RAXIMOV Z A FA RODILOVICH NORKULOVA DILFUZA ZOXITOVNA
MEHMONXONA XO' JALIGIDA REJALASHTIRISH
O ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O ' RTA MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI
SAMARQAND IQTISODIYOT VA SERVIS INSTITUTI
RAXIMOV ZAFAR ODILOVICH NORKULOVA DILFUZA ZOXITOVNA
MEHMONXONA X O JALIGIDA
REJALASHTIRISH o que qo llanma
SAMARQAND - 2019
UO K: 338.482.22 KVK 65.9 (SU)
Mehmonxona xo jaligida rejalashtirish. O'quy q o lanma. - Samarqand: SamISt, 2019, 188 bet.
Mazkur o'qu qo llanmada ilgor xorijiy tajribalardan foydalangan holda Mehmonxona xojaligida rejalashtirish ning nazariy va amaliy asoslari yoritilgan bo lib, o'quechilarga Mehmonxona xo jaligida rejalashtirish nazariyasi va tegishli strategik qarorlarni qabul gilishnini orgatadi.
O que qo llanma oliy oquv yurtlarining turizm (faoliyat yo'nalishlari bo yicha), turizm sohasida loyihalash. turizm sohasida marketing, mehmonxona xo jaligini tashkil etish va boshqarish.
turizm sohasida marketing, ommaviy tadbirlar menejmenti, turizm
faoliyatida logistika. menejment: rekreatsiyalarni va sayohatlarni
boshgarish, menejment: turizm biznesini boshqarish, menejment: mehmonxonalarni boshgarish. menciment: madaniy merosni boshqarish. menejment: xalgaro mehmondo*stlik va turizm
menejmenti. meneiment: restoran biznesini boshgarish. turizm sohasida xizmatlar texnologiyasi va ularni tashkil etish bakalavriat ta lim yo nalishlarida hamda turizm (faoliyat turlari bo yicha). meh- monxona xo jaligini tashkil etish va boshgarish, menejment (turizm. mehmonxona
va ommaviy tadbirlar). menejment (xalgaro mehmondo*stlik va turizm), turizm iqisodiyoti va boshqaruvi magistratura mutaxassisliklarida tahsil olayotgan talabalarga va magistrantlarga mo Ijallangan. Undan turizm kasb-hunar kollejlarining o qituvchilari va turizm sohasida faoliyat ko'rsatayotgan mutaxassislar ham foydalanishlari mumkin.
Mualliflar: 2.0.Raximov, D.Z.Norkulova
Mas'ul muharrir:
i.f.d. professor B.Sh.Safarov
Tagrizchilar:
i.f.d. professor I.S. Tuxliyev, i.f.d. professor M.M.Muhammedov. i.f.d. M.T.Alimova
©SamISI, 2019.
Zamonavy ilm-fan jutuglariga, innovatsion g'oyalarga tayanmagan davlatning ham, jamiyatning ham kelajagi yo'q.
Sh. M. Mirziyoyev
KIRISH
Turizm
sohasini
rivolantirishda sezilarli darajada y a s h i samara keltirishi mumkin bolgan O*zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Orzbekiston Respublikasining turizm sohasini jadal rivojlantirishni ta minlash chora-tadbirlari to g'risida"gi Farmonini alohida etirof etib otish kerak. Ushbu farmon mamlakat iquisodiyotining strategik tarmog'i sifatida turizmni jadal rivolantirish uchun qulay iqtisodiy va tashkiliy- huguqiy shart-sharoitlar yaratish. hududlaring ulkan turizm salohiyatidan yanada toliq va samarali foydalanish. turizm tarmog'ini boshqarishni tubdan takomillashtirish, milliy turizm mahsulotlarini yaratish va ularni jahon bozorlarida targ*ibot gilish. turizm sohasida Ozbekistonning ijobiy qiyofasini shakllantirish maqsadida joriy etildi. Yana shuni alohida ta'kidlab otish joizki. ko plab rivolanayogan davlatlardan farqli o'laroq *Turizm sohasiga" iqisodiyotning strategik sektori maqomi berildi. Bu 0'7 navbatida turizm sohasiga e tibor yanada kuchaytirilishining yaqgol isbotidir.
Ma lumki, turizm sohasida mehmonxona xizmatlari alohida
o*rin egallaydi. Mehmonxona xizmatlarining muhim xususiyati, ularni jamgarish va saqlash imkoniyati yo'qligi hisoblanadi. Shunday qilib. Innovatsion boshqaruv tashkiliy boshqaruvchilikning o'ziga xos turi bolib. unda innovatsion faoliyat rejasi va dasturlarini ishlab chiqish va joriy etish. Mehmonxonalarda taklif etiladigan izmatlar assortimenti va sifatini oshirish, xizmatlarning raqobatbardoshligini ta'minlash sohaning dolzarb muammolaridan biridir.
Mehmonxona xizmatlari sifatiga ta sir ko'rsatuvchi
omillarni
' O zbckiston Respublikasi Prezidentining O* zhokiston Respublikasining turizm schasini jadal rivolantirishni ta'minlash chora-tadbirlari to'g'risida"gi 2016 vil 2 dekabrdagi PF-4861-sonli Farmoni
14/
3
korib chiqish xizmat korsatish darajasi va mehmonxona xizmatlarini ishlab chiqish samaradorligini oshirishga yonaltirilgan. Bozor munosabatlarining rivojlanishi yangi vazifalarni yuzaga keltiradi. bu esa boshgaruvni takomillashtirish zaruriyatini tug diradi. Mehmonxonalar boshqaruvchilarining doimiy ravishda xizmat ko'rsatish sifatini boshqarishni takomillashtirish, uni kengaytirishga e tiborni qaratish. binolarni qayta ta mirlash. yangi texnologiyalarni kiritish muhim ahamiyatga ega.
Mazkur o qu gollanmaning maqsadi - Mehmonxona xo jaligida rejalashtirish nazariyasini va tegishli strategik qarorlarni qabul gilishni o*rgatishdir.
O que qo llanmada "Mehmonxona xo'jaligida rejalashtirish" fani bo yicha o quehilar quyidagilarni organadilar: "Mehmonxona xo jaligida rejalashtirish" fanining obyekti, predmeti, maqsadi va vazifalarini; mehmonxona xo jaligini rejalashtirishning tashkiliy mexanizmini; mehmonxona xo jaligini rejalashtirishning tamoyillarini; mehmonxona so'jaligida biznes-rejani; mehmonxona xo jaligida boshqaruvli rejalashtirishning turlari va usullarini; mehmonxona xo jaligida joylashtirish himatlarini rejalashtirishni; mehmonxona
xo jaligida
rejalashtirishning
strategik jihatlarini; mehmonxona
xo jaligida
marketing rejasi
va strategiyasini; mehmonxona
xo jaligini
rejalashtirishda
tadqigot ishlarini;
mehmonxona
xo jaligida
investitsion dasturlarni q o llashni; ragobatchilik
muxitida mehmonxona xo jaligining strategiyasini; mehmonxona xo'jaligida rejalashtirishning iqtisodiy, ekologik va ijtimoiy-madaniy jihatlarini; mehmonxona xo jaligida animatsiya xizmatlarini rejalashtirishni.
Ushbu o ' q u q'llanma turizm faoliyati bo'yicha ta'lim
olayotgan oliy o que yurtlari talabalariga, turizm kollejlari talabalariga va shu sohada faoliyat olib borayotgan mutaxassislariga turopereyting bo yicha chuqur bilim olishlariga yaqindan yordam beradi degan fikirdamiz.
4
1-MAVZU: "MEHMONXONA XO JALIGIDA
REJALASHTIRISH" FANINING OBYEKTI, PREDMETI, MAQSADI VA VAZIFALARI
Reja:
1.. "Mehmonxona xo*jaligida rejalashtirish" fanining maqsadi va vazifalari
1.2. Mehmonxonalarning kelib chiqish tarixi va turizmdagi ahamiyati
1.1. "Mehmonxona so jaligida rejalashtirish" fanining maqsadi va vazifalari
Turizm ozida jahon iqtisodiyotining murakkab va majmuaviy sohalarini mujassam etganki. bu butun jahon xo jaligiga sezilarli ta sir o tkazadi. Aloxida mamlakatlar xo jaligiga ham. xududlarga ham u birday tegishli. Ayrim mamlakatlarda xalgaro turizm valyuta tushumlarining yagona manbai hisoblanib, uning sharofati bilan
igtisodiy taraqgiyotning yugori darajasi va xalq turmush farovonligi qo llab-quevatlanib turiladi.
Mehmonxona xizmatlari turizm sohasining eng muhim elementlaridan biri hisoblanadi. Shunday ekan. mehmonxona biznesida ko'rsatiladigan xizmatlar sifatini oshirish, bu borada mayjud xorijiy tajribani organish. ularning rivojlanish tendensiyasini oshirish zamon talabi bo lib golmoqda.
Hozirda mamlakatimizda xalqaro talablarga javob beradigan zamonaviy mehmonxonalar mavjud. Xizmatlar assortimenti va ularni taklif etish masalasida istemolchilar ehtiyoji, talabning kundan-kunga ozgarib, takomillashib borishi hozirda faqatgina
y a s h i mehmonxonaning o z i kifoya emasligini isbotlamogda. Mehmonxona xizmatlarini taklif etish jarayonini xalgaro standartlarga moslashtirish, mijozlaring talab va ehtiyojlarini yugori darajada gondirish bugungi kunda ushbu sohada faoliyat yuritayogan barcha mehmonxonalarning oldida turgan dolzarb
masaladir.
Boshqarish funksiyasi sifatida rejalashtirish butun boshqaruv funksiyalari uchun poydevor yoki boshqaruv tizimi funksional 5
tuzilmasining asosi, shuningdek maqsadlarga erishishga ko maklashuvchi asosiy vosita hisoblanadi. Rejalashtirish o'zida shunday jarayon va garorlarni mujassam etadiki. ular yordamida korxona shakllanishidagi maqsadlarga erishishni ta minlovchi strategiyalar ishlab chiqiladi. Ushbu ta'rifdan kelib chiqadigan ma'no shundan iboratki. boshqaruv faoliyati va uning asosida qabul qilinayogan qarorlar maqsadlarga erishishga ta sir etuvchi ish yuritish strategiyasini shakllantiradi.
Fanning magsadi - Mehmonxona xo jaligida rejalashtirish nazariyasi va tegishli strategik garorlarni qabul qilishni o'rgatishdir.
Fanning asosiy vazifalari - mehmonxona xo jaligida rejalashtirishning roli va ornini anglash, mehmonxona xo jaligida rejalashtirish bo yicha nazariy talimotlar va m a j u d dunyo tajribalari bilan tanishish; mehmonxona xo jaligida rejalashtirish va uning tamoyilli yondashishlarni. davlatning bu sohadagi siyosat y o nalishlarini tushunish: uzoq muddatli. strategik, barqaror va tezkor rejalashtirish usullarini o'zlashtirib olish, mehmonxona
xo jaligini rivojlantirish va zamonavilashtirish rejalari va dasturlarini shakllantirish, ularni har tomonlama asoslab berish va bajarilishini nazorat qilish uslubi bilan tanishish; turizmning milliy. mintaqaviy, mahalliy iqisodiyotga qo shgan hissasisni. shuningdek uning ijtimoiy-madaniy va ekologik ta'sirini iqtisodiy baholash va
tahlil gilish k o nikmalarini egallash.
Rejalashtirish - boshqarishning barcha boshqa funksiyalarini tashkil etish, yo'lboshchilik (qiziqtrish) va nazoratni sezilarli darajada aniqlab beruchi menejmentning muhim funksiyasi hisoblanadi. Xar qanday mehmonxona oz faoliyatini amalga oshirayoganda, u nimaga intilayotganini va u uchun harakatning ganday yollari eng muvofaqqiyatli bo*lishi mumkinligini bilishi lozim. Shuning uchun maqsadlar va rejalar tushunchasi bir-biri bilan o'zaro chambarchas bog'liqdir. Mehmonxonani isloh gilish sharoitida
mulkchilik shaklidan kat'iy nazar joylashtirish xo jaliklarida ishlovchi xodimlari bozor munosabatlarining tamoyillariga itoat etgan holda ish faoliyatini yurgizishni organadilar. Bunda marketing va menejment bo yicha olingan bilimlar yangi sharoitga tezrok moslashishga yordam beradi.
6
Rejalashtirish funksiyasi. U mehmonxonaning maqsadi qanday bolishi. bu maqsadga erishish uchun uning a zolari nima gilishini belgilashni ko zda tutadi.
Reja mehmonxonaning kelajakdagi holatining murakkab ijtimoiy-iqtisodiy modelini tasvirlaydi.
Menejment tizimida strategik rejeleshtirish va uni tadbiq qilish ilmiy-texnik potensiali, uning ishlab chiqarish sotish imkoniyatlari hisobga olingan maqsadlarga erishishni asoslangan rejalar hamda maqsadlar orgali ishlab chiqishni ifodalaydi. Firmaning iquisodiy siyosatini ishlab chiqish firma faolivati maqsadlarini aniqlashni, uni mos ravishda resurslar bilan ta minlanishi va firma potensial imkoniyatlarini baholashdan kelib chiqib. uni yaqin va uzoq istiqbollar bo yicha strategik rivojlanishini ifodalaydi. Firmaning maqsadi uni rivolanish konsepsiyasi va ishchanlik faoliyatining asosiy yo'nalishini aniqlaydi. Firmaning iquisodiy sivosati to*la axborot bilan ta mnlanish, tahlil va tahminga asoslanadi.
Firma raqobat strategiyasini o zgartirib erishiladigan natijalarni aniqlash va baholash, raqobat kurashida firma pozitsiyasi tahlili biznes strategiyasi deyiladi. Strategik pozitsiyalarni ishlab chiqishda firma odada sifat va miqdor kabi ma'lum korsatkichlaridan foydalanadi. Sifat ko rsatkichlari amalda mo ljal deb ataladi. migdor
esa topshiriq deyiladi.
Magsadni aniqlash - bu mos strategik vazifalar ishlab chiqishni talab giladigan qaror qabul gilishning ma'lum aniq darajasidir. Bir maqsadlar uchun ishlab chiqilgan strategiya boshqa maqsadlar uchun muvofiq emas. Umumiy maqsadlar uzoq istiqbolga
mo liallangan firma rivoilanish konsepsiyasini aks ettiradi.
Parametr sifatida quyidagi ko'rsatkichlardan foydalanish
mumkin:
• optimal rentabellikni ta'minlash;
• firma holati mustahkamligini ta minlash:
• rivolanishning yangi yo nalishlari va firma faoliyati yangi turlarini ishlab chiqish.
Shuningdek, xususiy maqsadlar ham bo lib unda firma ichidagi parametrlar ko rsatkichlardan foydalanib strategik rejeler tuziladi.
7
Rejalashtirishming asosiy magsadi manfaatga ega bo'lishdir. Uquyidagicha ifodalanadi:
• rejalash rahbarlarni rag batlantiradi.
istiqbolni o y l a b likirlashga
• firma harajatini aniq koordinatsiyalash choralarini ko'rishga olib keladi.
• faoliyat korsatishni belgilash korsatkichlarini aniqlashga olib keladi.
• firmani o ' vazilasi va siyosiy yo nalishini aniq belgilashga majbur qiladi.
• barcha lavozimdagi shaxslarning majburiyatlarini ozaro bog liqligini korgazmali namoyish qiladi.
1.2. Mehmonsonalarning kelib chiqish
tarixi va turizmdagi ahamiyati
Mehmonxona sanoati korxonalarining yuzaga kelishi qadimgi Rim bilan aloqadordir (taxminan cr.av. 50-yillar). Rim Imperiyasi yirik bolganligi sababli amaldor va savdogarlar tez-tez tashqariga chiqib turganlar. Natijada ularni joylashtirish uchun doimiy hovli- joy va tavernalar yuzaga kelgan.
Rim davlatining asosida qatiy sinfiy tizimning mavjudligi joy bilan ta minlash korxonalari rivojiga ham c'tiborni kuchaytirdi. Xatto davlat amaldorlari yolga otlanishdan avval o'z qo'l ostidagilari orgali joylashish ornini kelishib olishga odatlandilar.
Qadimgi Rimdagi qo nib otish manzillari asosiy yo'1 bo yida va gishloglarda joylashgan, faqat qulaylik haqida gap bo'lishi mumkin emasdi. Rim Imperiyasininig qulashi bilan hovli va tavernalar o'z-o zidan inqirozga uchradi. Faqat 4asrdan songgina. O r t a a s davri (500-1300 y.) boshlangungacha. yangi turda
joylashtirish korxonalari yuzaga kela boshladi.
Jahon mehmonxona sanoati rivojiga O'rta asrlarda Angliyada sodir bolgan jarayonlar ham o'z ta'sirini otkazdi. 1066 yilda Angliyaning istilo qilinishi oqibatida sayohatchilar soni oshdi. Hususiy uylar mehmonxona o r n i n i bosdi va hovlilar tijorat
korxonasi sifatida qollandi. O'rta aslarda odamlar muqaddas joylarga ko'proq tashrif buyura boshladilar. O*sayotgan talabni
8
qondirish maqsadida turar joylari kengaytirildi. Uyg'onish davriga kelib esa. Yevropada iqtisodiy o'sish boshlandi, mamlakatlararo alogalar muntazam yolga qo yildi.
1-jadval Jahon bo'yicha mehmonxona nomerlari soni bilan yetakchilik gilayotgan mamlakatlar?
O'rin Mamlakat
Hissasi(%)
3,4 2,6
AOSH
24,1 Yaponiya
9,0 Italiya
5,6 Germaniya 51, Xitoy 47,
Fransiya Meksika
1 2 3 4 5
6 7
8 9 10 1 12 13 14 15
16
Mavjud xilma-xil joylashtirish vositalarida mehmonxona industriyasi alohida o*rin tutadi. Mehmonxona industriyasi iqisodiy faoliyat turi sifatida ozida mehmonxona xizmati ko'rsatish va mehmonxonalar kempinglar. motellar, o quechilar va talabalar votogonalarida qisqa muddatli yashashni tashkil etishni mujassamlashtirgan. Ushbu faoliyatga restoranlar xizmati ham kiradi. Mehmonxona xizmatlariga barcha asosiy ta riflar amal qiladi. q a s i k i m ma'lum darajada ularni turistik xizmatlar va umuman
Kanada
2.1 Tailand
1,8 Gresiya 1,8 Avstriya 1.8 Indoneziya
1,5 Avstraliya 1.1 Rossiya
1,0 Turkiya
1,0 Argentina
1,0
SInatlef tocronidan manbalar asosida amalga oshirilgan 9
xizmatlar bilan oshno qiladi. Biroq ular ham o'ziga xos xususiyatiga ega
Mehmonxona xizmatlarining oziga xosligi, tashrif buyurgan mehmonlarga xizmat ko'rsatish xususiyatlari va texnologiyalari bilan belgilanadi. Mehmonlarga xizmat korsatish texnologik jarayonlari o'z ichiga quyidagilarni oladi:
• mehmonxonaga kirishda mehmonlarni kutib olish;
• registratsiya (qayd qilish). hujiatlarni rasmiylashtirish va mehmonlarni joylashtirish;
• mehmonlarga nomerda xizmat ko rsatish:
• mehmonlarning ovqatlanishi chog*ida xizmat ko'rsatish:
• mehmonlaring madaniy talablarini gondirish - ya ni sport, sog lomlashtirish va fitnes-xizmat talablari:
• jo'nab ketishini rasmiy lashtirish. kuzatib go yish. Mehmonxona xizmatlari bitta joyda - xizmat ko'rsatish joyida ishlab chiqiladi va iste mol qilinadi. iste molehining o'zi esa tagsimlash tizimi qismiga aylanadi. Mehmonlar xizmat ko*rsatuvehi xodimlar bilan restoranda, nomer (xona)da, oshxonada ro'baro* (duch) keladi. Demak. mehmonxona korxonasi xodimlarning mijozlar bilan bo ladigan aloqasini izchil yo lga qo yishi kerak. Shu bilan birga mchmonlar jamoat joylarida belgilangan xulq-avtor. odob-axloq normalariga. yashashda tartib-qoidalariga rioya etishi
shart.
Shuni takidlash joizki, hozirgi kunda mehmonxonalar
mehmonlarning toifalariga qarab hamma xizmat turlarini korsatishga godir emas. Shu tufayli ular maxsus yo nalishlari bo yicha bir gancha turlarga bo*linadi. Bu bevosita mehmonxonalarning ixtisoslashuvini talab qiladi. Shu jihatdan olib
garaladigan bo'lsa mehmonxonalar hozirgi sharoitda quyidagi turlarga ega bo'lishlari lozim. Bularga quyidagilarni kiritish mumkin (l-rasm).
3 Mamatqulov XM. . Mehmonsona va turistik komplekslarda xizmatlarni tashkil etish. O'quv go lanma. - S:. SamISI 2012y.
10
Turistlar va mehmonlarni joylashtirish vositalari
Mehmonxo-
Tijorat nalur va
melmonxo- o'sshash
nalari va muassasalar joylashtirish vositalari
Maxsuslash- Marsuslash-
tirilgan
tirilmagan joylashtirish
joylashtirish vositalari
vositalari
Mehmonxo- nalar
Motellar Pansionlar
Plyajdagi mehmon xo-
nalar
Nomerga ega klublar
Mehmonxona uy l a r
Turistik bazalar
Yoshlar uchun
mo liallangan mehmonxo-
Turistik mehmonxo-
nalar
Turistik qishloqcha
Bungalo
litimoiy turizm muassasalari
→ Davolovchi m e h m o n x o n a
Mehnat va dam olish
lagerlari
Joylashtirish- ning
transport
Rotel Botel, flotel Bastay Boshpana Alpotellar
ラ
Xususiy yashash joyi
Xususiy uyda yaraga olingan
xonalar
Qarindosh va ta n i s h l a r i n i n g joylashtiruvi
Xususiy agentlardan Haraga olingan xonalar
va boshqalar
va boshqalar
→
va boshqalar
va boshqalar 1-rasm. Turistlar va mehmonlarni joylashtirish vositalari
ᅧ Boltabayev M.K., Tusliyev TS. Safarov B.Sh. amaliyot. Darslik. - .T "Fan sa texnologiva", • 2018 -y II
Abduxamidov S.A. Turizm: nazariya va
→
→
→
→
Turli adabiyotlarda mehmonxonalar turli mezonlar (belgilar)ga kora tasniflangan bo lib, keng tarqalganlariga quyidagilarni kiritish mumkin:
- komfortlilik darajasiga k o ra:
- qabul gilish hajmiga ko'ra:
- funksional maqsadiga k o ra:
- joylashuviga ko ra:
- xizmat ko'rsatish davomiyligiga ko'ra:
- ovgatlanish xizmatlari majudligi bo yicha:
- mijozlarning turish davomiyligi va boshqalarga ko'ra. Bularning rasmsini quidagicha ifodalash mumkin (2-rasm).
Mijozlaming turish davomiy- ligi va boshqa- larga ko'ra
Ovqatlanish xizmatlari
mayjudligi bo yicha
davomiyligiga k o ra
Qabul qilish hajmiga ko ra
Funksional
maqsadiga kotra
Xizmat ko'rsatish
Joy lashuviga ko ra
Komfortlilik
darajasiga ko'ra
Mehmonxona- larni tasniflash
belgilari
2-rasm. Mehmonsonalarni tasniflash belgilari
Mehmonxonalarning komfortlilik darajasi kompleks mezon bo lib, u quyidagilar bilan belgilanadi:
1) nomerlar fondi holati va tarkibi: nomerlar yuzasi, bir o'rinli va kop o'rinli nomerlar ulushi. kommunal qulay liklar mayjudligi;
2) mebel, inventar, sanitar-gigienik jihozlar holati;
3) ovgatlanish xizmatlarining mavjudligi, holati va ish tartibi;
12
4) mehmonxona binosi. unga kirish yo laklari. hududdagi obodonlashirish holati;
5) axborot tenologiyalari ta'minoti va texnik jihozlanishi. ya'ni telefon. sun'iy yo'ldoshli aloga. televizor. konditsioner, minibar, miniseyflar. muzlatkich va boshqalar:
6) qo shimcha xizmatlar ko*rsatishga imkoniyat yaratilganligi.
Tayanch sozlar va iboralar: mehmonxona, mehmonxona biznesi. fanning maqsadi, fanning asosiy vazifalari, rejalashtirish.
rejalashtrish funksiyasi. maqsadni aniqlash. xizmat ko'rsatish. mehmon.
Mustagil ishlash uchun savollar:
.1 "Mehmonxona xo'jaligida rejalashtirish" fanining maqsadi
va vazifalarini so zlab bering.
.2 Turistlar va mehmonlarni joylashtirish vositalari aytib
bering.
3. Mehmonxonalarning kelib chiqish tarixi va turizmdagi
ahamiyatini tushuntirib bering.
4. Rejalashtirish va rejalashtirish funksiyalarini aytib o ting.
5. Maqsadni va maqsadni aniqlash bo yicha gapirib bering.
6. Rejalashtirishning asosiy maqsadi manfaatga ega bo lishdir.
U nimalar bilan ifodalanadi?
7. Mehmonxonalar turli mezonlar (belgilar)ga ko'ra
tasniflangan bo lib. keng tarqalganlariga nimalarni kiritish mumkin? 8. Jahon mehmonsona sanoati rivojlanishini gapirib bering.
9. Mehmonxonalaring komfortilik darajasi bo yicha gapirib
bering.
10. Mehmonlarga xizmat ko'rsatish texnologik jarayonlari o'z ichiga nimalarni oladi?
Test savollari:
.1 "Mehmonxona xo jaligida rejalashtirish" fanining
maqsadi
a) Mehmonxona xo jaligida rejalashtirish nazariyasi va tegishli
strategik garorlarni qabul gilishni orgatishdir 13
b) Mehmonxona xo jaligida rejalashtirish amaliyotini va tegishli strategik garorlarni qabul gilishni orgatishdir
c) Mehmonxona xo'jaligida rejalashtirish tarixini va tegishli strategik qarorlarni gabul gilishni orgatishdir
d) Mehmonxona xo jaligida rejalashtirish gepotezasini va tegishli strategik garorlarni qabul gilishni orgatishdir
2. Rejalashtirish funksiyasi
a) mehmonxonaning maqsadi qanday bolishi, bu maqsadga erishish uchun uning a zolari nima qilishini belgilashni kozda tutadi b) to g*ri chiziqli funksiya hisoblanadi
c) mehmonxonaning maqsadi ganday bolishidan qatiy nazar. uning a zolari nima qilishini kozda tutadi
d) mehmonxonaning maqsadi qanday bolishidan qatiy nazar, uning raqobatbardosh bo*lishini belgilashni ko zda tutadi va raqobat yuzaga kelganda g'olib bolishini istaydi
3. Maxsuslashtirilgan joy lashtirish vositalari
a) Davolovchi mehmonxonalar, rotel, botel, flotel
b) Motellar, plajdagi mexmonxonalar
c) Turistik bazalar, Turistik qishloqcha
d) Xususiy uyda jaraga olingan xonalar, Qarindosh va tanishlarining joylashtiruvi
4. Mehmonxonalar va o ' s h a s h muassasalar
a) Motellar, plajdagi mexmonxonalar
b) Davolovchi mehmonxonalar, rotel, botel. flotel c) Turistik bazalar, Turistik qishloqcha
d) Xususiy uyda ijaraga olingan xonalar, Qarindosh va tanishlarining joylashtiruvi
5. Maxsuslashtirilmagan joylashtirish vositalari
a) Xususiy uyda ijaraga
olingan
xonalar, Qarindosh va tanishlarining joylashtiruvi
b) Davolovchi mehmonxonalar, rotel, botel, flotel c) Motellar, plajdagi mexmonxonalar
d) Turistik bazalar, Turistik qishloqcha
14
2-MAVZU: MEHMONXONA XO JALIGINI REJALASHTIRISHNING TASHKILIY MEXANIZMI
Reja:
2.1. Turizm rivolanishida mehmonxonalarning xuquqiy-
meyoriy faoliyati tahlili
2.. Mehmonxonalami innovasion boshqaruv mexanizmini joriy etishning ahamiyati
2.1. Turizm rivolanishida mehmonxonalarning xuquqiy- meyoriy faoliyati tahlili
Ozbekiston noyob bir mamlakat bo lib. uning hududida eng qadimgi tamaddun va madaniyatlar yuzaga kelgan. rivolangan, 0 z jozibadorligi jihatidan dunyodagi dam olish va sayohatlar uchun eng y a s h i maskanlardan golishmaydigan ulkan turizm salohiyatiga
egadir. Bugungi kunda mamlakatimizda 7 mingdan ziyod nodir tarixiy yodgorliklar va ulug vor hamda betakror arxitektura namunalari majud. Mamlakatning so'lim qo'riqxonalari va milliy bog'lari uning boy va rang-barang tabiati durdonalaridir. Mamlakada milliy madaniyat, san at va hunarmandchilikning kop aslik an'analari
avaylab asrab kelindi va rivojlantirilmogda. Jahonga mashhur milliy taomlarimiz va pazandachilik sohasidagi an'analarimiz Sharq mehmondo*stligining ramzi hisoblanadi.
Hozirgi kunda mamlakatimizda turizmni rivojlantirish magsadida chigarilgan eng so'nggi gonun va farmoyishlar bo lib. O zbekiston Respublikasi Prezidentining «O zbekiston Respublikasining Turizm sohasini jadal rivojlantirishni ta minlash chora-tadbirlari to'g'risida»gi Farmoni*
va «O*zbekiston Respublikasi Turizmni rivolantirish davlat qo mitasi faoliyatini tashkil etish to g*risida»gi 2016 yil 2 dekabrdagi Qarorlari xizmat
gilmogda.
Xorijiy turistlar uchun mamlakat jozibadorligini oshirish maqsadida davlatning viza siyosatini tubdan liberallashtirishni nazarda tutuvchi mazkur farmondagi tartib-qoidalar O*zbekistonning
$ 0'/bekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 2 dekabrdagi *Ozbekiston Respublikasining turizm sohasini jadal rivolantirishni ta'minlash chora-tadbirlari to g'risida"gi PF-4861-sonli Farmoni.
15
turizm sohasidagi jobiy qiyofasini yugori darajaga ko tarish. mamlakatga turistlar oqimini talay darajada ko'paytirish. shuningdek, mazkur sohadagi ishbilarmonlik faoliyatini kuchaytirish imkonini beradi. Aeroportlar, vokzallar hamda davlat chegarasi orgali boshga otish punktlarida xizmat ko'rsatish sifati va saviyasini tubdan oshirish xorijiy turistlarning mamlakatga kelishlarida qulay shart-sharoitlar yaratilishining muhim omili hisoblanadi. Farmonda shu maqsadlarda quyidagilar nazarda tutiladi:
2021 yilgacha
Toshkent. Samarqand. Buxoro va Urganch shaharlarining xalgaro acroportlarida xorijiy turistlar uchun "yashil yo'lak" boxona nazorati tizimini, pasport va bojxona nazoratidan o tishning, bagajni olishning soddalashtirilgan tartib-taomilini joriy etish hamda transport xizmati ko'rsatishni yaxshilash yuzasidan zarur chora - tadbirlar k o rish;
- aeroportlar va vokzallarda rezidentlar va norezidentlarning pasport nazoratidan alohida-alohida otishlarini tashkil gilish:
- aeroportlar va temiryo' vokzallarida qulay turizm axborot makonin, shu jumladan turizm - axborot punktlari faoliyatini tashkil etish va rivojlantirish.
Yugorida ko'rsatib otilgan tadbirlarni amalga oshirish asosiy transport uzellarida xizmatlar ko rsatish sifatining eng ilgor jahon standartlariga mos kelishini ta'minlashga, mamlakat xalqaro aeroportlari va vokzallarining reytingini oshirishga qaratilgan.
Turizm
sohasidagi tadbirkorlik rag batlantirish, turizm infratuzilmasini tashkilotlariga qo shimcha imtiyoz va Farmonning yana bir muhim xususiyatidir. Jumladan:
faolligini rivojlantirish,
preferensiyalar
yanada turizm berish
- turizm operatorlari ular tomonidan ko'rsatiladigan turizm xizmatlari uchun tushadigan xorijiy valyutadagi tushumni majburiy sotishdan ozod qilinadi;
- mehmonxonalar xorijiy valyutadagi tushumning faqat 25 foizini belgilangan tartibda majburiy sotadilar;
- xorijiy fuqarolar tomonidan mehmonxonalar xizmatiga haq to*lash erkin ayirboshlanadigan valyutada amalga oshiriladi, ular
16
uchun to lov respublikaning davlat va byudjet tashkilotlari tomonidan amalga oshiriladigan hollar bundan mustasno;
- yuridik shaxslar kamida 4yulduzli darajadagi mehmonxona va motellarni foydalanishga topshirganda ular yuridik shaxslarning foyda soligi, er soligi va mol-mulk solig*idan. shuningdek yagona soliq to lovidan 5 yil muddatga ozod gilinadi;
- turizm faoliyati subyektlari tomonidan sig'imi 9 kishidan
ortiq bolgan yangi avtotransport vositalari sotib olinganligi uchun Respublika yo'! jamg'armasiga yig*im avtotransport vositalari qiymatining maksimal darajadagi 20 foizi emas. balki 3 foizigacha
miqdorda undiriladi.
