154
aniqlanadilar. Zamonaviy raqamli iqtisodiyot tuzilmasining bunday sifat
o’zgarishlari xozirgi kunda global o’zgarish tariqasida ko’rilib, bunda “
moddiy
”
iqtisodiyotdan “
intellectual
” iqtisodiyotga yoki “
bilimlarga asoslangan iqtisodiyot
–
knowledge-bazed economy
”ga o’tish sifatida tushuniladi. Postindustrial
iqtisodiyotga kirib kelayotgan bunday yangiliklarning mohiyatini tushunish
information texnologiyalarning ma’lumotlarni qayta ishlash natijasida butunlay
yangi
bilimlar hosil qilib, yangi ko’rinishdagi faoliyat turlarini yaratishini talab
qiladi. Keyingi yillarda jahon iqtisodiy adabiyotida keng tarqalgan “
Bilimlarga
asoslangan raqamli iqtisodiyot
” yoki “
Intellectual iqtisodiyot
” tushunchasi ilmiy
bilimlar majmuasi va ular (
bilimlar, texnologiyalar, chizmalar, usullar va
boshqalar
) yozilgan moddiy ma’lumot tashuvchilar (
disketlar, fleshkalar, internet
resurslari va boshqalar
) moddiy va nomoddiy ishlab chiqarishning rivojlanishi va
iqtisodiy o’sishning asosiy manba’i bo’lib qolishini anglatadi. Xuddi shu tufayli
ilmiy-amaliy, ishbilarmon va professional davralarda raqamli iqtisodiyot
rivojlanishi nuqtai-nazaridan bilimlar, ma’lumotlar, yangiliklar va ilmiy-texnologik
innovatsiyalar har tomonlama chuqur o’rganila boshlandi. Yangi ixtirolar, ilmiy-
texnik ma’lumotlar va raqamli innovatsiyalar esa O’zbekiston iqtisodiyoti asosiy
sektorlarining raqamli iqtisodiyot nuqtai-nazardan qayta
tuzilishi va rivojlanishini
aniqlab bera boshladi. Ammo xozirgi davrda iqtisodiyotning juda ko’p sohalari
ilm, fan va texnikaning yutuqlaridan keng miqyosda foydalanmaganliklari tufayli,
ma’lum ma’noda depressiv holatga tushib qolganlar. Bu xolat quyidagi bir qancha
ob’ektiv va sub’ektiv sabablar bilan bog’liqdir. Avvalo, bilimlarga asoslangan
raqamli iqtisodiyotning huquqiy ta’minoti mamlakatimizda yaratilgan emas.
Xozirga qadar innovatsion ilmiy-texnik izlanish jarajonlarini normal amalga
oshirish va ularning natijalarini amaliyotga tadbiq qilish uchun zaruriy bo’lgan
to’liq normativ-huquqiy baza mavjud emas. Masalan, mamlakat miqyosida raqamli
iqtisodiyot bilan bog’liq bo’lgan texnologik innovatsiyalar va ularni
rivojlantirishning barcha nozik jihatlarini hisobga olgan holdagi asosiy qonun
xujjatlari to’liq ishlab chiqilmagan. Raqamli iqtisodiyotga ilmiy-amaliy bilimlarni
investitsiya qilish uchun “
respublikada eng yaxshi imkoniyatlar yaratish
” masalasi
155
huquqiy jihatdan hozircha to’liq ishlab chiqilmagan. Bu ishlar davlat boshqaruv
bo’g’ini mutasaddilarining innovatsiyalar va ilm-fan-texnikani rivojlantirmasdan
turib, keskin rivojlanish mumkin emasligini ko’rib, bilib va tushunib turgan holida
ham amalga oshirilmayotganlari ta’assufga loyiqdir. Shuning uchun ham,
keyingi
yillarda halq farovonligi va mamlakatning dunyo bozoridagi o’rnini aniqlab
beradigan ilg’or texnologiyalar, innovatsiyalar, ta’lim tizimi va boshqa an’anaviy
tarmoqlarda raqamli innovatsion yumushlarni amalga oshira oladigan yuqori
malakali kadrlarning yetishmasli holati kuzatilayapti. Ammo shunga qaramasdan,
iqtisodiy fanga va bilimlarga asoslangan raqamli iqtisodiyotning jarayonlari va
qoidalari haqida tushuncha beradigan “
raqamliinformation
iqtisodiyot
”,
“
bilimlarga asoslangan raqamli iqtisodiyot
”, “
raqamli innovatsion iqtisodiyot
” va
“
raqamli intellectual iqtisodiyot
” tushunchalariga ozmi-ko’pmi ta’rif berilib, ular
bo’yicha bir qancha ilmiy ishlar bajarilgan /6-9/. Lekin bu ilmiy-amaliy izlanishlar
chalaroq, sayozroq, fragmentar, tizimlashtirilmagan
va bir tomonlamalilik bilan
tafsiflanadi. Shuning uchun ham o’quv qo’llanmaning ushbu bo’bida bilimlarga
asoslangan raqamli iqtisodiyotning ilmiy-metodologik asoslari, uslubiyati, uning
infratuzilmasi va funktsiyalari imkon doirasida ko’rib chiqiladi. Undan tashqari,
raqamli innovatsion iqtisodiyotning asosi bo’lgan bilimlar iqtisodiyotining raqamli
information iqtisodiyotga aylanish jarayonlari bilan bog’liq bo’lgan asosiy
tushunchalar, amaliyot uchun zarur bo’lgan bilimlarni
yaratish faoliyati bilan
bog’liq masalalar ham bir qadar ko’rib chiqiladi. Eng avvalo, bilim va
ma’lumotlarning zamonaviy raqamli iqtisodiyot rivojlanishidagi o’rni o’rganiladi,
so’ngra bilim va ma’lumot yaratadigan tizim va uning tuzilishi hamda funktsiyalari
ko’rib chiqiladi. Raqamli iqtisodiyot uchun hizmat qiladigan bilimlarga asoslangan
tizimning kuchli va kuchsiz tomonlari o’rganilib, uning infratuzilmasi tadqiq
qilinadi. Umuman aytganda, bilimlarga asoslangan raqamli innovatsion iqtisodiyot
jarayonlarining asosiy tushunchalarini o’rganish sxematik tarzda quyidagi ketma-
ketlikda amalga oshirilishi mumkin:
