5.1-rasm. Sokerkamerali visbreking qurilmasi prinsipial texnologik sxemasi:
I – ekstraktlar yoki kreking- qoldiq; II – suv yoki suv bug‗i; III – suv bug‗i.
5.2-rasm. Isitgichli visbreking qurilmasi prinsipial texnologik sxemasi (belgilanishlari
4.2-rasmdagidek)
202
Pechli kreking kontakt vaqti kichik bo‗lgan yuqori haroratli jarayon,
soker-kamerali kreking esa kontakt vaqti katta bo‗lgan past haroratli jarayondir.
1980-yil boshlaridan boshlab tashqi reaksion kamerali sxemalar ko‗proq tarqala
boshlangan. Shell va Lummus firmalari tomonidan o‗nlab bunaqa kameralardan
foydalanilgan qurilmalar qurildi.
Reaksion kameralarning qo‗llanilishi issiqlik quvvati kam bo‗lgan
pechlardan foydalanish imkonini berib, tutunli gazlar issiqligini utilizatsiya
qilishni osonlashtiradi va bu suv bug‗larini kam miqdorda ishlab chiqarilishiga
olib keladi. Lummus firmasi reaksion kamerali visbreking jarayonining oddiy
(pechli)siga nisbatan quyidagi afzalliklarini qayd etadi [25]: kapital xarajatlarni
10-15% ga kamayishi; pechning kichik hajmi; tutun gazlarini utilizatsiya
qiluvchi uskunalarning kichik hajmi; pechda kichik bosimlar farqi va yonilg‗i
sarfining kamligi; mahsulotlarning ko‗p chiqishi va yaxshi ajratilganligi;
ta‘mirlash vaqtlari oralig‗ining kattaligi – 1 yilgacha; avariyalarga nisbatan kam
sezuvchanlik.
Reaksion kamerali visbreking jarayonini intensiv joriy etilishining sababi
bo‗lgan, eng asosiy afzalliklaridan biri, energiya xarajatlarining kamligidir. Eng
samarali konstruksiya sifatida vertikal silindrik reaksion kameralar tanilgan.
Ko‗rsatilgan kameralarning qo‗lanilishi xomashyoni reaksion serpantinda
chuqur qayta ishlanishini kamaytirish va uni soker-kamerada kerakli qiymatga
yetkazishga imkon beradi. Agarda pechli vesbrekingda xomashyoni pechda
480°С haroratgacha qizdirish kerak bo‗lsa, reaksion kamerali visbrekingda
xuddi shu darajada qayta ishlash uchun 450 - 455°С harorat yetarli bo‗ladi.
Mahsulot yuqoridan pastga qarab o‗tuvchi, qurilmada termik kreking mavjud
bo‗lgan an‘anaviy reaksion kameralardan farqli ravishda, ushbu holatda, suyuq
fazani reaksion zonada bo‗lish vaqtini sezilarli uzaytiradi va dastlabki
xomashyoni qayta ishlanish darajasining oshishiga olib keladi. Reaksion
kamerali
visbrekingning
material
balansi
serpantin
quvurda
amalga
oshiriladigan visbreking material balansiga o‗xshashdir.
Reaksion kamerali va serpantin quvurli visbreking orqali olinadigan
203
qozonxona yoqilg‗isi xossalari bir xil, lekin, reaksion serpantinda jarayonni olib
borishda qo‗llaniladigan yuqori issiqlik va suyuqlik devor oldi qavatida ko‗proq
qizish mavjudligi natijasida reaksion kamerali visbrekingda olinadigan
qozonxona yonilg‗isi barqarorligi birqancha yuqoridir. Tashqi reaksion kamerali
variantning kamchiligi pechni va kameraning o‗zini koksdan tozalash qiyinligi.
Bunday tozalash serpantin reaktorli qurilmalarga nisbatan kamroq qo‗llaniladi,
chunki buning uchun ancha murakkab uskunalar talab etiladi. Hozirgi vaqtda
Foster Uiler va YUOP firmalari birgalikda ishlab chiqilgan serpantinli
visbrekingni taklif etmoqda [ ]. Tashqi reaksion kamerali visbreking
jarayonining litsenziya egasi SHell firmasi bo‗lib, juda ko‗plab sanoat
qurilmalari uning texnologiyalari bilan jihozlangan.
Visbreking jarayoni asosiy vazifasi jarayonda qovushqoqlikni tushirish
bo‗lib, biz keyinchalik turli omillarning aynan shu parametrga ta‘sirini ko‗rib
chiqamiz. Qoldiqlarning termik krekinga moyilligi ularni smola va asfaltenga
ajralish xususiyati bilan bog‗liq va visbrekingni o‗tkazish sharoitlarini aniqlab
beradi. Visbreking jarayonida smolalar distillyat xarakteriga ega bo‗lgan
yengilroq
uglevodorodlarga
aylanganda,
asfaltenlar
nisbatan
kamroq
transformatsiyaga uchraydi. Visbrekingdan so‗ng qoldiqda asfalten - smola
nisbati ortadi. Agarda kreking qat‘iy sharoitlarda o‗tkazilganda, unda smola
miqdori asfaltenlarni suyuq yoqilg‗iga disperglash uchun yetarli bo‗lmay qoladi.
