarni vujudga keltirish
J Kechinmalarning manbalarini yaxshi bilish
Demak, insonga murojaat qilishda uning ismini aytib chaqirish unda ijobiy hislarni keltirib chiqaradi. Kishilarning ismini eslab qolish uchun uni bir necha marta takrorlash muhim. Shuningdek, miyangizdagi shu ism bilan bog'liq assotsiatsiyani yaratishga harakat qiling. Kechqurun yangi tanishlaringizning
ismlarini bir necha marta takrorlang. Xodimlaringizni ismi bilan chaqirib murojaat qilishingiz ularda sizga bo'lgan hurmatni orttiradi.
«Munosabatlar oynasi» usuli — tasawur qiling, sizni yangi jamoaga rahbar qilib tayinlashdi. Hali hech kim sizni tanimaydi, siz ham ularni tanimaysiz. Ertalab ular sizning ismingizni aytib salomlashadi, lekin siz ularning ismlarini hali bilmaysiz. Bitta xodimingiz siz bilan jilmayib salomlashadi, xuddi eski qadrdonlardek muloqotda bo'ladi. Ikkinchi xodim esa muloyim salomlashadi, lekin yuzida kinoyaga o'xshash ishora bor, istehzoli. Siz ish to'g'risida maslahatlashmoqchi boisangiz qaysi biriga murojaat qilasiz? Albatta birinchi xodimga, lekin nima uchun? Chunki unga nisbatan sizda attraksiya paydo bo'ladi. «Ruhiyat oynasi» yoki «munosabatlar oynasi» — bu yuz ifodasidir. Kishilar dilidagini yuz qiyofasi orqali ifodalaydilar. Kayfiyat chog'ligini, yomonligini ham yuz qiyofasidan bilib olish mumkin. Odamlar munosabatlar oynasini juda kam nazorat qiladilar va boshqaradilar. Rahbar xodimiga uning majburiyatiga kirmaydigan vazifani topshirayotganida juda muloyim, jilmayib murojaat qiladi. Jilmayish — bu kishilarning, do'stlarning parolidir. Buni psixologik mexanizmi quyidagicha:
ko'pgina kishilar do'stlarigagina jilmayib qaraydilar, dushmanlariga emas;
—muloqotda kishilar ko'ngildan jilmaysalar, bu «men — sizning do'stingizman» degani;
—do'st — bizning himoyachimiz, biz tomonimizda turadigan kishi;
—insonning ehtiyojlaridan biri — himoyalanishga bo'lgan ehtiyoj. Do'st mana shu himoyalanish ehtiyojini qondiradigan shaxsdir;
—inson doimo ijobiy hislarni keltirib chiqaradigan shaxsga nisbatan intiladi;
—agar hech kim ijobiy hislarni keltirib chiqarmasa, u ixtiyorsiz ravishda attraksiya (o'ziga jalb qilish) ni shakllantiradi (Panasyuk A.Y. 53-bet). Buni quyidagi jadvalda ko'rish mumkin:
Bu jadvaldagi qoidalarga barcha ham amal qilavermasligi mumkin. Attraksiyani vujudga keltirish rahbarning vazifasiga kiradi. Chunki xodimlarga ko'rsatmalar
berayotganda bu juda muhim. Qovog'ini solib buyruq bergandan ko'ra, jilmayib, uni ozgina maqtab, keyin topshiriq berilsa, xodim tezda bu topshiriqni bajaradi.
