|
R e j a Falsafada ong va ijod muammosi
|
| Sana | 02.05.2023 | | Hajmi | 30.96 Kb. | | #55650 |
Bog'liq 8-Mavzu MUSTAQIL ISH, 11-SINF O‘ZBEKISTON Tarixi,,, 10-sinf Jahon tarixi, Т-2-ЭО-Производственный процесс, Ayaapbergenov Paraxat, 6-sinf-ona-tili-fanidan-mavzulashtirilgan-testlar-toplami-javobi-bilan.-baxtiyor.uz , Жумабаев Кутлыполат объективка 2020, Искендеров Нурсултан Махсетович, 2 5381884829828651296, 2-Mavzu, Adabiyot o\'qitishning buyuk allomalar, mudarrislar qarashlariga tayanishi, Adabiyot o\'qitishning mustaqillik davridagi rivojlanish tamoyillari (2), MUSIQA 1-sinf ish reja, Қашқадарё вилоят Шахрисабз туман
8 – Mavzu. Sun’iy intellekt va inson muammosi
Tayanch iboralar:
Kibernetika, kompyuter, intellekt, sun’iy intellekt, modellashtirish, tabiiy intellekt, axborot, ma’lumot , bilish, informatsion texnologiya, mantiq.
R e j a
1. Falsafada ong va ijod muammosi
2. Kompyuter va sun’iy aql muammosi.
3. Kompyuter va bilish.
4. Informatsion texnologiya va sun’iy aql mantig‘i.
5. Bilishni kompyuterda gavdalantirish va freym g‘oyasi.
reja. Falsafada ong va ijod muammosi
Ruhiy in’ikos - bu biologik in’ikosning ancha rivojlangan va shu bilan birga, o‘ziga xos yangi bosqichdagi ko‘rinishidir. Ruhiy in’ikosning dastlabki shakli - sezish ekanligini biz yuqorida ko‘rdik. Sezish qobiliyati rivojlanib borib, shartsiz va shartli reflekslar, instinktlarni vujudga keltiradi.
Organik tabiat evolyusiyasida nerv markazlari, nerv tizimiga ega bo‘lgan tirik organizmlarning paydo bo‘lishi bilanoq ruhiy in’ikosning yuksakroq shakllari shartsiz va shartli reflekslar qaror topadi.
Shartsiz reflekslar - tirik organizmlarda biologik omillarga javoban yuzaga keladigan, ularning o‘z hayotlari davomida, bir qator avlodlar taraqqi-yoti jarayonida avloddan-avlodga o‘tib, mustahkamlanib boruvchi psixik reak-siyalardir. Masalan, asalari gul nektarlarini topishi shartsiz reflekslarga yaqqol misol bo‘la oladi. Shartsiz reflekslar tug‘ma xarakterga egadir.
Tirik organizmlarda biologik omillarning o‘ziga emas, ularning signallariga javoban yuzaga keladigan, har bir organizmning individual hayot sharoitida, uning yashash jarayonida muayyan paytda paydo bo‘lib, so‘ng yo‘qoladigan reaksiyalar shartli reflekslar, deyiladi.
Bunda qo‘ng‘iroq ovozi shartli ta’sir qiluvchi vosita hisoblanib, hay-vonlar hayotida bir necha marta takrorlanishi ularda shartli reflekslarni tug‘-diradi. Agar qo‘ng‘iroq chalinib, ovqat bermaslik bir necha marta qaytarilsa, hayvonlarda qo‘ng‘iroqqa nisbatan hosil qilingan psixik reaksiya yo‘qoladi.
Shartsiz va shartli reflekslar o‘zaro bog‘liqdir. Ular tirik organizmning dunyo ta’sirlariga «qonuniy javoblari»dir.
Tirik organizmlarning tashqi muhit bilan aloqasi va aks ta’siri qancha keng va xilma-xil bo‘lib borishi bilan ularning muhitni yanada yuksakroq psixik in’ikos ettirish qobiliyati o‘shancha chuqurroq taraqqiy etadi va takomillashib boradi. Bu esa, o‘z navbatida, ularda psixik in’ikosning murakkabroq va yuqoriroq yangi shakli - instinktlarni yuzaga keltiradi.
