Qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti

O‘QUV MASHG`ULOTINING TEXNOLOGIK XARITASI 
3. Yakuniy 
bosqich 
(10 daqiqa) 
. 
Mashg‘ulot yakuni: 
1. 
O‘tilgan mavzu umumlashtiriladi, faol ishtirok 
etgan o‘quvchilarni javoblarini izohlab baholaydi va 
rag‘batlantiradi; 
Uyga vazifa berilishi: 
Mustaqil 
ishlash 
uchun 
adabiyotlar 
bilan 
tanishtiriladi; 
2. 
Kelgusi mashg‘ulotga vazifa va uni bajarish 
yuzasidan yo‘riqnoma beriladi 
O‘z- 
O‘zini 
O‘zaro 
baholas
hni 
O‘tkaza
dilar. 
Topshiri
qni 
yozadila
r 
Maxsus fan o‘qituvchisi: 
Mamaradjabova Xurshida 
Ta’lim 
shakli Ish 
bosqichlari 
va vaqti 
Faoliyat mazmuni 
O‘qituvchining 
O‘quvchi- 
ning 
O‘quv 
mashg‘ulo 
-tiga kirish 
(5 daqiqa) 
Tashkiliy qism: 
O‘quvchilarni mashg‘ulotga tayyorgarligi va 
davomatini tekshirish 
Mashg‘ulotga 
tayyorlanadi 
Tayanch bilimlarni faollashtirish 
1.Uyga berilgan vazifani nazorat qiladi hamda 
o‘tilgan mavzu bo‘yicha o‘quvchilarga savollar 
beriladi, ularni baholaydi (1-ilova) 
Maqsad va vazifalarni belgilanishi 
2.Mashg‘ulotning nomi, rejasi, maqsad va 
o‘qitish natijalari bilan tanishtiriladi; 
3.O‘quv ishlarida o‘quvchilarni baholash mezoni 
va ko‘rsatkichlari bilan tanishtiradi (2-ilova); 
Ta’lim oluvchining bilimlarini faollashtirish 
4.Tezkor so‘rov, savol-javob, 
aqliy hujum 
texnikalari orqali bilimlarni faollashtiradi; 
Yangi o‘quv metodlari bayoni: 
5. 
Amaliy mashg‘ulotlarning rejasi va tuzilishiga 
muofiq, o‘qitish jarayonini tashkil etish bo‘yicha 
xarakatlar tartibini bayon etadi. 
6. 
Mavzu bo‘yicha PowerPoint tartibida namoish va 
sharxlar bilan mavzu bo‘yicha asosiy nazariy 
holatlarni bayon qiladi 
Yangi o‘quv materialini mustahkamlash 
7.Mustahkamlash uchun savollar beriladi. 
Savollarga 
javob 
beradilar 
Yozib 
oladilar 
2. Asosiy 
bosqich 
Guruhlarga 
bO‘linadilar. 
Javob 
beradilar 
(65 
daqiqa) 
Diqqat 
qiladilar 
Guruhlarda 
ishlaydilar 
Fikr 
almashadilar 

O‘tilgan mavzularni takrorlash: 
O‘tgan dars 
yuzasidan 
―Aqliy hujum ― metodidan 
foydalanib savol-javob O‘tkaziladi. 
1. 
Elеktron tijorat tushunchasi. 
2. 
Elеktron tijoratning an'anaviy savdo turlaridan farqi 
3. 
Elеktron pullar tushunchasi 
1- 
ilova 

