|
R e j a: Dinshunоslik fanining maqsad va vazifalari
|
| bet | 8/10 | | Sana | 17.01.2024 | | Hajmi | 272,19 Kb. | | #139803 |
Bog'liq maftunaYahudiylik – asosan yahudiylar oʻrtasida tarqalgan eng qadimgi dinlardan biri. Miloddan avvalgi 2 ming yillik boshlarida vujudga kelgan. Arabiston yarim orolning shimolida koʻchib yurgan yahudiy qabilalari miloddan avvalgi XIII asrda Tankani bosib oldilar va miloddan avvalgi X asrda Rossiya – Ispaniya davlatini tuzdilar. Yahudiylik ana shu qabilalarning diniy urf-odatlari va Falastin xalqlarining ayrim eʼtiqodlarini oʻzida mujassamlashtirgan. Yahudiylik nomi Yahudo (Iuda) qabilasining nomidan olingan.
Dastlab yahudiylik koʻpxudolik (politeistik) dini boʻlgan. Miloddan avvalgi I—VIII asrlarda yahudiylik yakkaxudolik (monoteistik) diniga aylangan. Olamning yaratuvchi xudo Yaxvega eʼtiqod qilish, Yaxve va yaxudiylar oʻrtasidagi ahd (shartnoma)ga shak keltirmaslik, yahudiylar xudoning mumtoz bandalari ekaniga, Muso (Moisey)ning paygʻambarligiga va unga ilohiy kitob Tavrot yuborilganligiga, narigi dunyoga, mahdiy (messiya)ning kelishiga, oxirat kuni barchaning tirilishiga, jannat va doʻzaxga, gunohkorlarning jazolanishi va savob ish qilganlarning ragʻbatlantirilishiga ishonish yahudiylikning asosiy aqidalaridir. Yahudiylik dinida xilma-xil ibodatlar, duolar, urf-odatlar, roʻza tutish, xatna qilish, oziq-ovqat sohasidagi taqiqlar, shanba kuni hech qanday ish bilan shugʻullanmaslik, diniy soliqlar va yigʻimlar kabi talablar juda qatʼiy qilib qoʻyilgan. Yahudiylikning asosiy diniy kitoblari – Tavrot va Talmudsa belgilangan bunday koʻrsatmalar orqali dindor yahudiylarning turmushi, axloqiy va huquqiy hayoti nazorat ostiga olingan.
Fanda yahudiylikning 4 bosqichi aniqlangan: eng qadimiy yahudiylik (Bibliya davri), klassik yahudiylik (miloddan avvalgi 536 va milodiy 70-yillar), ravvinlar davri va yangi davr yahudiyligi (modernistik yahudiylik). Eng qadimiy yahufiylik dini dastlab Falastindagi ikki davlat – Isroil va Yahudiya davlatlari (miloddan avvalgi X—XI asrlar)ning, keyinroq ular birlashgach, yagona yahudiy davlatining dini boʻlgan. Bu davr Tavrot (Tora)da aks etgan. Tadqiqotlarda aniqlanishicha, uning tarkibiga kirgan matnlar ogʻzaki tarzda miloddan avvalgi XI—VI asrlar oʻrtasida shakllangan. Miloddan avvalgi V asrda yozib olingan. Bundan keyin yahudiylikning klassik davri boshlanadi. Miloddan avvalgi 586-yilda yangi Bobil podshosi Navuxodonosor XI Yahudiyani yakson qildi, salkam 30 ming yahudiyni asirga oldi. 50 yil davom etgan „Bobil asirligi“ va undan keyingi davrlarda minglab yahudiylar Falastinni tark etdilar. „Qadimgi ahd“ matnlarining asosiy qismi ana shu davrda yozilgan. Milodiy 70-yil Quddus ibodatxonasining qulashi va Talmudning yozilishi orasidagi vaqt ravvinlar davridir. Yahudiy ruhoniylari Tavrotni talqin va tavsif qilish jarayonida vujudga kelgan Talmudning oxirgi tahriri ikki variantda: Quddus Talmudi IV asrda, Bobil Talmudi V asrda eʼlon qilindi.