Instinktlar murakkab shartsiz va shartli reflekslarning birligidan tashkil topgan bo‘lib, ular organizmning tashqi ta’sirlarga javoban ko‘rsatadigan psixik reaksiyalaridir. Instinktlar hashoratlar, qushlar, hayvonlar psixikasining xarakterli tomonlaridir. Ular bu hashoratlar, qushlar va hayvonlarda turlicha namoyon bo‘ladi. Masalan, asalarilar olti qirrali uyalar yasaydi; chumolilar «ko‘p qavatli» inlar ko‘radi; qushlar doimiy uchib o‘tgan yo‘llardan uchib o‘tadi; qunduzlar daryolarga «to‘g‘on» quradi; baliqlar o‘zlari tuxumdan chiqqan joylarga tuxum tashlaydi va boshqalar. Bularning hammasi instinktlardir. Bu instinktlar shu tirik organizmlar-ning muayyan evolyusiyasi jarayonida to‘plangan tug‘ma «tajribalar»idir. Ular psixik in’ikos sifatida mutlaqo o‘zgarmas narsalar emas. Instinktlar tirik organizmlar evolyusiyasi jarayonida o‘zgarib, rivojlanib boradi, ya’ni quyi bosqichdagi instinktlar yuqori bosqichdagi instinktlar bilan almashib boradi. Bunda tirik organizm evolyusiyaning qancha yuqori bosqichida tursa, undagi instinktlarning yuzaga chiqishi o‘shancha qo‘proq individual xususiyat-lar kasb etib, shuncha ko‘p yangi belgilari namoyon bo‘lib boradi. Ayniqsa, yuksak tashkil topgan hayvonlarda instinktlar ko‘pincha ularning individual hayotida vujudga kelgan malaka va ko‘nikmalari bilan chatishib ketadi. Chunki yuksak tashkil topgan hayvonlarda instinktlar bilan birgalikda, ruhiy in’ikosning yanada yuqori shakllari bo‘lgan sezgilarning murakkab xillari, idrok faoliyatining elementlari, tasavvurning boshlang‘ich shakllari, qisqasi, «ashyoviy tafakkur» yuzaga kelgan bo‘ladi. Shuning uchun ham odam ongining paydo bo‘lishini o‘rganishda yuksak tashkil topgan hayvonlarning dunyoni psixik in’ikos ettirish qobiliyatlari rivojlanishi tarixini ham o‘rganish kerak, aks holda, odam ongining tabiiy kelib chiqishini ilmiy tushuntirib bo‘lmaydi. Sababi, insonda bo‘lgani singari hayvonlarda idrok faoliyatining barcha turlarini: induksiya, deduksiya binobarin, abstraksiyalashni ham, nota-nish narsalarni analiz (yong‘oqni chaqishining o‘ziyoq, analizning boshlanishi demakdir), sintez qilish (hayvonlarning hiylali qiliqlari) va ikkalasini qo‘shishni biz uchratamiz. Tip jihatdan bu usullarning hammasi odam bilan yuqori darajadagi hayvonlarda mutlaqo bir xildir. Ular faqat darajasi jihatdan turlicha bo‘ladi.
Yuksak tashkil topgan hayvonlarda psixik in’ikosning yuksak shakli - rejali harakat qilish qobiliyati (ong elementi - A.X.) nerv tizimining taraqqiy etishiga muvofiq ravishda rivojlanib borib, sut emizuvchi hayvonlarda bu narsa ancha yuqori darajaga yetadi. It bilan ot odamlar bilan aralashuv orqasida odamga bog‘lanish tuyg‘usi, minnatdorlik ko‘rsatish tuyg‘usi va boshqa tuyg‘ularni his qilish qobiliyatini hosil qiladilarki, bunday tuyg‘ular ilgari ularda bo‘lmagan edi.
Odam miyasi va uning ko‘proq taraqqiy topgan oliy nerv tizimi yuksak rivojlangan hayvonlarning miyasi va oliy nerv tizimiga nisbatan yangi sifat xususiyatlariga ega bo‘ladi. Shunga ko‘ra odamlarning sezish, idrok qilish va tasavvur qobiliyati istisnosiz ravishda har qanday yuksak rivojlangan hayvonlarning bu boradagi qobiliyatidan yuqori turadi. Bu faoliyat hatto hayvonlardan juda kam farqlangan eng ibtidoiy odamlarda ham bir qancha ustun bo‘lgan. Chunki, odamlarning sezgi a’zolari in’ikos ettira oladigan hamma narsani yuksak tashkil topgan hayvonlar sezgi a’zolari xuddi o‘shanday in’ikos ettirishga qodir emas.