Farmonda Turizmni rivolantirish davlat qo mitasiga manfaatdor idoralar bilan birgalikda 3 oy muddata O zbekiston Respublikasining turizm sohasini o'rta muddatli istiqbolda rivojlantirish Konsepsiyasini, shuningdek 2017-2021 yillarda Konsepsiyani amalga oshirish yuzasidan aniq chora - tadbirlar Dasturini Vazirlar Mahkamasiga taqdim etish vazifasi topshirilgan.
Farmonni bajarish yuzasidan O*zbekiston Respublikasi Prezidentining Turizmni rivolantirish davlat qo'mitasi faoliyatini tashkil etish to'g'risidagi qarori qabul gilindi. Qarorda davlat qo mitasi faoliyatining asosiy vazifalari va yo nalishlari belgilab berilgan. davlat qo mitasining tashkiliy tuzilmasi va Nizomi tasdiqlandi, shuningdek milliy turizm mahsulotini xorijga namoyish qilish, turizm sohasida kadrlar tayyorlash va turizm xizmatlarini sertifikatlash bo yicha bir gator idoraviy tashkilotlar tuzildi.
Hozirgi kunda O'zbekistonda mehmonxona xo jaligi sohasida ikkita asosy me yory hujjat mavjud. Bular:
xizmat. Mchmonxonalar 1. *Turist-ekskursion
klassifikatsiyasi* 1998 yil. 918-98 raqami bilan royatga olingan O zbekiston Respublikasi Standartidir.
2. O'zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligi tomonidan 1997- yil 12-yanvarda 389-raqam bilan ro yxatga olingan "O'zbekiston Respublikasida mehmonxona xizmatlarini ko'rsatish qoidalari dir. "Mehmonxonalar klassifikatsiyasi Davlat standartida turli kategoriyadagi mehmonxonalarga qo yilgan talablar ko rsatilgan.
17 14 .
Ushbu me yoriy hujjatga kora ixtiyoriy kategoriyadagi mehmonxona quyidagi talablarga javob berishi kerak:
1) Ixtiyoriy kategoriyadagi mehmonxona y o l harakati ko rsatgichlariga ega bo'lgan qulay y o laklarga, obodonlashtirilgan va yoritilgan hudud. avtotransportni (jumladan avtobusda) to xtatish va burilish mumkin bolgan qattiq goplamali maydonga ega bo lishi, korxona nomi va kategoriyasini ko'satuvchi yorliq. agarda restoranga alohida kirish eshigi majud be Isa, uning nomi yozilgan korsatkich majud bo lishi kerak
Agarda mehmonxona binoning bir bo lagida joylashgan bo'lsa. alohida kirish yo lagiga ega bo lishi shart.
2) Mehmonxonaning arxitektura - rejalashtirish va quilish elementlari, ishlatiladigan texnik jixozlar KMK 2.08.02-96 ga muvofiq bo lishi kerak.
3) Mehmonxona yashi ekologik sharoitda bolishi kerak.
4) Mehmonxonada yashash davomida mehmonlarning hayoti va salomatligi xavfsizligi, mulkining dahlsizligi ta minlanishi kerak. Binoda
favqulotda chiqish yo'llari. zinapoyalar, mehmonlarning oddiy va faqulotda vaziyatlarda yo naltiradigan. ko zga tashlanadigan ma lumotlar bolishi kerak.
5) Mehmonxona yong*in xavfsizligi tizimlari, ogohlantirish va
yong inga garshi kurash vositalari bilan jihozlangan bo*lishi kerak. 6) Mehmonxonada sanitariya - gigiena me yorlari va qoidalariga amal qilinishi, chiqindilarni bartaraf etish, hashorot va kemiruvehilardan samarali himoyalanish ta'minlanishi kerak.
7) Barcha elektr. gaz. suv ta minoti va kanalizatsiya jihozlari "Mehmonxona va uning jihozlarini texnik ekspluatatsiya gilish goidalari"ga asosan ornatilishi va ishlatilishi kerak
8) Mehmonxona quyidagilari ta'minlovchi muhandislik tizim va jihozlari bilan ta minlanishi kerak:
- issiq va sovuq suv tizimi (tunu-kun):
- kanalizatsiya
- umumiy foydalanish va yashash xonalarida 18,5° C past bo'Imagan haroratni ta minlovchi isitish tizimi:
- havoning normal aylanishini ta minlovchi va tashqaridan hidlarning kirib kelishidan saqlovchi ventilatsiya;
18
- radiouzatishlar va televidenie: - telefon aloqasi;
- xonalarning yoritilishi: tabiiy (kamida bitta oyna). 100 Ik yorug likni ta minlochi oddiy lampalar yoki 200lk yorug likni ta'minlovchi lyuminessent lampalardagi sun'ly yoritish va boshqalar;
9) Yangi binolarni loyihalash yoki eskilarini qayta tiklash chog*ida aravachadan foydalanuvchi nogironlarni qabul qilish va ularga xizmat ko'rsatish sharoitlari ko zlanishi kerak.
*Ozbekiston Respublikasida mehmonxona xizmatlarini ko'rsatish goidalari*ga ko*ra mehmonxona, yashash joyidan qat yi nazar fuqarolaring vaqinchalik yashashi uchun moljallangan. ijrochi va iste molchi ortasidagi kelishuvga asosan 45 sutkadan oshmaydigan muddatga joylashtirish uchun mo'ljallangandir. O'zbekiston Respublikasida tranzit vizali xorijiy turistlar 72
soatgacha vaginchalik joylashtirilishi mumkin.
O'zbekiston Respublikasida vaqincha bo luvchi xorijiy turislarni joylashtirish muddati 3oygacha cho zdirilishi mumkin. Ozbekiston Respublikasida MDH ishtirokchi - davlatlari
fugarolariga joylashtirish muddati 6 oygacha cho zdirilishi mumkin. Mehmonxonadagi xonalar fugarolarga pasport asosida. harbiy
xizmatchilarga - harbiy guvohnomani taqdim etgan taqdirdagina berilishi mumkin. Belgilangan rasmiylashtirishdan song hujjatlar egasiga topshiriladi.
Joylashtirish va xizmatlar uchun to*lov erkin (kelishilgan) narxlar asosida amalga oshiriladi.
Iste molchi korsatilgan xizmatda kamchiliklarni sezsa quyidagilardan birini tanlashi mumkin:
- yo'l qo yilgan kamchilikni qo'shimcha haq olmagan tarzda bartarat ettinlishi:
- xizmatga haq to lash jarayonida to lovni tegishli miqdorda kamaytirish:
Iste molchi ko'rsatilgan zararni goplashni talab etishi mumkin. Iste molchi mehmonxonaning ichki tartib-qoidalariga amal qilishga majbur.
19
Ketish chog'ida ijrochiga ma'lum qilishi, ot lovni amalga oshirishi va kalitni topshirishi shart.
lirochi r o yxatdan o tkazish c h o g i d a yashovchilarni asosiy va qo shimcha xizmatlar, ularni to*lash shakli va tartibi hagida m a lumot berishi kerak.
saqlash kamerasidagi yashovchining shaxsiy
buyumlarining
saqlanishini kafolatlashi kerak. Qimmatbaxo taqinchoqlar
(oltin, platina. kumush. qimmatbaho toshlardan yasalgan buyumlar) saqlashga gabul gilinmaydi. Saglash kamerasiga topshirilmagan va yo qotilgan pul. qimmatbaho qog'ozlar va qimmatbaho buyumlar, shuningdek. qimmatbaho taqinchoqlar uchun ijrochi majburiyatni olmaydi.
Iste molchidan gabul qilib olingan va yo gotilgan buyumlarni ijrochi tiklab berishi, iloj bolmagan hollarda buyumning ikki baravar narxini to lashga majbur.
Mehmonxonada yashash jarayonida iste molchi hayoti va sog lig'iga etkazilgan zarar joriy gonunchilik asosida undiriladi.
MDH mamlakatlari fuqarolari kelgani taqdirda, ijrochi ikki nusxada ro yxatdan o'tkazish kartochkasini to'diradi, ulardan biri bir sutka ichida joylashuvga garab Qoraqalpog*iston Respublikasi IIV. Toshkent shahar IIB. viloyat IIB adress byurolariga topshiriladi. Fuqarolarning ketish vaqtida ushbu korxonalarning ijrochisi adres ma'lumotlari byurosiga xabar yuboradi. Ro yxatdan o tkazilganlar kartotekasidan qayd etish anketasi olinadi va arxivga topshiriladi. u erda anketa bir yil saqlanadi."
2.2. Mehmonxonalarni innovasion boshqaruv mexanizmini joriy etishning ahamiyati
Turizm faoliyatining asosiy yo'nalishlaridan biri sayyohlarni joy bilan ta'minlash masalasini xal qilishdir. Sayohat davomida turistlarga ko rsatiladigan kompleks xizmatlar ichida joylashtirish xizmati markaziy o'rinda turadi va har bir turning tarkibiy qismi hisoblanadi. Joylashtirish vositasi sifatida yotoq uchun epizodik yoki doimiy joy beradigan har ganday obyektni kiritish mumkin.
ljrochi
*library.zivonet.uz/ru/book/
20
Mehmonxonalarda turistlarga xizmat ko'rsatish jarayonlarini boshgarish oziga xos murakkabliklarga ega bo lib, uning samarasi birinchi navbatda personalning malakasi. mijozlar bilan ishlay olish qobiliyati va mijozlarning goniqish darajasi bilan belgilanadi.
Xozirda turizm industriyasining boshqaruv tizimlari mayjud bolib. bular xalqaro toifadagi turistik tashkilotlar hisoblanadi. Nafaqat turizm balki turizmga taaluqli bolgan turizm subyekt va obyektlari ham hisoblanadi. Xalqaro toifadagi ushbu turistik tashkilotlar to g'risidagi ma'lumotni keltirib o'tamiz.
2-jadval.
Xalqaro mehmonxonalar va restoranlar
assotsiatsiyasi (IH& RA International Hotel and
Restaurant Association)
Xalgaro turistik tashkilotlar®
Xalqaro mehmonxona egalari assotsiatsiyasi negizida 1946 tashkil topgan. Asosiy vazifasi - turistlarga xizmat
korsatishga ixtisoslashgan milliy mehmonxonalar assotsiatsiyalari hamda alohida
mehmonxona v a restoranlarni
birlashtirish,
shuningdek mehmonxona restoran
egalarining shaxsiy huquq manfaatlarini himoya gilish.
v a va
Xalqaro
Asosiy vazifasi - turistik xizmatlar sifatini mehmonxonalar
oshirish, xizmat ko'rsatish yangi standartlarini va assotsiatsiyasi
zamonaviy
texnologiyalarni tatbiq etish. (IHA
mehmonxona personalining xizmat ko'rsatish International
saviyasini oshirish masalalari bo yicha hamkorlik Hotel
alogalarini rivojlantirish maqsadida mehmonxona Association)
industriyasi tashkilotlarini birlashtirish.
Xalgaro
Turli xil davlatlar milliy turoperatorlar turoperatorlar
assotsiatsiyalari va alohida turoperatorlik assotsiatsiyasi
tashkilotlari
ushbu halgaro tashkilot a zolari (IFTO
hisoblanadi. Asosiy maqsadi - xalqaro turizmni International
rivojlantirish
masalalarining
birgalikda Federation
of
echimlarini aniqlash hamda turoperatorlar huquq Tour Operators)
va manfaatlarini himoya gilish.
M a n b a A l i m o v a
M.T. *Hududiy turizm bozorining rivojlanish xususiyatlari va tendensiyalari (Samargand viloyati misolida)". Iqtisodiyot fanfari doktori ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsivasi. - Samargand: SamISI. 2017 -y
21
Ushbu jadvaldan bizning tadqqotimizga ko'proq taluqli bolgani dissertatsiya mavzusidan kelib chiqadigan bo*lsak. mehmonxonalar bo yicha ikkita xalqaro toifadagi boshqaruv tizimi majud bo lib ular quyidagilar hisoblanadi:
1. Xalgaro mehmonxonalar va restoranlar assotsiatsiyasi (IH&RA International Hotel and Restaurant Association) - bu
tashkilot xalgaro mehmonxona egalari assotsiatsiyasi negizida 1946 yil tashkil topgan. Asosiy vazifasi - turistlarga xizmat ko rsatishga ixtisoslashgan milliy mehmonxonalar assotsiatsiyalari hamda alohida mehmonxona va restoranlarni birlashtirish. shuningdek mehmonxona va restoran egalarining shasiy huqug va manfaatlarini
himoya gilish hisoblanadi.
.2 Xalqaro mehmonxonalar assotsiatsiyasi (IHA International Hotel Association) - bu tashkilotning asosiy vazifasi - turistik xizmatlar sifatini oshirish, xizmat ko rsatish yangi standartlarini va zamonaviy texnologiyalari tatbiq etish. mehmonxona personalining xizmat ko rsatish saviyasini oshirish masalalari bo yicha hamkorlik aloqalarini rivolantirish maqsadida mehmonxona industriyasi
tashkilotlarini birlashtirish.
O zbekiston Respublikasida ham turizm va mehmonxona
industriyasini boshqarish tizimi mavjud, bunda O*zbekiston Respublikasi Turizmni rivolantirish qo mitasi va uning tashkiliy tuzilmasiga to xtalib o' tamiz. (3-rasm).
2
Qo mitaning Qoraqalpog'iston Respublikasi, Andijon. Jizzax. Qashgadaryo. Navoly, Namangan, Sirdaryo va Farg'ona viloyatlari boyicha hududiy boshgarmalari.
Buxoro, Samarqand, Toshkent. Xorazm viloyatlari va Toshkent shahri bo yicha Turizmni rivolantirish deportamenti
Xususiy turizm tashkilotlari uyushmasi
Ozbekiston restoranlar va otellar uyushmasi
O'zbekiston oshpazlar uyushmasi
Ozbekiston ekstremal va tog turizmi federatsiyasi
O zbekiston aeronavtika federatsiyasi
O zbekiston geografiya jamiyati
Turizm sohasi kasb-hunar kollejlari
"Miliy PR markazi" DUK
"Turizm xizmatlarini sertifikatlash markazi" DUK
"Turistlarga xizmat ko'rsatish markazi" DUK
"Turizm o quy-konsalting markazi" DUK
"Ipak yo'li ofisi" UK
Ozbekiston Respublikasi Turizmni rivojlantirish davlat
qo mitasi
O'zbekiston Respublikasi Turizmni rivojlantirish davlat qo'mitasi
3-rasm. Ozbekiston Respublikasi Turizmni rivojlantirish qo'mitasining tashkiliy tuzilmasi?
7 Ozbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 vil 6 fevraldagi O" zbekiston Respublikasi Turizmni rivolantirish davlat qo mitasining faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to g'risida"gi PQ-3510-sonli Qarori//'1.ex.uz"
23
Tayanch so'zlar va iboralar: mehmonxonalarning xuquqiy- meyoriy faoliyati, qarorlari, farmonlar. tartib-qoidalar, me yoriy hujjat, innovasion boshqaruv. tadbirkorlik faoliyatining huquqiy asoslari.
Mustagil ishlash uchun savollar:
1. O'zbekistonda mehmonxona xo jaligi sohasida ikkita asosiy me yoriy hujjatlarni aytib bering
2. Ozbekiston Respublikasi Prezidentining «O*zbekiston Respublikasining Turizm sohasini jadal rivojlantirishni ta'minlash chora-tadbirlari to g*risida»gi farmoni va «O zbekiston Respublikasi Turizmni rivolantirish davlat qo'mitasi faoliyatini tashkil etish to grisida»gi 2016 yil 2 dekabrdagi qarorlari ot grisida gapirib bering.
3. Turizm rivolanishida mehmonxonalarning xuquqiy- meyoriy faoliyati tahlilini s o zlab bering.
4. Mchmonxonalarni innovasion boshqaruv mexanizmini joriy etishning ahamiyati to g'risida gapirib bering.
5. Mehmonxona ganagangi ta minlovehi muhandislik tizim va jihozlari bilan ta'minlanishi kerak?
6. *Ozbekiston Respublikasida mehmonxona xizmatlarini ko'rsatish qoidalari*ga ko'ra mehmonxonada nima ishlar gilinishi kerak?
7. Xalgaro toifadagi turistik tashkilotlar to'g'risida gapirib bering.
8. Xalgaro mehmonxonalar va restoranlar assotsiatsiyasi (IH&RA International Hotel and Restaurant Association)ning
vazifalari nimalardan iborat?
9. Xalqaro mehmonxonalar assotsiatsiyasi (IHA International
Hotel Association)ning vazifalari nimalardan iborat?
