64
M 4 - M 3 agregati + xorijiy valyutadagi depozitlar.
Shuni hisobga olish kerakki, bunday agregatlarning belgilanishi turli
mamlakatlarda turlicha amalga oshiriladi. Ushbu agregatlar o’z holicha mamlakat
to’lov oboroti sohasida yuz beradigan jarayonlar, jamg’armalar
hajmlari,
shuningdek, ushbu jamg’armani amalga oshirishda qo’llanilgan vositalarning
sonli ifodasi vositalari hisoblanadi. Ular iqtisodiyotning joriy holatini belgilashga
imkon beradi va keyingi vaziyatni prognoz qilishda ko’maklashadi.
Pul massasi agregatlari, iqtisodiyot monetizatsiyasi koeffitsientini hisobga olish
yordamidagi
hisob-kitob
eng
namunali
hisob-kitobdir.
Monetizatsiya
koeffitsienti iqtisodiyotning pullar bilan ta’minlanishi
darajasi yoki tovar
aylanishining to’lov vositalari bilan ta’minlanishi darajasini aks ettiradi. Bunday
koeffitsient M2 pul agregati summasi va ushbu iqtisodiyotda mavjud bo’lgan
xorijiy valyutadagi depozitlarning YAMI hajmiga o’zaro nisbati sifatida hisoblab
chiqiladi. Ushbu koeffitsientni hisob-kitob qilishda suratga birdaniga M2
agregatini va xorijiy valyutadagi depozitlarni o’z ichiga oladigan M4 pul
agregatini qo’yish qulayroq bo’ladi. Ushbu koeffitsient mohiyat idealda birga
teng bo’ladi. Shunga qaramasdan, 0,7 yoki 0,8 darajasidagi natijalar yo’l
qo’yilishi mumkin mohiyatlar deb hisoblanadi.
Naqd pullar tijorat banklaridan chiqib yana tijorat
banklariga qaytadi va
doimiy aylanishda bo’ladi. Naqd pullarning tijorat bankidan chiqib yana tijorat
bankiga qaytib kelish harakati ularning doiraviy aylanmasi deyiladi. Tijorat
banklari faqat muomaladan vaqtincha ortiqcha bo’lgan va muomalaga yaroqsiz
naqd pullarni Markaziy bank muassasalariga topshirishadi.
Naqd pullarning
Markaziy bankdan tijorat banklariga chiqishi muomalaga pul chiqarish, ya’ni
Markaziy bankning emissiya operatsiyasi, tijorat banklaridan Markaziy bankka
qaytib kelish harakati
muomaladan pul olish operatsiyasi deyiladi. Naqd pullar
aylanishini mamlakatimiz misolida quyidagicha ifodalash mumkin:
1. Markaziy bank buyurtmasiga ko’ra, pul fabrikasida ishlab chiqarilgan naqd
pullarni Markaziy bank va uning muassasalariga maxsus
inkassatorlar apparati
orqali yetkazib berish.
2. Markaziy bank tijorat banklari buyurtmalariga va pul - kredit siyosati
ko’rsatgichlariga asosan tijorat banklariga inkassatorlar orqali naqd pullar
yetkazib berish. Markaziy bank hisob - kitob markazlari kassasidan faqat o’z
mijozlariga qonunchilikda belgilangan to’lovlar uchun naqd pullar berish.
3. Tijorat banklari va ularning filiallari tomonidan o’zlari xizmat
ko’rsatayotgan korxona va tashkilotlarga qonunchilikda belgilangan to’lovlarni
amalga oshirish uchun naqd pullar berish.
4. Korxona va tashkilotlar tomonidan ishchi
va xizmatchilarga mehnat haqi,
stipendiya, pensiya va boshqa ijtimoiy nafaqalar berish, shuningdek
qonunchilikda ko’zda tutilgan boshqa to’lovlarni amalga oshirish.
5. Aholi tomonidan korxona va tashkilotlardan naqd pullarga tovarlar va
qimmatli qog’ozlar, lotyereya biletlari harid qilish, ko’rsatilgan turli madaniy va
65
maishiy
xizmatlar, transport, sug’urta, kommunal to’lovlari, jarima va ustamalar
hamda boshqa majburiy to’lovlarni amalga oshirish.
6. Korxona va tashkilotlar tomonidan naqd pul tushumlarini tijorat bank
kassalariga topshirish (inkassaciya qilish).
7. Jismoniy shahslar tomonidan tijorat banklaridan naqd pulda kreditlar,
omonatlardagi pul qo’yilmalari, dividend va naqd puldagi boshqa
daromadlarini olish.
8. Jismoniy shahslar tomonidan tijorat banklariga naqd pulda
kreditlarni qaytarish, omonatlar qo’yish va boshqa to’lovlarni
amalga
oshirish.
9. Tijorat banklari tomonidan muomalaga yaroqsiz va ortiqcha naqd
pullarni Markaziy bankka topshirish.