Odam sezgi a’zolari hayvon sezgi a’zolaridan, odam ruhiy in’ikos shakllari hayvon psixik in’ikos shakllaridan tubdan farq qiladi. Bu farqlar quyidagilarda o‘z ifodasini topadi:
1) odam qurol yasaydi, ijod qiladi, moddiy va ma’naviy boyliklar yaratadi, qisqasi, ijtimoiy faoliyat ko‘rsatadi;
2) odam hayvonlar ega bo‘lmagan ikkinchi signal sistemasiga, ya’ni nutq, va tilga ega;
3) odamning ruhiy in’ikos shakllari yuzaga kelishida nutq va til xal qiluvchi rol uynaydi.
Demak, odamga xos in’ikosning ruhiy in’ikos ekanligi, bu uning ma’naviy olamini tashkil qilishi uning hayvonlar psixik in’ikosidan farq qildiruvchi asosiy jihatdir. Odamga xos ruhiy in’ikosning kelib chiqishida mehnat va nutq kabi ijtimoiy omillar muhim rol uynaydi.
Insonning borliqqa munosabatining bir turi bo‘lgan ong faoliyati informatsiya bilan chambarchas bog‘liqdir. Informatsiya, falsafiy kategoriya sifa-tida, obyektiv olam, undagi predmet va hodisalar, jarayonlar hamda ularning miyadagi faol in’ikosi haqidagi turli-tuman xabarlar va ma’lumotlardir.
Informatsiya turli xil va turli ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin. Informatsiyani dastlab: a) moddiy informatsiyalarga va b) ma’naviy (yoki g‘oyaviy) informatsiyalarga ajratish mumkin.
Moddiy informatsiyalar in’ikosning mexanik, fizik, ximik, biologik shakllari bilan bog‘liq informasyalardir. Inson miyasiga xos ijtimoiy in’ikos bilan bog‘liq informatsiyalar ma’naviy informatsiyalardir. Bunday informatsiyalarning alohida bir turi bu ikkinchi signal sistemasi - nutq ya’ni til bilan bog‘liq informatsiyalardir. Bu informatsiyalar inson miyasi tomonidan ishlab chiqiladi va nutq, til orqali uzatilib, eshitish a’zolari orqali qabul qilinadigan informatsiyalardir. Inson miyasiga tashqi olamdan juda ko‘p informatsiyalar kelib turadi, lekin inson miyasi bu informatsiya-larning hammasini emas, balki kishi uchun muhim bo‘lgan, uning hayoti uchun ahamiyatli informatsiyalarnigina tanlab qabul qiladi, ularning eng muhim, ahamiyatlilarini saqlab, qolganlarini e’tiborsiz qoldiradi. Shu bilan birga, inson miyasi bu informatsiyalarning hammasidan ham foydalanaver-maydi. Miyada qayta ishlangan har bir informatsiya doimo hissiy yoki fikriy obrazlarda ifodalanadi.
Hozirgi zamon sharoitida informatsiyalarni ishlab chiqish va sistemalashtirishni kibernetik mashinalar orqali amalga oshirish tobora rivojlanib bormoqda. Shu munosabat bilan inson bilan mashina, mashina bilan mashina o‘rtasida informatsiyalar almashuvining universal yo‘llarini ishlab chiqish vazifasi ko‘ndalang qo‘yilmoqda. Bu esa ong va informatsiya masalasini yanada konkretlashtirishda juda katta nazariy ahamiyatga ega bo‘lmoqda.
Informatsiya nazariyasi hozirgi kunda in’ikos nazariyasi bilan chambarchas bog‘liq holda rivojlanib bormoqda. Informatsiya in’ikos bilan bog‘liq, lekin ular bir-biridan farq ham qiladi. Bu farq quyidagilar bilan xarakterlanadi:
1. In’ikos butun borliqda xos xususiyat bo‘lsa, informatsiya faqat boshqarish sistemalariga xosdir.
2. In’ikosning hamma shakllari ham informatsiya asosida hosil bo‘lavermaydi, lekin informatsiya esa faqat in’ikos asosida hosil bo‘ladi.