10. O ' z b e k i s t o n Respublikasi Turizmni rivojlantirish qo mitasining tashkiliy tuzilmasini tushuntirib o'ting.
24
Test savollari:
1. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining «O'zbekiston Respublikasining Turizm sohasini jadal
rivojlantirishni ta'minlash chora-tadbirlari
to'g'risida»gi
PF-4861-sonli Farmoni gachon qabul qilingan?
a) 2016 yil 2dekabrda
b) 2017 yil 2 dekabrda
c) 2017 yil 7 fevralda
d) 2017 yil 7fevralda
2. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining «O*zbekiston Respublikasi Turizmni rivojlantirish davlat qo mitasi faoliyatini tashkil etish to'g'risida»gi PQ-2666-sonli Qarori qachon qabul qilingan?
a) 2016 yil 2 dekabrda b) 2017 yil 2 dekabrda
c) 2017 yil 7fevralda
d) 2017 yil 7 fevralda
3. O'zbekiston Respublikasida tranzit vizali xorijiy turistlar nechi soatgacha vaqinchalik joy lashtirilishi mumkin?
a) 72 soatgacha b) 48 soatgacha
c) 36 soatgacha
d) 24 soatgacha
.4 O'zbekiston Respublikasida vaqincha bo luvchi xorijiy turislarni joylashtirish muddati nechi oygacha cho zdirilishi mumkin?
a) 3 oygacha
b) 1.5 oygacha
c) I oygacha
d) 2oygacha
5. O'zbekiston Respublikasida MDH ishtirokchi davlatlari fugarolariga joylashtirish muddati nechi oygacha cho'zdirilishi mumkin.
a) 6 oygacha b) 3 oygacha c) 2oygacha d) 1oygacha
25
3-MAVZU: MEHMONXONA X O JALIGINI REJALASHTIRISHNING TAMOYILLARI
Reja:
3.1. Mehmonxona xo jaligini rejalashtirishning
tamoyillari va usullari
3.2. Mehmonxonalarda rejalashtirishning ahamiyati, moxiyati va ishlab chiqilayotgan rejalarning turlari
3.1. Mchmonxona xo jaligini rejalashtirishning asosiy tamoyillari va usullari
a) Mehmonxonani rejalashtirish tamovillari
.1 Rejada
belgilangan tadbirlarni xukumatimizning mehmonxona borasida olib borayotgan siyosatiga mos kelishi
2. Davlatimiz iqisodiy va ijtimoly rivojlantirish rejasining direktiv harakteriga egaligi va aniq bajarilishi
.3 Rejalashtirish bo yicha oldinga quyilgan maqsadning ilmiy asoslanganligi
4. Rejaning aniq bajarilish imkoniyatlarini e tiborga olish
5. Joriy va istiqbol rejalashtirishlar orasida o'zaro bog liqlik.
6. Xududiy rejalashtirishni shu xududining boshqa sohalari bo yicha tuzilgan rejalari bilan mos kelishligi
b) Mehmonxonani rejalashtirish usullari .1 Analitik usul
2. Taqqoslash usuli
3. Balanslash usuli
.4 Me yorlashtirish usuli
5. Iqtisodiy-matematik usul 6. Eksprapoyasiya usuli
A n a l i t i k u s u l yordamida
mijozlarni,
o'rta mehmonxona xodimlari,
mehmonxonadagi
o'rinlar bilan ta'minlanganligi aniqlanadi. Bundan tashqari xizmatning gator ko*rsatkichlari (muhmonxonaga yotkizilganlar ulushi, bir yilda bitta kishiga to g*ri keladigan o'rtacha qatnovlar soni), mehmonxonadagi o'rinlarning funksiyasi, xodimlar lavozimini vazifasi
26
asosiy
Taggoslash usuli - mehmonxonani rejalashtirishda muhim
ko'rsatkichlardan bir bo'lgan mijozlarning ko rsatkichlari aniqlanadi
salomatlik
Balanslashusuli - rejalashtirish davomida va uning bajarishida kelib chiqishi mumkin bo'Igan disproporsivalarni aniqlab uni o'z vaqida to*g'rilash imkonini beradi.
Me vorlashtirishning usuli - bu usul mehmonxona uchun byudjet va smeta tuzishda va undan t o g'ri foydalanishda material- texnik bazani rivojlantirishda keng go llaniladi.
Iqtisodiv-matematik usul - rejani optimal variantini ilmiy asosda tuzish imkonini beradi.
Ektrapolvasiva u s u l i - ushbu usul ko'rsatkichlarining ozgarishlar tendensiyasini aniqlashda organiladi. Ushbu usul orgali ko payish. kamayish ko rsatkichlarini, ayrim o° zgarishlari bo Ig'usi kattaliklarini oldindan belgilash imkonini beradi.
Mehmonxona tizimining asosiy me yorlariga quyidagilar kiradi
1. Gigienik me yorlar
2. xizmatlarni olib borishda ish ajmini belgilovchi me yorlar
3. Mijozlarni yotoq joyga bolgan extiyojini ta'minlash me yorlari
4. Bitta murojatga to g'ri kelagn qatnovlar koeffitsienti
.5 Ish jarayonidagi mexnat me yorlari (xodimlarning soatdagi me yoriy yuklamasi)
6. Asosiy va yordamchi xizmatlarga bolgan extiyoj me yoriy
k o rsatkichlar
Mehmonxona xojaliklari tarmoqlarini rivolantirishda birinchi navbatda xodimlar lavozimlariga va mehmonxonadagi o'rinlar
soniga b o Igan extiyoj e tiborga olinadi. Ularga quyidagilar kiradi: .1 Xodimlar lavozimi. xodimlar lavozimi funksiyasi
2. Xodimlar lavozimlariga bo lgan extiyojni hisoblash
3. Mehmonxonadagi o*rinlar funksiyasi
4. Mijozlarning joylashuviga va orinlar fondiga bolgan extiyojini aniqlash
5. Mehmonxona kompleksidagi o'rinlarga bolgan extiyojni aniqlash
27
3.2. Mehmonxonalarda rejalashtirishning ahamiyati, moxiyati va ishlab chiqlayotgan rejalarning turlari Hozirgi davida mehmonxona tizimida olib borilayotgan islohotlarga muvofiq davlat mehmonxonalaridan tashqari Respublikamizda xususiy mehmonxonalari tizimi shakillandi va
rivoglanib bormogda.
Xususiy mehmonxona xo jaliklarini yanada taragqiy ettirish va rivolantirish uchun rejalashtirish katta ahamiyatga ega. Chunki xar qanday mehmonxona o* faoliyatini amalga oshira borib nimaga erishmokchi ekanligini va unga erishishining eng qulay muvoflakiyatli yolini tanlay bilishi kerak. Shuning uchun ham maqsad va reja bir-biriga tulik mos kelishi kerak va ular bir-biriga uzviy bog'liq.
Rejalashtirish boshqarishning barcha boshqa funksiyalarini- tashkil etish. yo'lboshchilik (qiziquirish) va nazoratni sezilarli darajada aniqlab beruchi menedimentning muhim funksiyasi hisoblanadi. Har qanday tashkilot o'z faoliyatini amalga oshirayotganda. u nimaga intilayotganini va u uchun harakatning ganday yollari eng muvaffakiyatli bo'lishi mumkishigini bilishi lozim. Shuning uchun maqsadlar va rejalar tushunchasi bir-biri bilan o zaro chambarchas bog liqdir.
Rejalar yozma ko rinishda rasmiylashtiriladi va barcha ish turlari vaqi, irochilari va talab etiluvchi vositalar bo'yicha yozib quyilgan mehmonxonaning rasmiy xujjati hisoblanadi.
M a g s a d l a r k o ' l a m i va v a q d o i r a s i g a k o ' r a q u y i d a g i l a r g a ajratiladi:
/ global maqsadlarni kozda tutuchi va asosan uzoq muddatga muljallangan (3-5 yil va undan ko*prok) strategik rejalar : t a k t i k maqsadlarga erishishga yonaltirilgan va orta mudsatli davrga (1-2 yil) muljallangan biznes-rejalar;
q i s q a muddatli maqsadlar va joriy vazifalarga erishishga yo naltirilgan hamda bir yilgacha bulgan davni qamrab oluvchi operatsion rejalar.
Mehmonxonaning maqsadi - uning nimaga erishmoqchi ekanligini yoki oxirgi natijani aks ettiradi va u mehmonxona uchun «mayak» hisoblanadi.
28
Reja - mehmonxonaning o'z oldiga kuygan maqsadiga erishish yo'li faoliyat. harakat «marshruti» bolib. mavjud resurslarni taksimlash sxemasi, oralik vazifalar yoki kemaning «mayak»ga qarab harakati hozirgi vaqda quyidagi rejalashtirish turlari
farklanadi:
Strategik reja-uzoq muddatga muljallangan (3-5 yil va undan ko*p). global maqsadlarga erishishni o' zida mujassam etadi
Biznes reja - o'rta muddatga (1-2 yil) muljallangan taktik maqsad larga erishish yo li.
Operativ reja -bir yilgacha (yarim yilik, kvartal, oylik. xaftalik) davr oraligida amalga oshirilishi lozim bolgan joriy vazifalarni bajarish orgali qisqa muddatli maqsadlarga erishishni nazarda tutadi.
Rejalashtirishni umumiy prinsiplariga quyidagilar kiradi: ilmiylik, direktivlik, d e m o k r a t i k sentralizm, uzviylik. bajarlishining shartligi
Ilmiylik - tarmoqni rivojlantirish, tadbirlani rejalashtirishda
ilmiy bazalardan foydalanishning zarurligi.
Direktivlik - bajaruvchilar uchun rejaning bajarilishi
majburiyligini belgilaydi.
Demokratik sentralizm - Rejalashtirishni yugoridan quyigacha bajarilishi. amaldagi koidalarga binoan rejalarni yugori organlar bilan kelishib yoki tasdiqlash.
Rejalashtirish quyidagi talablarga javob berishi lozim:
.1 Rejalashtirilayotgan daviga aniq maqsad va vazifalarni
belgilash:
.2 Rejalashtirilayotgan tadbirlarning realligi kadrlar, moddiy texnik. moliyaviy va boshqa imkoniyatlarni xar tomonlama hisobga olish yo li bilan erishiladi.
.3 Rejalashtirilayotgan tadbirlarni kontrastligi:
4. Bajarilish muddati, ma'sul shaxslarni aniq belgilash. Rejalashtirish jarayonini 4bosqichdan iborat
* prognozlash bosqichi;
prespektiv rejalashtirish bosqichi;
/ operativ rejalashtirish bosqichi;
r e j a vazifalarini bajarilishi ustidan nazorat bosqichi. 29
Prognolash hosgichi. Prognozlash bosqichida ma muriy xududning iqtisodiy ijtimoiy rivojlanish istiqbollari, mijozlar soni va demogratik jarayonlar, mijozlar turli guruhlari salomatlik holatining tendensiyasi, o'tgan yilgi reja vazifalari baholash, tashqi jixatning
holati va boshgalar hisobga olinadi.
Perespektiv rejalashtirish bosqichi. Perespektiv rejalashtirish bosqichida direktiv me yoriy yuriknomalar, xujjatlar, perespektiv rejadagi tadbirlar, maqsad va vazifalar. tarmoq holati, kadrlar. moddiy texnik reserslar va boshqalar hisobga olinadi.
Perespektiv
rejalashtirish
mehmonxonalar
faoliyat
yo nalishlarining asosiy maqsad va vazifalarini belgilaydi. U mehmonxonalar tuzilishi va vazifalarini o'zgartirish zaruriyatini. kadrlar tayyorlash va ularni taksimlash moddiy bazalarni rivojlantirish va boshqa masalalarni kiritish bilan quyilgan vazifalar magsadlarga erishish uchun ko prok samarali vazifalarni kiritish mumkin. Perespcktiv rejalashtirish 5-10 va undan ortiq villarga tuziladi va asosan tizimning yugori organlari uchun tegishlidir (Tuizmni rivojlantirish davlat Qo*mitasi).
Operativ rejalashtirish (jarayonida) bosgichi. _Operativ rejalashtirish (jarayonida) bosqichida konkret tadbirlar ishlab chiqiladi, unda bajaruvchilar, muddatlari aks etgan bo ladi. Joriy rejalashtirish mahalliy sharoitlarni hisobga olib perspektiv rejalarni ayrim vazifalarini xal gilish uchun vositalarni aniqlaydi. Joriy rejalar tarmoqning barcha organ va xo jaliklarida tuziladi. U asosan yil va kvartal uchun tuziladi.
Rejalarni bajarilishini kontrol yani nazorat gilish uchun (bo'lim va bo linmalar mudirlari, bosh menejer amalga oshiradi) maxsus kortoteka tuziladi va u bajarish muddati bo yicha saqlanadi.
Hozirgi davrda mehmonxona faoliyatini rejalashtirishda tizimli yondoshishni talab etadi, unga maqsad, vazifalar, tadbirlar va kutilajak
samaradorlik k o z d a tutiladi. Rejada mehmonxona mutaxassislari faoliyati bilan xo jalik tarmoqlar faoliyati o'rtasida bog liqlik hisobga olinadi.
Reja tuzishda funksional-tarmoqli, usullardan (tamoyillardan) foydalanish mukin.
30
Funutsional-tarmoqlar usuli - mehmonxona bolimi va
bo linmalari faoliyatini yigindisidan iborat. Bunday rejalar sodda va qulay ammo unda asosiy (bosh) va aniq konkret tadbirlar ajratilmagan shuningdek unda ishning asosiy yo llanishini ajratib olish ya ni imkoniyati yuk. U o'zining xajmi jixatidan kop konkret emas unda mehmonxonaning bo limlari tomonidan kompleks ishlarni xal qilish uchun zarur bolgan tadbirlarni ilgab
olish mushkul hamda ularni bajarilishi muddatlarini bir-biriga boglash imkoniyati ham mavjud emas.
Muammoviy-mavzni usuli bo yicha tuzilgan reja asosida umumiy barcha turistik xizmatga tegishli bolgan tadbirlarni ajratib olish imkonini beradi. Undagi tadbirlar tarmoqlar buiycha tuziladi. Funksional-tarmoqli va muammoviy-mavzui rejalashtirish
usullarini bir-birlari bilan boglagan holda ham rejalar tuzilishi mumkin. Bu eng muhim muammolarni aniq ajratib uni (mavzu. tadbirlar) xal qilishning muddatlari va bajaruvchilarni belgilanadi. Rejaning turlari. Mehmonxona xizmati boyicha ishlab chiqiladigan barcha rejalarni 4 ta asosiy guruhlarga (ajratish) bo lish mumkin:
1. Muddati bo yicha (joriy-perspektiv)
.2 Mehmonxonada rejalashtirilgan tadbirlarni mazmuni
bo yicha (vazirliklar. tarmoglar. korxonalar. birlashmalar. mehmonxonalar. ijtimoiy-iqisodiy rivojlanish rejasini tuzishda ishtirok etish) .
3. Respublika va xududlar miqiyosidagi tadbirlarning kompleks rejasi:
4. Hudud nazorat ostidagi obyektlar bo yicha reja-vazifalar. Rejaning shakllanishida uning maqsadi va vazifalarini aniq belgilashda vazirliklarni direktiv xujjatlari. Turizmni rivojlantirish
Qomitasiga tegishli xujjatlari, mahalliy hokimiyat organlari. joylardagi turizmni rivojlantirish organlari va jamoat tashkilotlariga asosiy baza bo lib xizmat qiladi.
Rejalashtirish jarayonida quyidagilar organiladi:
1) Umumiy xalk xujalik yo'nalishi bo yicha tumanning o ziga xos xususiyatlari (tuman iqtisodiy profili, tuman xududidagi
I5
turizeda faoliyat korsatuchi obyektlar, iqisodivotining kelajakdagi istiqboli va uning rivojlanishi):
2) Mehmonxona xizmat korsatadigan xududning jozibadorlik saviyasiga:
3) demogratik ko rsatkichlarga:
4) mijozlarni daromadi ko rsatkichlariga:
5) xizmat ko'rsatish darajasi va boshqalar.
Rejani yugori organ va memonsonalarga oz. vaqtida yuborilishi turli xil mehmonxonalar faoliyatini rejalashtirishni muofiklashtrish, mablaglar ajratish, shtatlarni belgilash va boshga masalalarni muvaflakiyatli xal kilinishi uchun imkoniyat yaratadi. Missiva va maqsadlarni tanlash Rejalashtirishning birinchi va eng muhim bosqichi yoki qismi xo jalik maqsadlarini tanlash hisoblanadi, chunki barcha keyingi harakatlar aynan ularga bog*liq bo'ladi. Xo jalikning asosiy umumiy maqsadini, yani uning majudligini aniq ifodalovehi sababni missiya deb ataydilar va maqsadlar uni amalga oshirish uchun ishlab chiqiladi. Shuning uchun xo jalik rahbarlari missiyani ifodalashga dikkat bilan yondashishlari lozim.