«MUNOSABATLAR OYNASI* USULIGA TA'SIR QILUVCHI MEXANIZM
6-jadval
ko'ngildan jilmayish yuzning yoqimli ifodasidir
signal: «men sizning do'stingizman»
do'st himoyalanishni ta'minlaydi
ehtiyojlarning qondirilishi himoyada
ijobiy emotsiyalarning paydo bo'lishi
J
ijobiy emotsiyalar manbalarini tug'dirishga tayyor turish
Lekin doimo kulib, jilmayib yurish yaramaydi. Qachon kulmaslik mumkin? Birinchidan, ta'ziyalarda, ikkinchidan, xodimga qarshi so'zlayotganda, ogohlantirish berayotganda, xizmat safariga xodimni jo'natayotganda, «holva degan bilan og'iz chuchimaydi» degan naqlga ko'ra, rahbar intizom haqida soatlab gapirgani bilan intizom o'z-o'zidan paydo bo'lib qolmaydi. Intizomga o'zi ham rioya qilsagina xodimlarda mas'uliyat shakllanadi. Vaziyatning uchinchi tipi — rahbarning majlis jarayonidagi jilmaymaslik holati (jiddiylik) dir. Rahbar, ayniqsa, o'rinbosarlari bilan majlis o'tkazayotganida jiddiy turishi, topshiriqlarni jiddiy turib berishi muhim. Rahbar barcha topshiriqlarni bergandan so'ng unda majlisdan qoniqish hissi paydo bo'ladi. To'rtinchi tip bo'yicha, rahbar xodimini
jazolayotganda uni rom qilishi kerakmi yoki ko'nglini qoldirishi kerakmi degan masalani hal qilish lozim. Rag'batlantirish yoki jazolashni qo'llashning natijasi ayrim sabablarga ko'ra muammolidir. Bu ikkala usul kishilarga ta'sir qiladi, har doim ham ikkala usulni qo'llash yaxshi natijaga olib kelavermaydi, bularning psixofiziologik mexanizmlari mavjud. Masalan, xodimni jazolayotganingizda u o'zini aybdordek his qilsa, bu yaxshi natija berishi, keyingi safar u xatosini to'g'rilashi mumkin. Lekin u jazodan so'ng yana xato ishini davom ettiraversachi? Shuning uchun jazo va rag'batlantirish choralarini ehtiyot bo'lib, qo'll.isli kerak. Rahbar xodimga jazo belgilayotganda keying! faoliyatida u bilan birga ishlashini tasawur qilishi lozim. Butunlay ishdan bo'shatib yuborsa, bu boshqa gap. Lekin jazodan so'ng birga ishlash kerakku! Jazoni olayotgan xodim sizga qarshi bo'lib qolmasin, balki o'zining xatti-harakatlariga qarshi bo'lib qolsin. Rahbar shunga harakat qilishi kerak.
«01tin so'zlar» usuli. Oltin so'zlarning sinonimi — «ajoyib», «bebaho» kabi so'zlar. Masalan, «siz boshqalar ko'rolmaydigan narsalarni ko'ra olasiz!», «siz bilan muloqotda bo'lgan kishi ko'p narsalarni bilib olishi mumkin!». Bu so'zlar ular uchun «oltin so'z»lar bo'lib hisoblanadi. Buni xushomad deb ham tushunish mumkin.
Xushomad — kishining ijobiy xislatlarini bo'rttirib ifodalash. Rahbar bilan xodim o'rtasida attraksiyani tez vujudga keltiradigan so'zlar ham xushomad bo'lishi mumkin. Xushomad asosida ta'sir qilishning psixologik fenomeni turadi. Agar bir kishi bizni yaxshisiz deyaversa, u kutgandek bo'lishga harakat qilamiz. Ko'pgina rahbarlar xodimlariga nisbatan xushomad qilishni bilmaydilar.
«01tin so'zlar» ni qo'llash qoidalari:
«Bitta fikr» orqali xushomad qilish. Masalan, «sizni eshitish orqali sizning qobiliyatingizga tan berdim».
«Giperbola» xushomad qilish. Bunday xushomad kishining sifatini ozgina bo'rttirib aytishdan iborat. Jumladan, «sizning tartibliligingizga men doimo tan beraman» — deydi rahbar o'z xodimiga. Rahbar o'z xodimlariga albatta xushomad
qilib turishi kerak, shunda jamoada ruhiy muhit yaxshilanadi. Bu yerda attraksiyani shakllantirishning roli muhim.
«Qarashning yuqori bo'lishi» — bu yerda kishining shaxsiy qarashi muhim rol o'ynaydi. Xushomadga nisbatan uning fazilati o'zi yuqori bo'lishi mumkin. Masalan, fenomenal xotirasi yaxshi bo'lsa-da, unga atrofdagilar «telefon raqamlarini darhol eslab qolganingizga tan beraman» desalar bu yuqori qarash.
«Tanbehlarsiz» xushomad qilish. «Men sizning juda yaxshi xushomad qilishingizni eshitdim»— deb rahbar xodimiga aytsa u xafa bo'lishi mumkin.
«Didaktikasiz» xushomad qilish. Bunday xushomad xodimning kelgusida o'zini yaxshilashiga qaratilgan bo'lmasligi kerak. Masalan, «Sen faol bo'lishing kerak»,
«Erkak kishi qat'iyatli bo'lishi kerak» qabilidagi xushomadlar. 6.«Qo'shimchalarsiz» xushomad qilish. Masalan, «sen qo'ling tilla, lekin tiling sening dushmaning». Demak, qo'shimchalarsiz xushomad qilish lozim.