2-ilova 
Baholash mezoni 
O‘quvchilarni dars jarayoni davomidagi ishtirokidan kelib chiqib, ularni 
baholash bo‘yicha o‘quvchilarni baholash mezonlari bilan tanishtiriladi: 
№ 
Baholash mazmuni 
Ballar 
Og‘zaki so‘rov quyidagi mezonlar 
asosida baholanadi 
Amaliy ish quyidagi 
mezonlar asosida baholanadi 
1. Mavzu atroflicha to‘liq, asosiy fikr 
va tuchunchalar o‘zlashtirilishiga 
erishilsa 
Berigan topshiriq og‘zaki va 
yozma nutq me‘yorlariga 
amal qilingan holda to‘g‘ri 
5 
bajarilsa 
2. 
Маvzu asosan, asosiy fikr va 
tushunchalar qisman 
o‘zlashtirilishiga erishilsa 
Topshiriqni bajarishda 4 
tagacha xatolikka yo‘l qo‘yilsa 
4 
3 
Mavzu qisman o‘zlashtirilishiga 
erishilsa 
Topshiriqni bajarishda 7-8 
tagacha xatolikka yo‘l qo‘yilsa 
3 
4 
Mavzuning ba‘zi elementlarini 
o‘zlashtirilishiga erishilsa 
Topshiriqni bajarishda 8 
tadan ortiq xatolikka yo‘l 
qo‘yilsa 
2 
5 
Mavzuning O‘zlashtirilishi 
yuqoridagi talablar darajasida 
bO‘lmasa 
1 

Yangi mavzu bayoni 
№-_32_-Mavzu: E-biznes tizimini himoya qilish muammolari 
Reja: 
1 
Elektron biznes
2 
Axborot xavfsizligi elektron biznes tizimining eng muxim elementlari
3 Elektron biznes va uning xavfsizligi muammolari. 
1 Elektron biznes 
Elektron biznes xaridor va sotuvchi orasidagi aloqani tashkil etish, 
buyurtmani ifodalash, muxokama qilish, O‘zgartirish, tovarlarni va xizmatlarni 
sotish usullarini hamda tO‘lovni amalga oshirish jarayonlarini O‘zgartirish 
uchun yangi texnologiyalardan foydalanadi. Hozirda elektron tijorat va 
biznesning aksariyat muammolari axborot xavfsizligi bilan bog‘liq, ya’ni 
xavfsizlik muammolari elektron tijorat va biznes rivojidagi jiddiy tO‘siq 
xisoblanadi. 
Har qanday tijorat kom’aniyasining boshqa kom’aniyalar bilan yoki ushbu 
kom’aniyaning bO‘limlari orasida aloqa O‘rnatilishi zarur. Hozirda global 
Internet tarmog‘i O‘zining uzellari O‘rtasida ishonchli va arzon axborot 
almashinuvini ta’minlaydi. Ochiq global Internet tarmog‘i kanallaridan faol 
foydalanuvchi elektron biznesning ishlashi jarayonida kO‘’gina xavf-xatarlar 
paydo bO‘ladi. 
Internetdan foydalanish kanallari kom’aniyaning axborot resurslaridan 
chetdan foydalanishga imkon berishi mumkin. Kommunikatsion, xususan HTT’ 
— protokol asosidagi dasturlardan extiyotsizlik bilan foydalanish axborot 
tizimining ishga layoqatligini buzuvchi va/yoki axborot tizimima’lumotlarini 
buzuvchi maxsus dastur — "Troyan otlarining" kirishiga olib kelishi mumkin. Bu 
xil dasturlarning ichida viruslar eng tarqalgan. O‘ziga xos malakali mutaxassislar 
kor’orativ axborot tarmoqlariga bilinmasdan kirish uchun kO‘’incha 
umummaqsad tarmoqlardan foydalanadilar. 
Elektron qutisining tez-tez ishlatilishi niyati buzuq odamlarga elektron 
biznes 
bilan 
shug‘ullanuvchi tashkilot foydalananuvchilari nomlarini 
obrO‘sizlantirishga yordam berishi mumkin. Foydalanuvchilar ma’lumotlarini 
(ismlar, parollar, pIN — kodlar va h.) saqlovchi tizimining zaif joylarini 
qidirishdan tarmoqda keng ishlatiluvchi maxsus dasturlardan foydalanish 
mumkin. 
Internet konfidentsial axborotni dunyoning istalgan nuqtasiga yuborishi 
mumkin, ammo agar u yetarlicha ximoyalanmagan bO‘lsa, ushlab qolinishi, 
nusxalashtirilishi, O‘zgartirilishi hamda har qanday chetdagi foydalanuvchilar -
niyati buzuq odamlar, raqiblar va oddiy qiziquvchilar tomonidan O‘qilishi 
mumkin. Masalan, yetarlicha himoyalanmagan tO‘lov tO‘shirig‘i yoki kredit 
kartochka 
nomerini 
jO‘natayotganda esda tutish lozimki, jO‘natish 
xususiy/shaxsiy 
tarmoq 
orqali 
amalga oshirilmaya’ti 
va chetdagi 
foydalanuvchilar xabaringizni mani’ulyatsiya qilish imkoniyatiga ega. Undan 
tashqari xabaringiz almashtirilib qO‘yilishi mumkin: xabarlarni xuddi V 
foydalanuvchidan yuborilganidek A foydalanuvchidan yuborish usullari mavjud. 
Internet tarmog‘i mahsus paket, tamomila qonuniy paketlar, sonining xaddan 

tashqari kO‘’ilgi uzatishdagi buzilishlar, tarmoq kom’onentlarining nosozligi 
tufayli ishga layoqat bO‘lmasligi mumkin. Bunday xollar “xizmat qilishdan voz 
kechish” deb ataladi va elek-tron tijorat uchun eng jiddiy tahdid hisoblanadi. 
2 Axborot xavfsizligi elektron biznes tizimining eng muxim elementlari 
Axborot xavfsizligi elektron biznes tizimining eng muxim 
elementlaridan biri xisoblanadi va usullar va vositalarning butun bir tO‘’lami 
yordamida ta’minlanishi shart. Elektron tijorat sohasidagi savdo kO‘lami Internet 
xavfsizligi masalalaridan tashvishlangan xaridorlar, sotuvchilar va moliya 
insitutlarining boshidan kechiruvchi qO‘rquvlari bilan chegaralanadi. Bu 
qO‘rquvlar, hususan, quyidagilarga asoslanadi: 
- konfidentsiallikka 
kafolatning 
yO‘qligi-kimdir 
ma’lumotlaringizni 
uzatilayotganida ushlab qolishi va qiymatli axborotni (masalan, kredit 
kartochkangizning nomerini, tovar yetqazib berish sanasi va adres) tO‘ishga 
urinishi mumkin; 
- amalda ishtirok etuvchilarni tekshirish darajasining yetarli emasligi - 
tranzaktsiya qatnashchilari tekshirilmaganida tomonlarning biri “maskarad” 
uyushtirishi mumkinki, uning oqibati ikkinchi tomonga ancha qimmatga tushadi. 
Masalan, xaridor saytga kirib undagi kom’aniyaning haqiqiyligiga shubha qiladi, 
shunday hol ham rO‘y berishi mumkinki, xaridor kredit kartochkasining 
nomerini yetarlicha vakolatga ega bO‘lmagan shaxsga beradi; 
- sotuvchida buyurtma bergan xaridor kredit kartochkasining qonuniy egasi 
ekanliginining tekshirish imkoni yO‘q; 
- kredit kartochkasining bank - emitenti tO‘lovni bajarishga talab qO‘ygan 
sotuvchini tekshirishni istab qolishi mumkin; 
- ma’lumotlar yaxlitligiga kafolat yO‘q - xatto ma’lumotlarni jO‘natuvchi 
indentifikatsiyalangan bO‘lsada, uchinchi tomon ma’lumotlarni, ular uzatilishi 
vaqtida, O‘zgartirish imkoniyatiga ega. 
3 Elektron biznes va uning xavfsizligi muammolari 
Axborot xavfsizligini ta’minlash nuqtai nazaridan elektron tijoratning 
namunaviy qO‘llanilishini — Internet orqali maxsulotga va xizmatlarga ega 
bO‘lishni kO‘raylik. Ushbu jarayon quyidagi bosqichlar orqali ifodalanishi 
mumkin. 
1. 
Buyurtmachi Web-server orqali maxsulot yoki xizmatni tanlaydi va 
mos buyurtmani rasmiylashtiradi. 
2. 
Buyurtma magazinning buyurtmalar ma’lumotlari bankiga kiritiladi. 
3. 
Buyurtma berilgan 
maxsulot yoki xizmatni olish mumkinligini 
ma’lumotlarning markaziy bazasi orqali tekshiriladi. 
4. 
Agar mahsulotning olinishi mumkin bO‘lmasa, buyurmachi u tO‘g‘rida 
ogohlantiriladi va mahsulot yoki xizmatga ega bO‘lish jarayoni tO‘xtatiladi. 