Rahbarlar mehmonxona xojaliklari ochiq tizim hisoblanishini va u faqat agar ushbu xo galikdan tashgarida bolgan gandaydir extiyojni gondira olsagina muvaflakiyatli rivojlanishi mumkinligini, yani uning umumiy maqsadini atrof muxitda izlash zarurligini nazarda to tishlari
kerak. Mos keluvchi missiyani
tanlash uchun rahbariyat «Bizning mijozlar kim?». «Biz mijozlarimizning qanday extiyojlarini gondirishimiz mumkin?» degan savollarga javob berishi lozim. Mehmonxona xo'jaligi ozi xizmat ko'rsatayotgan mijozlarning, shuningdek o'7 xodimlarining va u ozi faoliyatni amalga oshirayotgan mahalliy hamjamiyatning extiyojlarini qondirishi lozim.
Missiya asosida rahbariyat o'z e tiborini garatadigan maqsadlar aniqlanadi. Bu maqsadlar ulchanadigan, belgilangan vaqta aniq. erishish mumkin bulgan va o'zaro qo lab- quevatlovchi bo'lishi lozim.
Missiya tashkily tizimning mohiyat va holatini aks ettiradi.
biror maqsadga qaratilgan vazifani aniqlaydi, strategik magsadlarni 32
tadqiq gilish uchun baza bo*lib xizmat giladi. Tashkiliy tizim vazifasida, uning strategik kursatmalarida tashkiliy tizim holati va tashqi muxitning taxmin qilingan rivojlanishiga kora harakat qilishning asosiy qoidalari mustahkamlanadi.
Missiya va uning maqsadga y o naltiniganligini amalga
oshirishni yugori - makrodarajada aniqlash o ta qiyin hisoblanadi. Avvalo quyidagilarni aniqlab olish kerak: makrodarajada qabul gilingan harakatlar nimaga yo naltirilgan va ular qanday missiyani ko zlaydi? Mamlakatning makrodarajadagi missiyasi umummilliy maqsadlarga mos keladigan milliy g'oyani rivojlantirishdan iborat. Mutsaqil mamlakatimizda milliy goya sifatida «O'zbekiston- kelajagi buyuk mamlakat» degan g'oya shakillanmogda.
Missiya tanlash zaruriyati mashhur rahbarlar tomonidan tizimlar nazariyasini ishlab chiqishdan ancha oldin tan olingan. Foyda ma nosini yashi tushunuchi rahbar, Genri Ford quyidagi missiyani belgilaydi: «Ford» bu kishilarga arzon transportni etkazib berish.
Missiya bu firma o'z mijozlarining u yoki bu talablarini gondirilishini oz ichiga oluvchi firmaning mavjudligini va rivolanish mohiyatini belgilaydi.
Muvaffaqiyatli faoliyat olib boruvchi firmalarda firma missiyasi albatta uning barcha xodimlariga - prezidentidan toritib farroshgacha ma lum va ana shu narsa firmaning keskin raqobatda ham faoliyat yuritishiga imkon beradi.
Firmaning missiyasi - firmaning biznesida faoliyat yo'nalishini va asosiy qoidalarini aniq va londa aniqlab beradi. YAshi o'ylab tanlangan missiya ancha samarali bo ladi, xodimlarni ishga bolgan giziqishini va ishtiyoqini oshiradi, ularning tashabbuskorligini rivojlantiradi.
Missiya quyidagilari oz ichiga oladi:
• ishonch va mavgeini e lon gilishni;
• firma o'z faoliyati bilan mijozlarini mahsulot yoki xizmatga bo lgan talabini, goniqtira olishini;
• bozorga chiqish tartiblarini;
• firmada foydalanadigan texnologiyalarni;
3
• moliyalashtirishni. o'sish siyosatini. innovatsiyalarni. markazlashtirishga bolgan munosabatni;
• ishchilarni, aksionerlarni. jamoat tashkilotlarini, xududiy va xukumat organlarini siyosiy talablarini va e tirozlarini goniqtirishni. Missiya firmaning maqeini, yakuniy maqsadini va nimaga xizmat qilishini bildiradi.
Missivani shakllantrishda quyidagi beshta savolga javob berish talab etiladi:
.1 Kimmiz? (yuridik maqom, tashkilot nomi).
2. Qanaya maqsad sari? (tashkilot maqeini va oliy maqsadini hamda faoliyat yo'nalishidagi sifat o zgarishi).
3. Kim uchun? (maqsadli guruh va uning talabi).
.4 Querda? (tashkilot faoliyati doirasidagi oj g'rofiy xudud).
5. Nima gilmokdamiz? (maqsadhi guruhlar faolivatini shakllantirishning umumiy turi, talabning gondirilishi).
Missiyani ifodalash quyidagicha bo lishi kerak:
• gisgacha-uchta gapdan yoki girqta so'zdan kop bo lmasligi kerak:
• aniq va tushunarli tilda yozilgan bo ladi;
• pozitiv shakllantirilgan bo ladi;
• xozirgi zamon fe'li bilan ifodalangan bo'lishi kerak:
Tashkilot missiyasining ikkita funksiyasi mavjud:
1. Tashgi funksiya firmaning «vizit kartochkasi» bo lib. u quyidagilarga xizmat qiladi:
• keng jamoatchilik tashkilotlariga;
• homiylarga;
• mijozlarga:
• OAVga:
• xukumat-tijorat tuzilmalariga: .2Ichki funksiva:
• xodimlarni umumiy magsad atrofiga birlashtirish;
• firmada ishlovchi xodimlarni o'z ongini oshirish (maqsadni shakllantirish jamoat ishlari jarayonida qui keladi);
• joriy ishlar doirasida firmaning yuqori maqsadlarini unutmaslik
34
Tayanch so'zlar va iboralar: mehmonxonani rejalashtirish usullari. mehmonxonani rejalashtirish tamoyillari. mehmonxonaning maqsadi. reja. strategik reja, biznes reja, operativ reja. rejalashtirishni umumiy prinsiplari, talablar, rejalashtirish, rejalarning turlari.
Mustaqil ishlash uchun savollar:
.1 Mehmonxona xo'jaligini rejalashtirishning asosiy
tamoyillari va usullari to g'risida aytib bering.
2. Mehmonxonani rejalashtirish usullarini tariflab bering.
.3 Mehmonxona tizimining asosiy me yorlariga nimalar kiradi?
4. Rejalashtirishning sifat korsatkichlari to g'risida aytib bering.
.5 Mehmonxonalarda rejalashtirishning ahamiyati va mohiyati to grisida gapirib bering.
6. Maqsadlar kolami va vaqt doirasiga ko'ra nimalarga
ajratiladi.
7. Mehmonxonalarda ishlab
chiqilayotgan rejalaring to g'risida gapirib bering.
8. Rejalashtirishni umumiy prinsiplariga nimalar kiradi? 9. Rejalashtirish qanday talablarga javob berishi lozim?
10. Rejalashtirish jarayonini 4 bosqichdan iborat shu to g'risida so zlab bering.
Test savollari:
.1 Mexmonxonani rejalashtirish necha usulga bo'linadi?
a) 6 ta usulga
b) 5 ta usulga
c) 4ta usulga
d) 8 ta usulga
2. Taqqoslash usuli bu -
a) mehmonxonani rejalashtirishda muhim ko'rsatkichlardan biri bolgan mijozlarning salomatlik korsatkichlari aniqlanadi
35
turlari
b) rejalashtirish davomida va uning bajarishida kelib chiqishi mumkin bolgan disproporsiyalarni aniqlab uni o'z vaqtida to g'rilash imkonini beradi
c) bu usul mehmonxona uchun byudjet va smeta tuzishda va undan to'g'ri foydalanishda material-texnik bazani rivojlantirishda keng qo llaniladi
d) rejani optimal variantini ilmiy asosda tuzish imkonini beradi 3. Balanslash usuli
a) rejalashtirish davomida va uning bajarishida kelib chiqishi mumkin bolgan disproporsiyalarni aniqlab uni o'z vaqtida to g'tilash imkonini beradi
b) mehmonxonani rejalashtirishda muhim ko'rsatkichlardan biri bolgan mijozlarning salomatlik ko'rsatkichlari aniqlanadi
c) bu usul mehmonxona uchun byudjet va smeta tuzishda va undan to gri foydalanishda material-texnik bazani rivojlantirishda keng qo llaniladi
d) rejani optimal variantini ilmiy asosa tuzish imkonini beradi
4. Mehmonsona tizimining asosiy me yorlariga nechtaga bo'linadi?
a) 6 taga b) 8 taga
c) 4 taga d) 5 taga
5. Operativ reja
a) bir yilgacha (yarim yillik, kvartal, oylik. xaltalik) davr oralig ida amalga oshirilishi lozim bolgan joriy vazifalarni bajarish orgali qisqa muddatli maqsadlarga erishishni nazarda tutadi
b) o r a muddatga (1-2 yil) muljallangan taktik maqsadlarga erishish y o li
c) uzoq muddatga muljallangan (3-5 yil va undan ko*p), global maqsadlarga erishishni o zida mujassam etadi
d) uning nimaga erishmoqchi ekanligini yoki oxirgi natijani aks ettiradi va u mehmonxona uchun «mayak» hisoblanadi
36
4-MAVZU: MEHMONXONA XO JALIGIDA BIZNES-REJA
Reja:
4.1. Mehmonxona so jaligi faolivatida biznes rejalashtirishning asoslari
4.2. Mchmonxona so jaligining biznes-rejasi va uning asosiy bo limlarining tavsifi
4.1. Mchmonxona xo jaligi faoliyatida biznes rejalashtirishning asostari
Korsonalarni asosiy qismi bozor iqisodivotini mustaqil subycktlari bolib. faoliyat korsatganlaridan song har bir rahbarni
vazifasi bo lib. ular boshqarayogan korxonani iqisodiy samarali faoliyat yuritishni ta minlash bolib hisoblanadi. • B u n i n g u c h u n bozor iquisodiyoti sharoitida ishni tashkil etish bilimiga ega bo*lishi zarur. bu bir tomondan iste molchilari doimiy ravishda o'zgarib turadigan ehtiyojini hisobga olish bo lsa, boshqa tomondan ular
ishlab chiqarayogan mahsulotni takomillashtirib ishlab chiqaruvchi.
ular egallagan bozor ulushini tortib oluvchi kun sayin ko'payib
borayotgan ragobatchilari hisobga olish maqsadga muvofiq bo lmoqda.
Bundan tashqari rahbar iste molehi turistlar chtiyojini to g'ri aniqlash, ragobatehilar mahsulotining atzallik va kamehilklarini aniqlash. bozordagi oz ornini topish. yugori malakali xodimlarni tanlash. mahsulot ishlab chigarishni va sotish tizimini yolga qo yish. mahsulotni bozorga chiqarish uchun reklama jarayonlarini samarali tashkil etish qobilivatlariga ega bolishi kerak. Yugorida qayd qilingan tadbirlar uzuq-yuluq sarakterga ega bo lmasdan. tizimli xarakterga ega bolishi uchun zamonaviy bozor sharoitlarida yangi korxonani yoki mahsulotni bozorga chiqarish uchun "biznes- rejalashtirish* tushunchasiga amal gilinadi.
Bianes reja - bu ma lum vaq oraligida odamlardan moddiy va moliyaviy imkoniyatlardan unumli foydalanishni hisobga olgan holda mehmonxona xo jaliklarning asosiy iqisodiy faoliyatini
37
belgilab beruvchi va mehmonxonaning mayjud barcha resurslarini aks ettiruvehi dastur xujjatdir.
Biznes reja - mehmonxona faoliyatining yo nalishi hagida m a lumot beruvchi muhim manbadir. U turistik xizmat ko'rsatish
sifati va uning samaradorligini oshirish maqsadida rejalashtirilgan tadbirlarni asoslash borasidagi hisob-kitobni ham o'z. ichga oladi. Biznes reja - ishni olib borish konsepsiyasi va strategiyasini ishlab chiqishda ham yakin va nisbatan uzoq kelajakka muljallangan rejani aniqlashda «ichki» va «tashqi» tomondan xo jalikning ma lum vagt oralig*ida erishgan natijalarini baholash hamda
ishni
ng
samarasi va unumdorligini oshirish xo jalik faoliyatini yanada yashilash uchun oz vaqtida chora-tadbirlar kabul gilish, go shimcha mablag manbalarini aniqlash va jalb etish uchun
foydalaniladi.
"Biznes-reja" nima uchun kerak?
Bu savolga javob berish uchun biz biznes-reja kim uchun ishlab chiqilishini aniqlashimiz. yani kim o'z faoliyatida undan foydalanadi degan savolga javob berishimiz zarur. Agar faoliyat korsatib turgan korxona yangi yo'nalish ochayotgan bo'lsa, masalan, turfirma yangi turistik yo'nalish. unda biznes-reja yangi turni bozorga siljitish bo yicha harakatlar ketma-ketligini aniq ifodalash va uni amalga oshirishdan keladigan daromadlar
imkoniyatini baholash uchun zarur bo ladi. Agar yangi biznes-loyiha tashabbuskorlari uni amalga oshirish uchun pul mablag larini jalb gilish istagi bo'lsa, unda biznes-reja mazkur loyihaga mulkdorlarni mablag qo yishga ishontirish uchun xizmat qiladi. Agar korxona yangi loyihani amalga oshirish uchun bank kreditlarini jalb gilishni hohlasa, unda biznes-reja kreditorlarga berilgan kredit belgilangan muddatda qaytarilishiga, korxona esa foiz to'lovlarni qaytarish gobiliyatiga ega ekanligini isbotlab berish zarur.
Agar kreditni tadbirkorlikni rivojlantirish uchun go lab- quevatlovchi davlat organlaridan olish rejalashtirilgan bo'lsa, unda biznes-rejada loyihani ijtimoiy ahamiyatini ko rsatish zarur.
Shu tarzda, biznes-rejani kim uchun mo ljallanganligiga bog liq ravishda unga urg'u berish magsadga muvofiqdir: kreditorlar uchun, moliyaviy manbalariga va tavvakalchilikni
kamaytirish 38
omillariga. shaxsiy chtiyojlar uchun ishlab chiqarishni texnologik punyonlariga, davlat organlari uchun loyihani ijtimoiy bo lmagan parametrlariga etibor gilinadi.
Yugorida qayd gilinganidek. biznes-reja ham korxonaga o zida foy dalanish uchun, ham investorga zarurdir. Biznes-rejani asosiy mo Tallanganligi, tabilyki korxona tijorat imkoniyatlarini kengaytirish hisoblanadi. Bunda rejalashtirish jarayoni hozirgi va kelgusi muammolar tahlili. faoliyatni yangi turlarini izlab topish, yuz berishi mumkin bo Igan tassaduflarga tayyor bo lishi va strategiyani tanlashlarga yo naltirilgan bolishi kerak. Biznes-rejani tuzishda. uni ishlab chiqishda barcha ishtirokehilar o zlarini takliflarini kiritadilar. Reja tuzish bir vaquning o'zida xodimlar uchun firma ichida o'qish desa ham bo*ladi, ya'ni ishlab chiqarish sektori, sotish usullari tog'risida ma'lumotlarni oladi. Korxona faoliyatini yashiroq tushunish uchun va rejani amalga oshirishda ishtirok etish korxonani boshqaruv sektorlari o'rtasida yanada uzviy hamkorlikka imkoniyat yaratadi.
Biznes-reja maqbul qaror gilish uchun tayanch rolini o'ynaydi. unga mos ravishda investitsiyalarni aniqlash, sotishni yangi bozorlarini topish va yangi raqobat bozorlariga chiqishni aniqlash mumkin va boshqa har kun yangi muammolar tug'ilishi mumkin. vani shunday savol qo yish mumkin: "bizning korxonamiz nuqtai nazaridan ular nimalardan iborat?* Mazkur savolga agar korxonada yaxshigina biznes-reja majud bo'lsa javob berishi oson bo ladi.
Xizmatlarni takomillashtirish bo yicha katta loyihalarni yaratish kop hollarda biznes-rejani tuzish uchun sabab bo lib hisoblanadi. Shu tar/da boshidan sotish, ishlab chiqarish va iquisodivot ortasida aloqalar ornatiladi, bu esa tabilyki loyihani amalga oshirishga imkoniyat yaratadi. Biznes-reja ma muriyatining yangi a zolariga korxona ish usullari va vazifalarini tushuntirishga yordam beradi.
O d a d a biznes-reja korxona tashqarisida investorlar bilan
kelishuvlarda foydalaniladi. Bu ham odatiy ham tavakkal investitsiyalarga, hamda qo shimcha kapital jamg'armalarni olishda masalan. tezda rivojlanuvchi aksioner jamiyatlari. banklar va firmalarga tegishlidir.
39
Xalgaro aloqalarni yo Iga go yishda biznes-rejaning ahamiyati
kattadir. AQSh va G'arbiy Evropa davlatlarida u shartnomalarni boshlanishi uchun amaliyotda zarur b o lib hisoblanadi.