Bunday tizimlarda asfaltenlar idish tagiga cho‗kadi va bunday qoldiqlar
qozonxona yoqilg‗isini ishlab chiqarish uchun foydali bo‗lmaydi. Xomashyo
tarkibida asfaltenlar miqdori qanchalik yuqori va smola kam bo‗lsa, visbreking
qoldig‗ida qovushqoqlik shunchalik kam pasaytiriladi. Dastlabki xomashyoning
kelib chiqish tabiati qovushqoqlikni tushirish darajasiga ham, visbreking
material balansiga ham katta ta‘sir ko‗rsatadi. - bir xil asfalten tarkibli
xomashyolar dastlabki xomashyoni turlicha chuqur qayta ishlashda bir xil
darajadagi qovushqoqlik pasayishiga ega bo‗lishi mumkin;
- dastlabki xomashyoda asfalten miqdori qanchalik katta bo‗lsa,
qozonxona yonilg‗isining yetarli barqarorligini ta‘minlovchi qayta ishlashning
204
shunchalik kam ruxsat etilgan chuqurligiga erishish mumkin;
-qovushqoqlikning eng ko‗p pasayishi, yuqori dastlabki qovushqoqlikka
ega bo‗lgan visbrekng fraksiyalashida kuzatiladi. Bu 490 - 540°С dan yuqori
haroratlar chegarasidada qaynovchi fraksiyalardir. 400 - 490°С chegarasida
qaynovchi va past dastlabki qovushqoqlikka ega bo‗lgan fraksiyalar, amalda
qoldiq qovushqoqligining kamayishiga olib kelmaydi. Termik jarayonlarning
asosiy omillari va reaksiya davomiyligidir.
Bu omillar ba‘zi harorat chegaralarida o‗zaro almashinuvchi, ya‘ni
xomashyoning ushbu qovushqoqligini uning kreking zonasida yuqori haroratda
va qisqa vaqt davomiyligida bo‗lganida, yoki aksincha, pastroq harorat rejimida,
lekin uzoqroq reaksiya davomiyligida olish mumkin. Haroratning nisbatan katta
bo‗lmagan miqdorda o‗zgartirilishi, kreking jarayonining sezilarli tezlashishi
yoki sekinlashishiga olib keladi. Kreking vaqti (yoki reaksiya tezligi) va harorati
orasidagi taxminiy bog‗liqlik Vant-Goff kimyoviy reaksiyalar qonuniga
bo‗ysunadi va aynan, haroratni 10°С ga oshirish bilan kreking reaksiyasi tezligi
ikki marta ortadi (ya‘ni, kreking vaqti ikki marta ortadi). Termik parchalanish
300 - 350°С da boshlanadi, 400°С atrofida sezilarli namoyon bo‗ladi va 450°С
va undan yuqori haroratlarda tez o‗sib boradi. Kreking tezligi harorat va
xomashyo xarakteriga bog‗liq. Haroratning bir xil bosimda va o‗zgarishning bir
xil darajalarida oshirilishi mahsulot tarkibida yengil komponentlarni oshib
borishi va og‗ir fraksiyalar chiqishining kamayishigi olib keladi. Bu shunday
holatda sodir bo‗ladiki, past haroratda qaynovchi uglevodorodlar hosil
bo‗lishiga olib keluvchi, kreking reaksiyasi uchun harorat koeffitsiyenti, yuqori
haroratda qaynovchi mahsulotlarni hosil qiluvchi ikkilamchi reaksiyaga nisbatan
ko‗proqdir. BashNIINP pilot uskunalari tajribalari ko‗rsatdiki, qovushqoqlikning
pasayishi eng yuqori darajasi 450-460°С da kuzatiladi, haroratning keyingi
ortishida qoldiq qovushqoqligi oz miqdorda kamayadi. Bir qator tadqiqotlarda
gudron visbrekingi xomashyoga ta‘sir etib, reaksiya haroratini tushiruvchi
moddalar mavjudligida o‗tkazishni taklif qilingan. Bunday moddalar vodorod
manbai bo‗lib, polikondensatsiya va reaksiyaning salbiy reaksiyalar ulushini
205
kamaytiradi, tizimda koks hosil bo‗lishini oshiradi. Gudronga qo‗shimcha
sifatida neft fraksiyalaridan foydalaniladi.
|