3. In’ikos jarayonida aks etiluvchi bilan aks ettiruvchi o‘rtasida o‘zaro moslik va kelishishning bo‘lishi shart emas. Ular o‘rtasida o‘zaro ta’sir va bog‘lanishning bo‘lishi yetarli. Informatsiya jarayonida esa, aksincha, informatsiyani uzatuvchi tizim bilan uni qabul qilib oluvchi tizim o‘rtasida o‘zaro moslik va kelishuv bo‘lishi zarur. Busiz uzatilgan signal nimani ifodalashi noma’lum bo‘lib qoladi.
4. In’ikos jarayoni hamma noorganik va organik tabiat ko‘rinishlaridan iborat bo‘lgan predmet va hodisalar o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirlar bilan taqozo qilinadi. Informatsiya esa ana shu predmet va hodisalar o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir turlaridan faqat biridir.
5. In’ikos obraz va belgilarsiz ham bo‘lishi, yuz berishi mumkin. Informatsiya esa obraz va belgilarsiz bo‘lishi mumkin emas. Obraz, belgi va simvollar informatsiyani ifodalovchi, uzatuvchi vositalardir, ularsiz hyech qanday informatsiyani ishlab chiqish ham, uzatish, qabul qilish va saqlash ham mumkin emas.
Informatsiya nazariyasining rivojlanishi obrazlar va belgilar to‘g‘risidagi yangi soha – semiotikaning paydo bo‘lishiga olib keldi.
Obraz – bu obyektiv reallikning kishi miyasidagi hissiy yoki fikriy subyektiv in’ikosidir. Obraz xilma-xil bo‘lishi mumkin. Masalan: gnoseologik obraz, badiiy obraz va shu kabilar. Bu obrazlar bir-biri bilan teng emas. Ular bir-biridan tubdan farq qiladilar. Lekin barcha obrazlarning manbai ob’ektiv reallikdagi turli-tuman aks etiluvchi obyektlar hisoblanadi. Obrazlar aks etiluvchi obyektlarga nisbatan ikkilamchidir. Chunki avval aks etiluvchi predmet va hodisalar obyektiv ravishda mavjud bo‘lib, ular aks ettiruvchi obyektlarda obrazlar tarzida hosil bo‘ladi. Bu obrazlar aks etiluvchiga mos bo‘lishi kerak, aks holda ular to‘g‘ri bo‘lmaydi. Obrazlar o‘z mazmuni, manbai jihatidan obyektiv bo‘lsa ham, lekin o‘z mavjudlik shakllari jihatdan subyektivdir.
Har qanday obraz belgi yoki simvollar orqali ifodalanadi. Belgi va simvollar predmet va hodisalarning obrazlarini ifodalovchi, ularni ko‘rsatuvchi moddiy yoki ma’naviy vositalar bo‘lib, ular informatsiyalarni uzatish, qabul qilish va saqlash uchun xizmat qiladi.
Belgilar obyektiv olam va uning qonunlari haqidagi kishilarning hosil qilgan bilimlarini sistemalashtirishda juda katta rol o‘ynaydi. Ayniqsa, belgilar predmet va hodisalarning xususiyatlarini o‘rganishda, ulardagi qonuniyatlarni ochishda va ifodalashda muhim ahamiyatga ega. Keyingi vaqtda «belgi» tushunchasi muhim falsafiy, kibernetik va til kategoriyalari sifatida insonning obyektiv reallikni bilishida juda katta rol o‘ynamoqda.
Inson tomonidan fikr almashuv, informatsiya almashuv uchun foydalanadigan barcha belgilar - belgilar tizimini tashkil etadi.
Shu ma’noda til ham muhim informatsiya - (aloqa) vositasi sifatida alohida belgilar tizimidan iboratdir. Ammo u boshqa belgilar tizimiga nisbatan juda murakkabdir. Har qanday belgi muayyan ma’noga ega. Ma’nosiz belgi va belgisiz ma’no yo‘qdir. Lekin har qanday belgining ikki xil ma’nosi mavjuddir:
1) belgining predmetlik ma’nosi;
2)belgining fikriy ma’nosi.