Biznes- rejadan mahalliy korxonalar bilan ishlab chiqarish binolarini ijarasi to'g*risida, taminotchilar bilan shartnomalar tuzishda, savdo bitimlarida mijozlarni izlab topishda foydalaniladi.
Mulkdorlardan tashqari begona shaxslarga biznes-reja to liq hajmda tagdim etilmaydi. chunki rejaning ma lum qismi fagatgina korxona ichida loydalanishi uchun ma lumotlar hisoblanadi, lekin ishlab chigarishni asosiy yonalishlari to'g'risida va kelajak taraqqiyoti to'g'risida malumlar keng jamoa uchun ochiq hisoblanadi.
Bines-rejahajmigancha bolishikerak?
Biznes-reja qisqa bo lishi kerak yoki "qisqalik-iqtidorning singlisi degan jumlalarga ishonish maqsadga muvofiq emas. O'zingizni biznes-reja har bir tavsilotigacha ishlangan bo lishi kerakligiga ishontirmang. Biznes-reja turlicha bo*lishi mumkin. Sizning rejangizni kim organadi va uni yozishdan maqsad nima degan savolga to xtalamiz. Agar siz biznes-rejani ichki foydalanish uchun tuzsangiz va xizmatlar ishlab chiqarishni barcha texnologik jarayonini har bir tavsilotigacha yoritishni hohlasangiz, ya ni uni mijoz tomonidan sotib olishga ohish tug'ilgan vagtdan boshlab, to foyda olingan vaggacha har bir tavsilotigacha ishlab chiqish maqsadga muvofiqdir, chunki loyihani amalga oshirish jarayonida xatoga yo'I qo ymaslik kerak.
Agar biznes-reja sizga bankdan kredit olishga yordam berish uchun ishlab chiqilgan bo'lsa, unda pul mablag*larini kelib tushushi va sarflanishini, hamda kreditni qaytarishni batafsil grafigini yoritib berish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Biznes-rejani tuzish u ganday mahsulot ishlab chigarishdan qat yi nazar har qanday korxona uchun zaruriydir, masalan: harbiy texnika yoki bolalar o'yinchog*i ishlab chiqarishdami, oziq-ovqat mahsulotlari yoki kimyoviy reaktivlar, keng iste mol tovarlari yoki yugori kamfortabelli turar joylar kompleksi, kompyuterlar yoki dasturiy tovarlar, moddiy tovarlar yoki turizm xizmatlar ishlab
chiqarishidami.
40
Biones-rejani kim ishlab chigadi?
Biznes-rejani tuzishda asosiy rolni korxona rahbariyati cynaydi. Boshqa hech kim uning faoliyati yo'nalishini va vazifalarini belgilab rejani amalga oshirish uchun strategiyani
tanlay olmaydi. Bunday rejani boshqa begona konsultantlar ham tuzishi mumkin, lekin biznes-rejani gimmati aynan o'z faoliyatiga firmaning ozini nuqtai nazari bilan aks ettirishidadir, chunki rejani bajarish korxona rahbariyatining asosiy vazifasi bo lib hisoblanadi. G'arbiy Evropa firmalarida biznes-rejani ishlab chiqish tajribasi shuni korsatadiki, eng ommaviy keng tarqalgan bo'lib uning ustida guruh bo lib ishlash hisoblanadi. Unda o d a t a firma rahbariyati va muqobil variantlarni kirituvehi tashqi konsultant ishtirok etadi. Bir garashda tushunarli bolgan fikrlari gog'ozga tushirish juda oson ishday tuyuladi. lekin kelajak to g*risida tasavvur qilish juda mushkul ish hisoblanadi.
Yozma shaklda barcha tavsilotlar aks ettiriladi va o'ziga
diqqatini tortadi. Korxona va uning faoliyatini baholash ham biznes- rejani tuzish vazifalariga kiruvchi tashqi konsultantlar tomonidan rejani tahlil qilishda yanada obycktiv hisoblanadi. Biznes-rejani tuzishda investorlarning istagi asosiy me yor bo'lib xizmat giladi. Lekin bu istak rejani ishlab chiquehilarga katta ta sir otkazmasligi kerak. Aks holda u real faoliyat ko'rsatuchi firma bilan umumiyligi bolmagan oddiy gog'ozga aylanib goladi. Bunday rejada ko pgina masalalar qoidaga nisbatan silliqlangan ko'rishda muammolar va tavakalchilike faktorlari umuman ko*rilmaydi. Mazkur holatda yozilpan mato yuzaki ma ruziga o'xshab goladi.
Bines-rejani boshga ahamiyati ham mavjud. Korxona rejani avvalo o r kelajagini yoritish uchun tuzadi. Shu tarzda tuzilgan reja investorlar talabini ham gondirishi zarur, chunki ular korxonani
shassiy ish rejasini olishni xohlaydilar. Nimadan boshlash kerak?
Amaliyot shuni ko'rsatadiki, rejani tuzish muvaffaqiyati va uni amalga oshirishning natijasi ma'muriyatning harakatlariga bog'liq bo ladi. Rahbariyat quyidagilarga e tibor berish zarur:
41
Birinchidan. o'zi va b o s h q ishtirokchilar uchun rejani tuzish zaruriyati to g'risida va uni tuzish to'g'risida qaror qabul gilishni talab qiladi.
Ikkinchidan, rejalashtirish jarayoniga ishtirok etuvehi ma suliyatli, javobgar xodimlarni tayinlash. Bundan tashqari quyidagilarni aniglash zarur:
i s h a kim ishtirok etadi (odatda taqsimlovchi direktor va ma muriyat):
i s h n i tashkil gilish va chegaralari;
/ ishda qatnashayotgan har-bir qatnashchining hissasi. Uchinchidan, rejani tuzish va yozish ustidan javobgar shaxslarni aniqlash:
To'rtinchidan, ish grafigini tuzish va uni tamom gilish
muddatlarini aniqlash.
Ma lum bir obyekt va hududlaring turistlarni o'ziga jalb eta olish korsatkichlari unga berilgan tavsifnoma hisoblanadi. Turistlarni o'ziga jalb gilish ba'zan izohlab bo*Imaydigan omillarni
ham talab qiladi
Hududda turizmni rivojlantirish boshqariladigan jarayon bo lib.
ko'pehilik jihatdan reklama - axborot faoliyatiga bog liqligi sezilib turadi. Olib borilgan ogilona reklama natijasida k o pchilik chet ellarda taniqli estrada xodimlarining obro*si omma orasida ushlab turiladi va xattoki bayram va tantanali kunlarda ularning chiqishlari sanoqsiz omma tomonidan kuzatiladi. Shuningdek ko pchilik san at, ilm-fan xodimlari, harbiylarga bo lgan giziqish ham sun'iy ravishda oshirib boriladi.
Turistlar manfaatini gondirish maqsadida tashkil etiladigan barcha shart-sharoitlar moddiy-buyum, axborot, tashkiliy ta minotni o'z ichiga olishi kerak. Bunday majmuada uchta asosiy obyekt guruhini ko'rsatish mumkin:
• turistlarni joylashtirish bo yicha xizmatlarni tashkil etish;
• turistik operatorlik va turistik agentlik faoliyatini tashkil etish;
• turizmda yordamchi va asosiy xizmatlar.
Birinchi guruh obyektlari turizm industriyasining moddiy- buyum asosini tashkil etadi. Bularga mehmonxonalar, pansionatlar, 42
motellar va joylashti-rishning qo shimcha vositalari (kempinglar, yoshlar yotoqxonasi, turistik va sport-sog*lomlashtirish bazalari) kiradi. Er yuzida joylashtirish obyckt-larining yagona klassifikatsiya sistemasi yo q.
Ikkinchi guruhga turoperatorlik va turagentlik faoliyatini amalga oshiradigan firmalar kiradi.
Uchinchi guruhga turistik xizmat korsatishda yordamchi va asosiy xizmat korsatuvchi tashkilotlar kiradi. bularga reklama agentliklari, avtotransport tashkilotlari, tarjimonlar byurosi. axborot-
tahlil xizmati. esdalik sovg'alari ishlab chiqaruvehi tashkilotlar kiradi.
Joylashtirish bo yicha izmat ko'rsatuchi obyektlarga soha asosiy fondining katta qismi to'g'ri keladi. Aholi daromadlarining pastligiga qaramasdan songgi yillarda turizm sohasida ancha o zgarishlar bo lib otdi.
Turistik faoliyat bilan shug'ullanuchi obyektlarni biznes rejalash-tirishning o'ziga xos xususiyatlari bor. Turizm industriyasi tashkilotlari rivolanish jarayonining tahlili investitsion faoliyat ikki yo'nalishda bo*lishini ko'rsatmogda.
Mavjud bolgan joylashtirish obyektlarini rivojlantirish va takomillashtirish. Turistik faoliyat va turistik xizmatlaring turli xillatini o'z ichiga olgan yangi joylashtirish obyektlarini yaratish. Amaldagi joylashtirish obycktlar bo yicha investitsion loyihalar turistik xizmatlar sifati va yig*ish to'liqligini talab darajasiga etkazish bo yicha ularni ta'mirlash va modernizatsiyalashdan iborat.
Yugori sifatli xizmatlar ko'rsatish natijasida (ayniqsa poytaxt. qator kurortlar joylashgan tumanlar misolida) joylashtirish obe ktlari
qurilishi ko payaveradi.
O'zbekiston
uchun
turizmga investitsiyalaming istiqbolliyo'nalishini yolga qo yishda mehmonxona xo jaligi va qo shimeha joylashtirish vositalarini barpo etish kozda tutilgan. Joylashtirish vositalarini biznes rejalashtirishning muhim vazifalaridan biri investitsion loyihani amalga oshirishda uning quay tashkily shakllarini aniqlashdir. Mehmondo*stlik industriyasining tashkiliy-huquqiy shakllarini rekonstruksiyalash va modernizatsiyalashda ozgartirishlar kiritish uchun tegishli sabablar bo'Imog*i zarur.
43
Investitsion loyihalarni yaratishda tashabbuskor va loyihachilar iqisoddagi muammolarni nazarda tutishi lozim. Bunda moliyaviy vositalarni qo lashning eng qulay usuli chet el tajribasi ko rsatkichi bo yicha qimmatli gogozlar emissiyasidir. Hozirgi vaqtda O zbekistondagi tashkilotlar bu variantlarni qo llash imkoniga ega emas. Bu amaldagi mablag* fondini tuzishning eng dolzarb muammolaridan hisoblanadi. Ickin murakkabligiga qaramasdan mayjud iqtisodiyot scktoriga mablag'larning yo'nalishi uchun imkoniyat yaratadi.
Motel qurish bo yicha investitsion reja tuzishda trassada obycktning joylashuvi, nomerlar sonini aniqlash. xizmat ko'rsatish sifati muhim rol oynaydi. Bu savollarga javob topishda boshqa axborotlar bilan birgalikda motel quiladigan trassa sxemasini aniq o qish aholi yashaydigan puktlarni yuk tashish moslamalarini avtoturizm intensivligini va boshgalarni nazarda tutish
lozim. Bundan tashqari necha yilga bardosh berishini e tibordan chetda qoldirmaslik kerak. Aniq obyektlar turlarini joylashtirishda statistik usullarga asoslanish lozim (masalan ommaviy xizmat ko'rsatish nazariyasi). Shuni ta kidlash joizki, hozirgi paytda investitsion,
jarayonlarni amalga oshirishda yangi obyektlar qurish, harakatdagi obyektlarni ta'mirlashda mehmonxona xo jaligi moddiy ba'zasi shakllanib, u O*zbekiston iqisodiyotining bozor tamoyillariga o tish sharoitlariga mos tushishi lozim. Agar bu jarayon kerakli ma'lumotlarsiz yoki sotsial jarayonlar haqida oldindan aniq tasavvurga ega bolmasdan amalga oshirilsa, unda obe ktlar strukturasi tuzilishida muvozanatning buzilish xavfi tug*ilishi, bir sohada tanqis, ikkinchisida ortiqeha xizmat turlari yuzaga kelishi.
uni tuzatish uchun esa qo*shimcha resurslardan foydalanish talab etiladi.
4
Shassiy resurslar taxlili
Xizmal- larni
shakillan- tirishda
texnolo- gik jarayon
Raqobat taxili
Iste'molchi- lar taxlili
Tashqi muhit
taxlili
Xizmat nuluzini
shakillan- tirish
Xizmat
component- larini
ta minlov- chilar
Texno- logik jihozlar
X o d i m
BIZNES G'OYA
Potentsialxizmatlar tavsifi
Xarajatlarni hisoblash
Ishlab chigarilgan xizmatlar tannarxi
Tovar Narx Sotish Reklama siyosati
siyosati
siyosati
siyosati
Xarajatlarni hisobi
Iste molga tayyor xizmatlar narxi
Iste mol qilingan xizmatlar foydasi
Boshqa tadbirlar
4-rasm. Turizm industriyasi obycktlarini biznes rejalashtirish
54
4.2. Mehmonxona xojaligining biznes-rejasi va uning asosiy b o limlarining tavsifi
Biznes-rejalashtirish - bu mehmonxona o'zining aniq vazifalarini belgilab olishida, o'z oldiga kuygan maqsadiga erishishida mavjud imkoniyatlardan foydalanishiga imkon beruvchi jarayondir. Dastlab biznes-rejalashtirish xususiy bulgan mehmonxonalar uchun ishlab chigilgan bolishiga qaramasdan. uning tub tamoyillari mehmonxona xo*jaliklarining birlamchi buginlarida ham turistik xizmat ko rsatishni sifat va samaradorligini
oshirish maqsadida q o llanishi mumkin.
Biznes-rejalashtirish m e h m o n x o n a xo jaliklarining
rahbarlariga:
• ish konsepsiyasini va kelajak rejasini tushunib etishida:
• mehmonxona faoliyatining ma lum vaqt oralig'ida erishgan natijalarini doimo tadkik etish va ishning samarasi-unumdorligini oshirish uchun o'z vaqtida chora kabul qilishida;
• qo shimcha mablag manbalarini aniqlash va jalb etish uchun reja tuzishda, yordam beradi.
Biznes-reja - ma lum vagt oraligida inson hamda moddiy va moliyaviy imkoniyatlardan
unumli foydalanishni hisobga olgan holda, mehmonxona xo jaliklarining asosiy turistik-iqisodiy faoliyatini belgilab beruvchi dasturni va mehmonxonaning mayjud
barcha resurslarini aks e t t i r u c h i xujjatdir. U mehmonxona foliyatining yo'nalishi haqida ma'lumot beruvchi juda muhim
manbadir.
U turistik xizmat ko'rsatish sifati va uning samaradorligini oshinish magsadida rejalashtirilgan tadbirlarni asoslash borasidagi hisob-kitobni ham o'z. ichiga olgan.
Uning aniq maqsadi - mehmonxonaning xujalik-moliyaviy faoliyatini, mehmonxonaning extiyojini va kerakli resurslarni olish imkoniyatiga ega bolishini hisobga olgan holda, yakin va nisbatan uzoq kelajakni muljallab rejalashtirishdir.
Sifatli tuzilgan biznes-reja quyidagilarga yordam beradi:
• mehmonxonaning magsadi va vazifalarini aniq ifodalash, shuningdek unga erishish usullarini egallashga:
• ko'rsatiladigan turistik k o rsatkichini aniqlashga;
46
xizmat tarkibi va ularning
• mavjud mutaxassislar, ularning mexnatini asoslovehi shartlar belgilangan maqsad va vazifalarga muvofig yoki muvofiq emasligini aniqlashga:
• belgilangan maqsadga majud moliyaviy va moddiy resurslar yordamida erishish imkoniyatini baholashga;
• samarali turistik yordam ko'rsatish, mijozlar ishonchini oklash. soglom turmush tarzini tashvik etishga yo naltirilgan tadbirlar doirasini belgilashga;
• belgilangan maqsadga erishish yo lidagi kiyinchiliklar. xalakit berishi mumkin bolgan «tusiklar»ni oldindan kura bilishga. Xujjat sifatida bianes-reja titul varagidan boshlanadi. Unda quyidagilar ko rsatiladi:
• mehmonxonaning nomlanishi:
• manzil va boglanish uchun telefon rakamlari:
• mehmonxona rahbarlari - bo lim boshligi va menejerning ism-sharifi. ma'lumoti va ixtisosi bo'yicha toifasi ko rsatilgan bo lishi kerak:
• mehmonxona tashkil topgan sana. ko'rsatadigan faoliyat turi va tavsifi:
• biznes-reja tuzilgan oy va sana.
• navbatdagi saxifada mundarija, yani biznes-rejaning bo limlari ruyxati va kaysi saxifada joylashganligi ko rsatilgan. Bunday ruyxat ukuchining xujjat bilan ishlash jarayonini engillashtiradi.