Mahsulotga sO‘rov boshqa skladga (buyurtmachi roziligida) yO‘naltirilishi 
mumkin. 
5. 
Agar maxsulot yoki xizmat mavjud bO‘lsa buyurtmachi tO‘lovni 
tasdiqlaydi va buyurtma mos ma’lumotlar bazasiga kiritiladi. Elektron magazin 
mijozga buyurtma tasdig‘ini yuboradi. KO‘’gina xollarda (ayniqsa endigina ish 
boshlagan kom’aniyalarda) buyurtmalar, tavarlarning borligini tekshirish va h. 
uchun yagona ma’lumotlar bazasi mavjud. 
6. 
Mijoz onlayn rejimida buyurtma xaqini tO‘laydi. 
7. 
Tovar buyurtmachiga yetqaziladi. 
Elektron tijorat bilan shug‘ullanadigan kompaniyalar yuqorida keltirilgan 
bosqichlarda duch keladigan tahdidlar quyidagilar: 
- elektron magazin Web-saytining sahifasini almashtirib quyish. Bu tahdidni 
amalga oshirishning asosiy usuli — foydalanuvchi sO‘rovini boshqa serverga 
yO‘llash. Bu tahdid oltincha bosqichda buyurtmachi kredit kartochkasining 
nomerini kiritganda kuchayadi; 
- yolg‘on buyurtmalar berish va elektron magazin xodimlari tomonidan firibgarlik 
qilish. Hozirda ichki/tashqi tahdidlar munosabati 60/40ni tashkil etadi; 
- elektron 
tijorat 
tizimida 
uzatiladigan 
ma’lumotlarni ushlab qolish. 
Buyurtmachining kredit kartasi xususidagi axborotni ushlab qolish O‘zgacha 
xavf-xatarni tug‘diradi; 
- kom’aniyaning ichki tarmog‘iga kirish va elektron magazin kom’onentlarini 
obrO‘sizlantirish; 
- “xizmat qilishdan voz kechish” (denial of service) xujumini amalga oshirish va 
elektron tijorat ishlashini yoki uning uzelini buzish. 
Ushbu tahdidlar natijasida kom’aniya - elektron bitim provayderi - 
mijozlar ishonchini yO‘qotadi, moddiy zarar kO‘radi. Ba’zi xollarda bu 
kom’aniyalarga kredit kartochka nomeri fosh qilingani uchun da’vo 
qO‘zg‘atilishi mumkin. “Xizmat qilishdan voz kechish” xujumsi natijasida 
elektron magazinning ishlashi buzilishi mumkin, uning ishga layoqatligini 
tiklashga inson, vaqt va material resurslari talab etiladi. 
Mustahkamlash uchun topshiriqlar 
1. 
Konfidentsiallikka kafolatning yO‘qligi 
2. 
Kredit kartochkasi 

3. 
Ma’lumotlar yaxlitligiga kafolash 
4. 
Tovar buyurtmachiga yetkazish 
Uyga vazifa 
Elektron tijorat bilan shug‘ullanadigan kompaniyalarga tahdidlar 
Foydalanilgan adabiyotlar 
1. 
Axborot 
texnologiyasi. 
Axborotlarni 
kriptografik 
muxofazasi. 
Ma’lumotlarni shifrlash algoritmi” O‘zbekiston Davlat standarti. O‘zDSt 
1105:2006 
Vizual-didaktik resurslar 

“Tasdiqlayman” 

Download 8,39 Mb.