VII—XVIII asrlarda yahudiy ruhoniylari (ravvinlar) diniy yozuvlar – Tavrot va Talmudni targʻib qilishni davom ettirdilar. Bu davrni aks ettirgan juda koʻp ravvin adabiyoti vujudga kelgan. XVIII asrdan diniy talablarni davrga moslashtirish, soddalashtirish va yengillashtirish harakatlari avj oldi.
Yahudiylikda qadim zamonlardan boshlab xilma-xil mazhablar va oqimlar vujudga kelgan, ular oʻrtasida keskin kurash borgan. Miloddah avvalgi II asrdan milodning 23-yiligacha farisey, saddukey, yes-sey, qumronlar jamoasi kabi oqimlar vujudga kelgan. Ortodoksal yahudiylik bilan bu mazhablar oʻrtasida kurash borgan. Milodning 1—2-asrlarida ortodoksal yahudiylikka muxolif boʻlgan ayrim oqimlar (yahudiy-xristian sektalari)ning borgan sayin yahudiylikdan yiroklashib borishi jarayenida xristian dini mustaqil din sifatida ajralib chiqqan (qarang Xristianlik).
Yahudiylik diniga ga eʼtiqod qiluvchilar soni 100 million nafarga yaqinni tashkil etadi, ularning uchdan bir qismi AQSHda.
Yahudiylar urf-odatiga ko'ra vafot etgan yahudiyning oldiga o'lim to'shagida yotgan paytida uning oldiga yaqinlari va qarindoshlari yig'iladi. Yaqinlari va qarindoshlari o'layotgan insonning tilakarini bajarishi kerak bo'ladi.Insonning o'lganidan keyin yonidagilari birdaniga maxsus kiyimni kiyib, Shma ya’ni muqaddas matnni o'qiydilar. O'likning bosh tarafiga sham yoqib qo'yadilar. O'likning oldiga to ko'milmaguncha bir kishi qolishi kerak va u psalmani o'qib turadi.Yahudiy jamoalarida o'lgandan keyin uydagi barcha suyuqliklarni to'kib yuborish an’anasi mavjuddir. Bu urf-odat qadimiy yahudiy odatlariga borib taqaladi. Buning ma’nosini o'lgandan keyin o'likning oldiga o'lim farishtasi kelishiga taqashadi. Shu ta’kidlab o'tish kerakki yahudiylarda o'lim farishtasi Malxemuves deb nomlanadi. O'limdan so'ng vafot etgan insonni yaqinlari yoki bo'lmasa maxsus kishilar dafn marosimiga tayyorlashadi. O'likni boshidan boshlab obdon yuvish talab etiladi va buni yuqoridagi kishilar amalga oshirishadi.O'likni yuvishda 20 litrdan kam bo'lmagan suv ishlatilishi talab etiladi.Yahudiy oilalarida vafot etgan odamning oldida gapirish man etiladi .Buning sababini murdaga nisbatan hurmatsizlik deb baholashadi.39 Yahudiylarda vafot etgan insonga nisbatan qilinadigan ishlar hamma yahudiy jamoalarida ham bir xil emas. Masalan ba’zi bir jamoalaridan o'lik yuvilgandan keyin uning ko'ziga tuproq qo'yib qo'yishadi. Boshqa shu kabi yahudiy jamoalarida uning ko'zining ustiga tanga qo'yib qo'yilishi kuzatiladi. O'lgan insonga maxsus oq libos kiydiriladi.40 Bu mato yoki libos Taxrixim deb nomlanadi. Bu libos oddiy va ortiqcha bezaklarsiz bo'ladi.Buning ma’nosi boy va kambag'al farqlanmasligi uchundir. Oyoq kiyim esa kiydirilmaydi. O'lgan insonni yaqinlari bezantirishi,bo'yantirishi mumkin.
|
| |