Mundarija
• Mehmonxona xo jaligi hagidagi umumiy ma'lumotlar. uning maqsadi va vazifalari
• Xizmat ko'rsatiladigan hududning tavsifi va joylashuvi; • Ishlab chiqarish (ko rsatiladigan xizmat) rejasi;
• Boshqaruv va tashkil etish ishlari:
• Moliyaviy reja:
• Ilovalar.
Biznes-reja tuzish ishiga kirishishdan oldin, ba'zi vaziyatlarni nazarda to tishga to g'ri keladi:
74
Birinchidan, biznes-reja bir yilga tuziladi, lekin shunga qaramasdan barcha tadbir va ko'rsatkichlar qisqa vaqtga muljallab. ya'ni oyma-oyiga va uch oyga bo lingan holda berilishi kerak. Ko'rsatkichlar odada jadval ko rinishida beriladi. Bu doimiy ravishda rejalashtirilgan tadbirlarni bajarilish sur atini taxlil qilish va ayrim kutilmagan holat yuz berganda, o'z vaqtida zarur bolgan
chorani ko rish imkonini beradi.
Ikkinchidan, ayrim tadbir va jadvallarni ishlab chiqishda
(masalan. korsatilgan faoliyat natijalarining asosiy ko'rsatkichi) tashqaridan olingan ma'lumotdan foydalaniladi. YA ni mehmonxona joylashgan tuman bo yicha ma lumotlar, nazorat kilinayogan tuman bo yicha. Ayrim hollarda esa, xo*jalik boshqa tuman va viloyatning otta ko rsatkichlari bilan solishtirilganda kaysi darajada ekanligini baholash uchun viloyat ko'rsatkichlariga ham zarurat mumkin.
Uchinchidan, biznes-rejani ishlab chiqishda barcha me yoriy- huquqiy xujjatlarga ega bolish va ulardan to g'ri foydalanish katta ahamiyatga ega.
Shuni yodda totish lozimki, umumiy kabul kilingan xujjatlarning ba'zi qismlari eksperiment kamrovidagi xo jaliklarga taallukli bulmasligi mumkin, shu boisdan, bu xo jalik faoliyatiga doyr maxsus shartlar ko'rsatilgan qaror, buyruk, yugori mehmonxonalarning satlariga nixoyatda e tibor bilan qarash kerak bo ladi.
Mehmonxona xo jaligi haqida umumiy ma' lumotlar va uning magsadi bo'limida biznes-rejani tuzuchilar quyidagi savollarga javob berishlari kerak:
• mehmonxona
nima bilan
shug ullanadi.
xizmat ko'rsatishning kaysi turlarini bajaradi?
• turistik
xizmat ko'rsatish turlarining
ruyxati (paket)mavjudmi? Majud bo*lsa, kachon
va kim tomonidan tasdiqdangan? Uni bu qismda aks ettiring.
• manzili (markazgacha bo'lgan masofa, xizmat ko'rsatish doirasi, transportdan foydalanish imkoniyati)
48
• boshqa ayni shu turdagi xo jaliklardan ustivorligi nimada. xizmat korsatish kulamining kengligi va sifatining yugoriligi
borasida va x.k.
• rivolanishi uchun qanday imkoniyatlarga ega: malakali mutaxassislar, xizmat korsatishning yangi turlarini joriy etish, mehmonxonachilik va boshqaruv ishlarini sifatini oshirish va x.k.
• mehmonxona oldiga quyilgan global maqsad. aniq maqsad. masalalar, vazifalar.
Mutaxassislar xo jalikning oldiga quyilgan maqsad va vazifalari ishlab chiqar ekanlar, bir vaqtning ozida bu maqsadga erishish yo lida uchrashi mumkin b o l g a n asosiy kiyinchiliklar va tusikdarni ham aniqlashlari lozim b o ladi.
Shuningdek. o'z muammolarini ifodalab. ular kaysi darajada va
kim bilan (viloyat va tuman hokimiyati, mehmonxona xo'jaligining o z i d a yoki boshqa bir yugorirok bosqiehda) xal etilishini aniqlashlari lozim.
Mijozlarga xizmat ko rsatiladigan qismi va ular bilan ishlash bo limida mehmonxona xo jalikning xizmatiga bolgan talab
aniqlanadi. bu esa mehmonxona xo jaligidagi mijozlar soni va tarkibiga bog'liq. Asosiy e tiborni mijozlarlar soni, ijtimoiy ahamiyatga ega bo'Igan mijozlarga garatmok lozim. Shu bo limning ozida yana mavsumiylik va x.k. natijasida turistik xizmat korsatishga bolgan talabning ortishi extimoli ham organiladi. Mehmonxona xo jaligida rakobat amalda bo'lsa. biriktirilganlar
xo jalikning xizmatidan voz kechishi mumkin. rasmiy yoki norasmiy tartibda boshqa turistik xizmat ta minotchilariga murojaat etishi yoxud umuman turistik xizmat uchun murojaat etmasligi mumkin. Har kaysi holatda ham bu xojalik faoliyatining yakuniy natijalariga salbiy ta'sir etishi mumkin. Shu sabab, bu bo lim uta muhim bo lib, biznes-rejaning bundan keyingi bolimlarining barchasini mazmunini belgilaydi. Xususan mehmonxona faoliyatining kulami, mablag bilan ta'minlashning mikdori, xodimlar jadvali va x.k. bevosita iqisodiy ko'rsatkichlarga bog liq.
Xizmat ko'rsatish rejasida turistik xizmat ko'rsatish jarayonining samaradorligi va ishonchliligini asoslab bermok lozim. Shu bois u mechmonxona faoliyatining kulami va erishgan sunggi
94
natijalari korsatkichini aks ettiribgina kolmasdan, bino, asosiy asbob-uskunalarning ta'rifi, ta'minotlarni olish manbalari (aylanma mablaglar) mehmonxona
xodimlarining malakasi. ya'ni ishni muvaffakiyatini belgilovehi asosiy shartlarni yoritib berishlari kerak:
• moddiy-texnik asos. joy. bino, turistik asbob-uskunalar. ta minotlar, transport va x.k. mavjudligi
• mehmonxona xodimlarining malakaviy imkoniyatlari
• mehmonxona xo jaliklari faoliyatining ko rsatkichi Boshqaruv va mehmonxonachilik bo'limida quyidagilar aks etishi lozim:
• mehmonxona xodimlarining mavkei va mas'ullik darajasi korsatilgan holda (imzo chekish va tulov xujjatlarini nazorat qilish vakolatiga ega shaxslarning nomlari albatta ko'rsatilishi kerak). Uning tashkiliy tuzilmasini aks ettiruvchi mayjud rasm va bu tizinda kutilayotgan o zgarishlar.
• mehmonxonaning bo'lim boshligi va moliyaviy menejeri o'rtasidagi vazifalarni taksimlanishi
• ishning ma lum belgilangan gismiga javobgar xar
bir xodimning bajaradigan vazifasi
• xodimlarni rag batlantirish yo il
• xizmat ko'rsatish sifatini pasaytirmagan holda, sarf-xarajatni xodimlarning malakasini oshirish, mexnatni tashkil etishni yashilash va x.k hisobiga kamaytirish imkoni.
• mehmonxonaning taqdiri birgina ta'minotchiga (yoki ta'minotchilaring ma' lum gismiga) bog'liqmi?
• mavjud asbob-uskunalardan maqsadga muvofiq ravishda foydalanilmokdami?
• mehmonxona jixozlarini nazorat gilishning samarali biror usuli bormi?
• turistik xizmatdan foydalanishga bolgan talabni mavsumga garab o'zgarib turishini qanday qilib chetlab o'tish mumkin?
• mehmonxonada sifatni nazorat qilishda samarali va ta sirchan nazorat tizimiga egami?
Moliya rejasi bolimi biznes-rejaning boshqa qismlarida keltirilgan ma lumotlar bilan tavofutda bulmasligi kerak. Uning ko'rsatkichlari yugorida kozda tutilgan choralarning moliyaviy
50
asosini aks ettirishi lozim. Bosh manba - mehmonxona byudjeti, Ickin shunga garamasdan mablag bilan ta minlashning qo shimcha manbalarini jalb etish imkoniyatlarini organib chiqish kerak. Daromad manbalari
Daromad manbalarining tavsifi
Turli manbalar bo yicha mablag bilan ta minlash kulamining hisobi, buni kelajagini oldindan kura bilish.
Daromaddan foydalanish - mablagni mutlak sumda va
mikdorini smetada belgilanganxarajatlarga muvofiq ravishda taksimlash
Daromad va sarf-arajatning o zaro nisbati
Har oydagi kirimning taxlili va mablagdan foydalanish Sarf-xarajatga ketadigan mablagni tejash yo llarini ichki imkoniyatlardan kelib chiggan holda aniqlash.
Mehmonxona xarajatlari smetasining mazmuni va ahamiyati Mehmonxona xo jaligining mijozlarga xizmat ko'rsatishga yo'naltirilgan xar ganday faoliyati ma lum mablaglarni sarflash zarurligi bilan bog-liq - bu xodimlarga ish xaki tulash. kerakli materiallarni sotib olish, kommunal xizmatlarga xak tulash va boshqa shu kabilardir.
Shuning uchun rahbarning asosiy vazifalaridan biri
xo jalikning rejalashtirilayogan daromadlari va xarajatlarini
aniqlash hisoblanadi. Bu vazila byudjetni, ya ni moliyaviy balansni
ishlab chiqish orgali xal etiladi. Bu balansning birinchi bo limida
barcha manbalardan (davlat byudjeti, puli xizmatlar. mulkni ijaraga
berish va boshgapar) tushadigan mablaglar. boshga bo limida esa. rejalashtirilayogan davida bu mablaglarni sarflash yo'nalishlari hisoblanadi.
Byudjet mablaglarini tasdiqlanmagan smeta. shuningdek smetada kozda tutilmagan yoki butun smeta bo yicha bo'Igani kabi. xarajatlarning aloxida turlari bo yicha ham smetada muljallangan mikdordan ortiq bo Igan tadbirlarga sarflash ta kikpanadi.
Smetalar boyicha xarajatlari hisoblash iqisodiy va jjtimoiy rivojlanish ko'rsatkichlarini va tejamkorlikning kat'iy tartibini hisobga olgan holda. xarajatlarga bo lgan extiyojga muvofiq amalga
oshirilishi lozim.
51
bo yicha O'zbekiston Respublikasi tasdiqlangan shakllar bo yicha Davlat byudjeti daromad va xarajatlarining amal kilayogan sinflanishiga muvofiq. o'z ichiga boshqa xarajatlar va ularni hisobini tulik izoxini olgan ilova bilan
Smeta xarajat guruhlari moliya Vazirligi tomonidan Ozbekiston Respublikasi
tuziladi.
Xarajarlar smetasida quyidagi xarajat guruhlari ajratilgan:
• ish xaki va ish xaki ko rinishidagi boshqa tulovlar; • ish xakiga ustamalar:
• boshqa xarajatlar.
Xarajatlaring byudjet sinflanishi tomonidan ornatilgan kodlardan tashkil topuvchi xarajat guruhlari xarajat yo'nalishlarini aniqdaydi.
Tayanch so zlar va iboralar: mehmonxona xo jaligi faoliyati. biznes-reja, biznes rejalashtirish, biznes-reja hajmi, korxona rahbariyati, sifatli tuzilgan biznes-reja, biznes-rejaning bo*limlari, umumiy ma lumotlar.
Mustagil ishlash uchun savollar:
1. Biznes rejalashtirishning asoslari nimadan iborat?
2. Biznes reja ishlab chiqishning m a j u d modellari qanday ifodalanadi?
3. Yangi turistik xizmatni shakllantirish ketma-ketligi qanday amalga oshiriladi?
4. Turistik xizmatlarni shakllantirishda biznes rejaning tarkibi nimadan iborat?
.5 Turistik manfaat obyekti biznes reja asosi sifatida qanday ifodalanadi?
6. Turizm industriyasi obyektlarini biznes rejalashtirish qanday amalga oshiriladi?
7. Sifath tuzilgan biznes-reja nimalarga yordam beradi?
8. Mehmonxona xo jaligi haqida umumiy ma lumotlar va uning maqsadi bo limida biznes-rejani
tuzuvchilar qanaqangi savollarga javob berishlari kerak?
9. Boshqaruv va mehmonxonachilik bo limida nimalar aks etishi lozim?
52
Test savollari:
1. Turizmni rejalashtirishning darajalari
a) dastlabki holat tahlili: batafsil tekshiruv va puxta holat
tahlili: holatlar tahlili boyicha oraliq xulosalar: aniq maqsad va vazifalarni tanlab go yish; strategiyani ishlab chiqish strategiyani ishlab chiqiash
b) batafsil tekshiruv va puxta holat tahlili:holatlar tahlili bo yicha oraliq xulosalar;
c) strategiyani ishlab chiqish strategiyani ishlab chiqishholatlar tahlili bo yicha oraliq xulosalar:
d) Jory holat tahlili: batatsil tekshiruv va puxta holat tahlili:holatlar tahlili bo yicha oraliq xulosalar:
2. Turistik muhitni rejalashtirishning mohiyati
a) turizmni rivolantirish uchun foydalanishga yaroqli bolgan xududni va sharoitlarni yaratish. xududga xos turistik imkoniyatlar va infrastrukturaga tayanishdan iboratdiar.
b) turizmni rivojlantirish uchun turmaxsulotni yaratish.
xududga xos turistik imkoniyatlar foydalanish.
c) turizmni rivojlantirish uchun foydalanishga yaroqli bo*lgan
xududlarda nfrastrukturaga tayanishdan iboratdir
d) umumiy infrastrukturaga ega bolgan va turistlarga xizmat ko rsatish bilan bog'liq yagona xududda qulay joylashgan turistik obyektlar majmuasi.
3. Biznes reja - bu:
a) korxona (firma)ning rivolanish strategiyasini belgilab beruvchi asosy hujjatdiar
b) asosan ishlab chiqarish b o himining rejasidir
c) asosan marketing bo limining rejasidir
d) asosan moliyaviy rejadir.
4. Quyida qayd gilinganlarning qaysi biri biznes rejaning
bo limiga kirmaydi:
a) mahsulot va xizmat turlari
b) tashkiliy reja
c) moliyaviy reja
d) xulosa (rezyume)
53
5-MAVZU: MEHMONXONA X O JALIGIDA
BOSHQARUVLI REJALASHTIRISHNING TURLARI VA USULLARI
Reja:
51.. Mexmonxonalarda boshqaruvning maqsadi, vazifalari va funksiyalari
5.2. Mexmonxonalarni boshgarishda boshqaruv usullari
5.3. Mehmonxona xo jaligida boshgaruvning tashkiliy strukturasining mohiyati va ahamiyati
5.1. Mexmonxonalarda innovasion boshqaruvning magsadi, vazifalari va funksiyalari
Boshyaruv - bu tmehmonxonaning o'z oldiga qo ygan magsadiga erishishi uchun yo naltirilgan jarayondir. Bu boshqaruv taolyati harakatining ketma-ket bajarish jarayoni bo lib. firmaning bir gator ishlab chigarish va ijtimoly masalalarini echish va ularni amalga oshirish uchun zarur. Bu harakat boshqaruv vazifalarini bajarish deb ataladi.
Boshqaruv keng ma noli tushuncha sifatida qaraydigan bo*lsak. jahondagi boshqaruv va uni tashkil etishning nazariyotehilaridan biri Piter F.Druker aytganidek, *Boshqaruv alohida faoliyat turi bo lib. tashkil etilmagan betartib ommani, bir maqsadga yo naltirilgan samarali va unumli guruhga. jamiyatga aylantiradigan, sotsial o'zgarishlarni rag'batlantiruvehi element hisoblanadi". Boshqaruv nafaqat korona doirasida, golaversa, butun bir jamiyat, davlatni o'2 tanlagan yo'li magsad va intilishlariga yetaklovchi, iqtisodiyotni kuchli bargaror ishlovchi mexanizmga aylantirishda muhim ta sir etuvchi kuch hisoblanadi.
Boshgarish - aniq natijalarga erishish uchun obyektga magsadli yo naltirilgan holda ta sir gilishning shakllari va usullari yigindisidir.
Boshgaruv vazifalari - bu biror obyektga rahbarlik gilish uchun zarur bolgan faoliyat turi, deb tushuniladi. Boshqaruv vazifalari ozining tarkibi bilan boshqaruv tenologiyasini bunyod etadi (1.3- rasm).
54
Boshqaruv munosabati
boshqaruv tarkibi
Boshqaruv gonunlari Boshqaruv qoidalari
Boshgaruv vazifasi
axborot
va qaror
+ Boshqaruvi
Ishlab chiqarishi
5-rasm. Boshqaruv vazifalari®
Boshqarish deb - ma lum bir obyektga yoki jarayonga kerakli natijani olish uchun ta sir gilishga aytiladi.