Endigina rahbar bo'lganlarga xodimlariga xushomad qilish haqida quyidagi tavsiyalar beriladi:
Xodimning shaxsiy fazilatlari haqida:
vazifasiga kirmasa ham kimnidir qaysidir ishga ko'ndirgan xodimga: «Siz boshqalarga ta'sir qilishning bunday usulini qanday uddalaysiz?»
xodimning boshqa xodimning o'ziga xos tomonini ochib bergani uchun:
«Sizni kishilarga bunday oqilona baho berishingizni ilgari sezmagan ekanman».
uzoq shartlashgandan keyingi yutuqdan so'ng: «Siz bilan muloqotda bo'lish men uchun yoqimli».
xodimingiz ko'zingizni ochib qo'yganida: «Siz bilan ko'proq muloqotda bo'lishdan ko'p narsani o'rganish mumkin».
xodim boshqa xodim bilan nizoga borganda o'zini qo'lga ololgan paytda: «Siz qanday qilib buning uddasidan chiqdingiz? Sizga qoyilman.»
yangi kiyim kiygan xodimga: «Siz libos tanlashni juda yaxshi hilar ekansiz!»
Xodimning ishga doir sifatiga qarata aytiladigan xushomad:
tashkiliy ishlarni uyushtiradigan xodimga: «Hech kirn siz kabi tashkiliy ishni eplay olmaydi».
xodim o'z tashabbusi bilan qo'shimcha ishni bajargan vaqtida: «Men sizning mehnatsevarligingizga qoyilman».
xodimni ish ustida ko'rganda: «Sizning ishlayotgan paytingizni ko'rib o'zimda qoniqish hosil qilaman».
majlisda nutq so'zlagan xodimga: «Sizda juda yaxshi diksiya bor, sizni tinglash kishida qoniqish hosil qiladi».
0 xodimning birinchi muvaffaqiyatidan so'ng kamtarlik qilib turishini ko'rib:
«Kamtarlik qilmang, sizning qobiliyatingiz hammani lol qoldirdi».
Jazo berish va xushomad qilishning o'ziga xos texnikasi mavjud. Xodimga jazo berish, ogohlantirish uchun kelishidan avval uning yaxshi xususiyatlarini eslang. Kirganidan so'ng unga avval ozgina xushomad qiling, yaxshi sifatini ayting, keyin uni ogohlantiring. Jazo berishning quyidagi shakllari mavjud:
maqsad — xodimni hissiy tomondan tayyorlab olish. Masalan, unga nisbatan
«oltin so'zlar* ni ishlatish.
maqsad — xodimni urishish yaxshi natija bermaydi, nizo chuqurlashishi mumkin. Rahbar xodimga uni jazolashi kerakligini, lekin u yomon xodim emasligi, ammo uni bu safar qilgan xatosi uchun ogohlantirish bermasa bo'lmasligini tushuntirishi lozim. Keyin 10 —15 sekund tin olib turishi, so'ngra unda iltimosi borligini aytib, yana biroz tin olishi, so'ngra xodimdan keyingi safar bunday gaplashish bo'lmasligini undan iltimos qilishi zarur.
maqsad — xodim albatta o'zining xatosini tan olib, rahbardan xafa bo'lmasdan chiqib ketishi, buning uchun rahbar yuqoridagi treningni o'tkazishi kerak.
«Ishdan bo'shatish formulasi». Bu formulaning 6 ta qoidasi bor:
Rahbar xodimga ishga bo'lgan mas'uliyatini oshirsa u bilan birga ishlashdan xursand bo'lishi.
Yaqin ikki hafta ichida rahbar aytgan ishlarni xodimlari unutishi. 3.Xodim rahbar oldiga doimo yordam so'rab murojaat qilishi.
Rahbarning xodim endigina ishga kirgandek unga nisbatan barcha metodik yordam berishga tayyor ekanligi.
Ikki hafta ichida xodim yelkasidagi yukni (ishni) ko'tarib turolsa, demak ish yaxshi ketadi.
Ikki hafta ichida xodim ishni yurgiza olmasa rahbar uni ishdan bo'shatishga majbur ekanligini rasman aytishi. Bu formulalar yordamida rahbarning ishlashi oson bo'ladi.
Xulosa qilib aytganda, xushomad odamda albatta yoqimli hisni keltirib chiqaradi. Hatto yoqmaydigan kishi xushomad qilsa ham. Majlisda jazo choralarini qo'llashda ham xushomad qilish zarar qilmas ekan. «Bo'shatish formulasi» bo'yicha kasbiy boshqaruvni yo'lga qo'yish mumkin. Har bir rahbar qo'l ostidagi xodimlariga albatta xushomad qilib turishi kerak.
«FAOL TINGLOVCHI BO'LISH MEXANIZMLARI»
| 