Odam hayvonot dunyosidan ajralib chiqib, uning ongi paydo bo‘lishidagi yana bir muhim omil - bu o‘zini-o‘zini, o‘z faoliyatini anglashidir. O’z-o‘zini anglash inson ongi faoliyatining muhim tomonini tashkil qiladi. Chunki, ijtimoiy hayot insondan faqat obyektiv borliqni, ya’ni tabiat va jamiyatni bilishnigina emas, balki o‘z-o‘zini anglashini ham talab qiladi. Binobarin, inson borliqni o‘z ongi orqali aks ettirar ekan, u faqat obyektiv reallikning subyektiv in’ikosini hosil qilibgina qolmay, balki o‘z-o‘zini ham, o‘zining maqsad va manfaatlarini, ideallarini ham, xullas, o‘z ma’naviy qiyofasini ham anglaydi. Bunda u, ma’lum darajada, o‘z tevarak atrofidagi narsalardan o‘zini ajratib, o‘zining borliqqa munosabatini, nimani in’ikos ettirayotga-nini, qanday manfaat yoki maqsad asosida aks ettirayotgani, nima qilayotgani haqida o‘ziga hisob beradi. Insonning insonligi, uning hayvondan tub farqi ayni shu o‘z-o‘zini anglashidan, o‘zining kimligi yoki nimaligi, nimalarga va qanday ishlarga qodirligini bila olishidan boshlanadi. Bu esa o‘zining ehtiyojlari, maqsad va manfaatlarini, faoliyatining yo‘nalishini, jamiyatda qanday o‘ringa egaligi va qanday rol o‘ynashini anglay olishidan boshlanadi. Lekin bu o‘z-o‘zini anglash insonda o‘z-o‘zidan, aprior shakllarda yuzaga kelmaydi, balki u ong bilan birga, insonning moddiy va ma’naviy faoliyatlari asosida, uning ijtimoiy turmush tarzi ta’sirida shakllana boradi. Bunda uning o‘z-o‘zini anglashi o‘z faoliyatlarini nazorat qilishda, o‘zining qilayotgan ishlari va faoliyatlari uchun mas’ullikni his qilishda namoyon bo‘ladi. O’z-o‘zini anglash, shu bilan birga, kishilarning o‘zlari qilgan ishlari yuzasidan o‘zlariga hisob berishlarida, o‘z faoliyatlarini to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri, deb topishida, ularni ma’qullashi, tasdiqlashi yoki qoralashi, rad qilishlarida ham ifodalanadi. O’z-o‘zini anglash natijasida insonda o‘z-o‘ziga ishonch paydo bo‘ladi, xarakteri shakllanadi.
Inson faolligini belgilovchi narsa ham ayni shu o‘z-o‘zini anglashidir.
O’z-o‘zini anglashni shunday ta’riflash mumkin: inson o‘zini subyekt sifatida ajratib, o‘z bilishini o‘ziga qaratishi, o‘z talab va ehtiyojlaridan kelib chiqib ish yuritishi, faoliyat va ishlarini nazorat qila olishi hamda boshqarishi, o‘z-o‘ziga o‘z faoliyatining borishi va natijasi haqida hisob berishi, xullas, o‘zi bilishning ham subyekta, ham obyekti bo‘lgan jarayonni falsafada o‘z-o‘zini anglash, deyiladi.
O’z-o‘zini anglash ijtimoiy-tarixiy jarayon bo‘lib, u rivojlanib boruvchi dinamik tuzilma sifatida ongning turli bosqichlarida va turli darajalarda turlicha holatda va ko‘rinishlarda namoyon bo‘ladi.
O’z-o‘zini anglashning birinchi dastlabki shakli bu o‘z-o‘zini his qilish bo‘lib, u kishining o‘zini, o‘z jismini qurshab turgan dunyodagi predmetlar, hodisalardan farqini bilishidir.
O’z-o‘zini anglashning navbatdagi shakli odamning jamiyatdagi o‘z o‘rnini, inson ekanligini, ya’ni u yoki bu jamiyatning a’zosi, jamiyatning konkret biror bosqichiga, muayyan madaniyatga, ijtimoiy guruhlarga mansubligini, aniq bir faoliyat egasi ekanligini tushunishi bilan bog‘liqdir.
Nihoyat, o‘z-o‘zini anglashning yuqori shakli - bu kishining jamiyatda fuqaro sifatida faoliyat ko‘rsatadigan, o‘z ishlari va faoliyati uchun mas’ullikni his qiluvchi, faoliyati ustidan o‘z nazoratini o‘rnatuvchi, jamiyatda o‘z o‘rnini to‘g‘ri belgilovchi, o‘z faoliyatlarini o‘zi baholay oladigan, o‘z-o‘ziga hisob bera oluvchi shaxs ekanligini tushunishdir.
O’z-o‘zini anglashning bu shakllari faqat konkret individ bilan bog‘liq bo‘lgan shakllardir.
|
| |
