tasmali uzatmalarda - 80000V, tasmali transportyorlarda –45000 V gacha statik elektr
zaryadlari hosil bo‘lishi mumkin. Statik elektr zaryadining miqdori materiallarning
tarkibiga, ishqalanuvchi qismlarning yuzasiga, zichligiga, solishtirma elektr qarshiligiga,
texnologik jarayonning intensivligiga va muhitning mikroiqlim holatiga bog‘liq bo‘ladi.
Statik elektr zaryadlari ta’sirida turli xil jarohatlanishlar, yong‘inlar va portlashlar
kelib chiqishi mumkin. Statik elektr zaryadlarining hosil bo‘lishini va to‘planishini turli
xil yo‘llar
bilan oldini olish mumkin, jumladan ish joyi mikroiqlim holatini
meyorlashtirish, yani xona xavosi nisbiy namligini 70% dan kam bo‘lmasligiga erishish;
asosiy materiallarga antistatik materiallar qo‘shish; muhit havosini ionizatsiyalash;
ishqalanuvchi yuzalarga teskari belgili zaryadlarni kiritish va b. Statik elektr
zaryadlarining xavfli va zararli ta’siridan himoyalanishning asosiy yo‘llaridan yana biri-
jihozlar va sig‘imlarning metall qismlarini erga ulashdir. Erga ulashda elektrod sifatida
po‘lat trubalardan, burchaksimon po‘latlar va armaturalardan foydalanish mumkin. Statik
elektr zaryadlari hosil bo‘lish extimoli bor bo‘lgan statsionar mexanizmlar va
sig‘imlarning erga ulash qurilmalarini qarshiligi 100 Om dan, texnologik jarayonda
ishtirok etayotgan uskuna, qurilma va jihozlar sistemalari uchun esa bu ko‘rsatkich 10
Om dan kichik bo‘lishi zarur.
Yashin va momoqaldiroq vaqtida kuchli elektr zaryadlari hosil bo‘lib,
ularning
kuchlanishi 2V dan 8 mln V gacha, tok kuchi esa 200000 A gacha etishi va bunday
zaryadlar binolarga, insonlarga va hayvonlarga katta zarar etkazishi, shuningdek turli
yong‘inlarni keltirib chiqarishi mumkin. Bunday vaqtda yashinning ta’siri birlamchi
(to‘g‘ri urish) va ikkilamchi (Elektrostatik va elektromagnit induksiyalari ko‘rinishida)
bo‘lishi mumkin. SHu sababli, binolar va inshootlarga yashin qaytargichlar o‘rnatilishi
zarur. YAshin qaytargichlar uch elementdan: yashin qabul qilgich, tok o‘tkazgich va erga
ulash sistemasidan tashkil topadi. Ular sterjen, antena va to‘r ko‘rinishida bo‘ladi.
YAshin qaytargichning eng oddiy konstruksiyasi tom tepasiga o‘rnatilgan
yashin qabul
qilgich va erga ulangan sterjendan iboratdir. Bunday sterjen bino atrofida yumalok asosli
ikki konus ko‘rinishidagi himoya maydonini tashkil etadi. Uning radiusi yashin qabul
qilgich balandligidan bir yarim marta katta bo‘ladi (4.3-rasm). YAshin qaytargich
o‘lchamini sxema tarzida aniqlashda dastlab binoning konturi masshtab bo‘yicha
chiziladi, keyin esa yashin qabul qilgich balandligi belgilanib, ushbu masshtabda
ikkilamchi konus chiziladi. Agar bino o‘zining barcha qismlari bilan konus ichiga
joylashsa, yashin qaytargichning tanlangan balandligi binoni yashindan etarli darajada
himoyalashga yaroqli hisoblanadi, aks holda sxemada yashin qabul qilgich balandligi
kattaroq qilib olinadi va ikkilamchi konus qayta chizilib, tekshiriladi.
Yashin qabul qilgichlar uzunligi 1,0...1,5m, kesimi 100 mm
2
dan
kichik
bo‘lmagan po‘lat sterjenlardan tayyorlanib trubasimon, temir-beton yoki yog‘och
tayanchlarga berkitiladi. Katta uzunlikdagi binolarda kesimi 35 mm
2
dan kichik
bo‘lmagan va ikki sterjen orasiga tortilgan «tross»lar ishlatiladi. Tok o‘tkazuvchi -
diametri 6 mm dan kichik bo‘lmagan po‘lat sterjenlardan yoki simlardan, elektrodlar esa
diametri 10 mm dan kichik bo‘lmagan po‘lat sterjenlardan tayyorlanadi. YAshin
qaytargichdagi barcha birikmalar payvandlanib birlashtiriladi. Boltli birikmalarga faqat
vaqtinchalik erga ulash qurilmalarida foydalanishga ruxsat etiladi.
36-rasm. Yakka sterjenli yashin qaytargich
Barcha bino va inshootlar yashin urish xavfi bo‘yicha 3 kategoriyaga bo‘linadi.
Birinchi kategoriyadagi ob’ektlarga V-I va V-II sinfidagi portlashga xavfli sanoat
binolari; ikkinchi kategoriyaga esa V-Ia, V-Ib, V-IIa sinfidagi ishlab chiqarish binolari;
uchinchi kategoriyaga portlashga xavfli P-1, P-2, P-2a sinfidagi binolar kiradi.
Yashin Qaytargichlarning Himoya Zonasi Uning O‘Lchamlariga Bog‘Liq
Bo‘Lib, U Binoning Balandligi, Eni Va Uzunligiga Bog‘Liq Holda Aniqlaniladi.
Himoya Zonalari Ikki Tarqonga Bo‘Linadi:
-A -Ishonchlilik Darajasi 99,5 % Dan Yuqori; -V -Ishonchlilik Darajasi 95% Dan
Yuqori.
Bir Biriga Yaqin Joylashgan Ikki Yoki Bir
Necha Binolarni Yashindan
Himoyalash uchun antena yoki “to‘rsimon” yashin qaytargichlardan foydalaniladi.