Boshgarish asosan uchta tashkil etuvchiga asoslangan:
1) Boshqaruv maqsadi
2) Boshqaruvchi obyekt
3) Boshqarish strategiyasi
Boshqarish strategiyasi tarkibiga quyidagilar kiradi (1.4-rasm.): - boshqarish obyckti va boshqarish natijalari haqida axborot
olish.
-olingan axborotni gayta ishlash va qoyilgan natijaga erishish uchun qaror gabul qilish.
- boshqarishni amalga oshirish.
*D.Sobirjonova, U.Boymatova Mutaxassislikka kirish "Iqtisod-moliya", 2005. 5
7
boshq.
boshq. texnik kadr
Magsad
Axborotni qayta ishlash, qarorqabul qilish
Axborot olish
Amalga oshirish
Nazorat qilish
o-r asm. Boshqarishstrategiyasi"
Boshqarishning asosiy funktsiyalari. "Funktsiya" so'zi lotin tilidan kelib chiqgan bo lib. bajarish, vazila, faoliyat, majburiyat ma nosini bildiradi. Boshqarish funksiyasi deganda u yoki bu obyektni boshqarishga oid aniq vazifalarni hal etishga qaratilgan bir turdagi ishlar majmui tushuniladi. Boshqarish funksiyalari ko"p girrali tushunchadir.
Bugungi kunda boshqaruvning q u i d a g i funksiyalari mayjud:
rejalashtrish, tashkil gilish, muvofiglash-tirish va tartibga solish, motivatsiya va nazorat.
Rejalashtirish
Nazorat gilish
Rag'batlantirish
Tashkil qilish
Muvofiqlashtirish tarkibga solish
7-rasm. Boshqarish funksiyalarini amalga oshirishdagi ketma-ketlik'®
"D.Sobirjonova. .1 Byo matova Mutaxassislikka kirish "Iqtisod-moliva". 205.
'M. Sharifxo jayev. Yo.Abdulayev "Menement" darslik, Toshkent -OO' rTUVCHI 201 .y 56
Rejalashtirish boshqarishning asosiy va dastlabki
funktsiyasidir. Har qanday boshqarish reja tuzishdan boshlanadi. Bu rejada:
boshqaruv maqsadlari va vazifalari, ularni realizatsiya qilish muddatlari belgilanadi:
vazifalarni amalga oshirish usullari ishlab chiqiladi:
Vxalq xo jaligi bo g'inlarining ozaro aloqalari o'rnatiladi. Rejalashtirishning umumiylik xususiyati shundaki, bunda har bir boshqaruv xodimi ozining shasiy ishini rejalashtiradi, o'z ish joyining faoliyati ko'rsatkichlarini ishlab chigadi, rejalarni qanday bajarayotganini nazorat gilishni uyushtiradi.
Tashkil gilish. Bu funktsiya boshqaruv obyckti doirasida barcha boshqariluvchi va boshqaruvchi jarayonlarning uyushqoqligini ta minlaydi. Shu nuo tai nazardan tashkil gilish ichki va tashqi shart-sharoitlarning ozgarib turishiga garab amaldagi tizim tarkibini takomillashtirish yoki yangisini tuzish demakdir. Bu funktsiya joriy va strategik rejalarning ijrosini ta minlash bo yicha birinchi qadamdir.
Muvofiqlashtirish
va
tartibga solish. Rejalashtirish boshqarishning
strategiyasi
hisoblansa,
muvofiqlashtirish boshqarishning taktik masalalarini hal qilib beradi. Bu funktsiyaning asosiy vazifasi oqilona aloqalar ornatish yo li bilan boshgariladigan tizimning turi qismlari o'rtasida kelishib ish olib borishni ta'minlashdir.
Muvofiqlashtirish mablag" larni tejash maqsadida boshqaruvdagi parallellizm va bir-birini takrorlashni bartaraf gilish imkonini beradi. Bundan tashqari. u turli tarmoqlar o'rtasida resurslari taqsimlash yo li bilan nisbat va mutanosiblikni, ishlab chiqarish bilan iste mol o'rtasidagi munosabatni ornatadi.
Tartibga solish muvofiqlashtirishning davomi bo'lib, u sodir bolib turadigan og*ishlarni bartaraf qilish yoli bilan ishlab chiqarish jarayonlarini amalga oshirishni maqsad qilib q o yadi. Uning yordami bilan vujudga kelishi ehtimol tutilgan og*ishlarning oldi olinadi.
57
Motivatsiva. Bu ruhiy omil bo lib. shaxs faolligining manbai. sababi, dalili va har xil turli ehtimollaridir. U xodimlarni jonli mehnat faoliyatiga rahbatlantiruvehi kuchli vositadir.
Nazorat. Bu funktsiyaning magsadi "tutib olish", "aybini ochish", "ilintirish emas, balki boshgaruv ob'ck tida sodir bo layotgan jarayonlarni hisobga olish. tekshirish, tahlil gilish va ma lum tartibda shu obyckt faoliyatini oz. vaqtida sozlab turishdir. Nazorat o'ratilgan me yoriy hujjatlardan. rejalardan og*ishlarni. ularning joyi, vaqi, sababi va xususiyatlarini aniqlash imkonini beradi.Ta sirchan nazoratni
tashkil qilish
har bir rahbarning funktsional ishidir. Muntazam nazorat yoq joyda yuksak pirovard natijalarga erishib bo'lmaydi.
5.2. Mexmonxonalarni rivolantirishni boshgarishda boshgaruv usullari
Michmonsona biznesi turizmning ajralmas qismi bo'lib.
birinchi navbatda turistlarni qabul qiluvehi va turistlarning tunashga. dam olishga bo lgan chtiyojlarini qondiruchi. murakkab xizmatlarni amalga oshiruvehi eng muxim bo lagi hisoblanadi. Shunday ekan, mehmonxona xizmatlarini rivolantirish va ularning turistlar ehtiyojlarini maksimal darajada qondirishiga erishmog* imiz. lozim. Bunda esa albatta mehmonxona faoliyatining boshqaruv masalalarini yani boshqaruv funksiyalari, usullari, tamoyillari
kabilardan samarali foydalanishga to*g'ri keladi.
Boshgaruv maqsadlarga erishishda boshqariluvchi obyektga ta sir ko rsatish usullari va vositalaridan foydalaniladi.
Usul - bu tadgiqot gilish yoki ta sir ko rsatish usuli. Tadgiqot qilish nuqtai iazaridan uslub deganda, boshgapuv obycktini organish jarayonida go llaniladigan usullar tushuniladi (8-rasm).
58
Tizimli yondoshuv
Majmuali yondoshuv
Tarkibiy yondoshuv
Integratsion yondoshuv
Sotsiologik kuzatuv kabi tahlilning ilmiy usullari
Boshqa- ruv
obyekti Kuzatish
Modellashtipish yondoshuv
Iqtisodiy-matematik yondoshuv
Eksperiment
8-rasm. Boshqaruv obyektini organish jarayonida qo laniladigan usullar
Ta sir ko rsatish nyqtai nazardan esa usul deganda, boshqapish funksiyalarini amalga oshirish uchun boshqaruv obyektiga ta'sir o tkazish usullari tushuniladi. Bunday usullarga quyidagilar kiradi: fynsional tizimosti obyektlarini boshqarish usullari: boshqarish funksiyalarini bajarish usullari:
boshqapuv garorlarini qabul gilish usullari.
Har xil yondoshuvlar, yo sinlar, yo'llar yordamida amalga oshiriladigan turli-tuman boshqaruv ishlarining majmui - boshgaruvning aniq va oziga xos usullari deb yuritiladi. Shunday qilib:
Boshqaruv usullari - bu xodimlarga va umuman, xizmat ko'rsatish va ishlab chiqarish jamoalariga ta'sir ko'rsatish usullari bo lib, bu usullar qo yilgan maqsadlarga erishish jarayonida mazkur xodimlar va jamoalarning faoliyatini uyg'ynlashtirishni nazarda
tutadi.
Boshqarish usullari ishlab chiqarish yoki xizmat ko'rsatish
jarayonidagi mayjud munosabatlardan obyektiv tarzda kelib chigadi. Boshqaruv uslublarining kopligi va ularni tasniflashga nisbatan yondashuvlarning har xilligi muayyan boshqaruv vazifalarini hal qilishda ularning orasidan ko proq samara beradigan 59
uslullarni tanlab olish vazilasini og'irlashtiradi. Boshqaruv uslullarining rang-barangligi ma lum mezonlarga ko'ra tasniflash yordamida ularning butun majmuini tartibga solishni taqozo etadi. Boshqaruv uslullarini tavsiflashda ularning mo'ljali, mazmuni va tashkiliy shaklini ochib berishi lozim.
Mehmonxona korxonalarini boshqarish amaliyotida turli
uslullar va ularning har xil uyg'unliklari birvarakay go llanadi.
Shuni qayd etish kerakki. iqtisodiy adabiyotlarda boshqaruv uslullari
mazmuni. ta sir obyckti va ularning tasnifi tushunchalarining yagona
talqini mayjud emas. Biroq. tasniflash usulidan qat'i nazar.
boshqaruv uslullarining barchasi bir-birini to Idiradi. Zero. ularning
mo'ljali bitta - turli mehnat faoliyati bilan shug'ullanuvchi
odamlarga yordam berish. Boshqaruvning muayyan uslulida mazmun ham. m o j a l ham, tashkiliy shakl ham muayyan
tarzda mujassamlashadi. Shundan kelib chiqib, boshqaruvning iqisodiy. tashkiliy-mamuriy va ijtimoiy-psixologik uslullarini ajratish mumkin.
Mehmonxonani boshqarishning iqisodiy usullari iqtisodiy manfaatlardan foydalanishga asoslanadi. Zero, hap qanday mehmonxonaning iqisodiy munosabatlari, eng a v a l o manfaatlarda namoyon bo ladi. Manfaatlar ych xil bo ladi:
- mehmonxona manfaatlar:
~jamoa manfaatlari:
s h a s i y manfaatlar.
Agar ma'muriy boshgarish usullari o'zini o'zi boshqaradigan bozor mexanizmlariga garshilik korsatsa, ularga to sqinlik qilsa, iqtisodiy usullar esa aksincha. ulardan foydalanishga tayanadi. Xo jalik sohasiga davlatning ta'siri ham tubdan o zgaradi. Binobarin, ma muriy boshgarish usulida davlat korxonalarga o'z ta'sirini qat'i belgilangan reja orgali otkazadi. Boshgarishning iqisodiy usullari yordamida esa u korxonalarga bozor orqali ta sir o tkazadi
Natijada, bozor korxona va firma (mehmonxona)lar faoliyatini, davlat esa bozorning o'z qonuniyatlaridan kelib chiqgan holda makroiqisodiyot boshqarishini amalga oshiradi. Bu esa davlatning
60
bozor va korxonalar faoliyatiga minimum darajada aralashyvini ifodalaydi.
Boshqarish amaliyotida rahbarlikning iqtisodiy uslublari ko pincha quyidagi shakllarda amal qiladi: rejalashtirish, tahlil, xo*jalik hisobi, mahsulotga narx belgilash va moliyalashtirish. Boshqaruvningtashkiliy-ma muriy slublaridan farqli o'laroq, iqtisodiy uslublar umumiy iqisodiy-reja ko rsatkichlarini va ularga erishish vositalarini ishlab chiqishni nazarda tutadi. Tashkiliy-ma'muriy usullar boshgarish usullari tizimida alohida o*rin tutadi. Bu usullarga:
• boshqapish apparatining muayayyan strukturasini tuzish;
• har bir boshqaruv bog*inining funksiyalarini belgilash;
• kadrlarni to g*ri tanlash;
- buyruqlar, farmoyishlar va qo llanmalar chiqarish, ularning bajarilishini nazorat gilish;
• topshiriqlar va direktiv korsatmalarni bajarmayotgan bo linma va shaxslarga nisbatan majburiy choralarni qo llash kiradi. Ma'muriy yoki to gridan-to'g'ri boshqaruv usuli xo jalik yurituchi subyektning tanlash erkinligini cheklab qo yadi, muayyan huquaiy chegaralarini belgilaydi. O'z mohiyatiga ko'ra, ma'muriy
boshgarish bozorga xos bolgan tartibga solish hapakatiga to sqinlik qiladi.
Biroq rivojlangan bozor sharoitida ham boshqarishning ma muriy usullari o'z ahamiyatini saqlab qoladi va zarur bo Iganda ulardan foydalaniladi. Xususan, bozor iqisodiyoti rivojlangan hamma mamlakatlarda ma muriy usullar vositasida monopoliyaga qarshi siyosat amalga oshiriladi. Davlat bozorning monopollashtirilishiga to sqinlik giladigan mamuriy cheklovlar tizimini belgilaydi, monopol kompaniyalar faoliyatini direktiv yo*sinda boshqaradi.
Boshqaruvning tashkiliy-ma muriy uslublari boshqariluvchi obyektga yozma yoki og zaki tarzda beriladigan buyruglar, farmoyishlar, ko'rsatmalar, ularning bajarilishi ustidan nazorat. mehnat intizomini saqlashning ma muriy vositalari tizimi va h.k. orqali bevosita ta'sir ko rsatadi
61
Mehnat natijalari psixologik omillarga k o p jihatdan bog-liq. Makur omillarni hisobga olish va ularning yordamida muayyan xodimlarga izchil ta'sir ko'rsatish rahbarga yagona maqsad va vazifalarga ega jamoani shak lantirish imkonini beradi.
Jamoaga oqilona ta sir korsatish uchun muayyan ijrochilarning ma naviy va psixologik o'viga xosliklari. alohida guruhlar va jamoalarning jitimoiy-psixologik xususiyatlarini bilibgina qolmasdan, balki ularga boshgaruvchi ta sir korsatish ham kerak. Shu magsadda ijtimo-psixologik aslublar go llaniladi. litimoiy-psixologik uslublar mehnat jamoasida yuzaga keluvehi shasiy munosabatlar va aloqalarga, shuningdek, ularda sodir bo luvchi ijtimoly jarayonlarga ta'sir ko'rsatish usullari majmuidir. Ular mehnatga ma naviy rag'bat berish usullaridan foydalanishga asoslangan bo lib. ma'muriy topshiriqni insonning ongli burchi. ichki ehtiyojiga aylantirish maqsadida psixologik usullar yordamida shasga ta sir ko rsatadi.
Qarorning mags adi aniqlanadi
Bajarilishi n a z o r a t
gilinadi
U n i bajaruv-
chisi belgilanadi
Bajarish vaqti
belgilanadi
Qanday bajari
lish yo lari aniqlanadi
Barcha
bajaruvchi- larga yetkaziladi
Bajarish uchun nimalarni jalb gilish kerakligi belgilanadi
Qaror qabul gilinadi
Bajarilganligi to grisida hisobot beriladi
9-rasm. Soha samaradorligini oshirishga garatilgan garorni gabul gilish va uning bajarilishini ta'minlash bo'yicha menejer harakatining ketma-ketligi
62
Mazkur rasmdan k o r i n i b turibdiki, sohada samaradorlikni oshirishga qaratilgan garorni qabul gilish va uning ijrosini ta'minlash jarayoni murakkab kop bosqichli jarayon ekan. Shu tufayli menejer ishining samaradorligi aynan samarali qarorlarni qabul qilish gobiliyati bilan belgilanadi. Qarorni qabul qilish jarayoni.
ta'kidlanganidek,
ijodiy jarayon bolib, u boshqaruv faoliyatining asosiy mazmunini o'zida qamrab oladi. Demak. boshqaruv jarayonlarida, ayniqsa ushbu subyektning samaradorligini oshirishda, boshqaruv qarorlarini qabul qilishning ahamiyati katta ekan, uning mazmuni nimalardan iboratligini ham nazariy jihatdan qarab chiqishni taqozo giladi.
Bu borada ancha adabiyotlar nashr qilingan. Ammo boshqaruv garorining mazmuni va undan kelib chigadigan ta'rifi bo yicha tadqiqotlar hamon etarli emas. Shu tufayli bevosita turizm va mehmonxona xo jaligida boshqaruv qarorlariniga ta rif berishdan oldin, uning umumiy ta'rifimizni berishni maqsadga muvofiq. deb topdik. Boshqaruv garori deyilganda, birorta sohani boshgarish va samaradorligini oshirish uchun bir-biri bilan uzviy bog'liq bo'lgan. mantiqiy ketma-ketlikka ega boshqaruv jarayonlarini tartibga
soladigan boshqaruvehilar mehnatlarining majmui tushuniladi.
5.3. Mehmonxona xo*jaligida boshgaruvning tashkiliy strukturasining mohiyati va ahamiyati Boshqarishning u yoki bu vazifalarini hal gilish uchun muayan organlar tuziladi. Boshqarish organlari tizimi, quyi organlarning
yuqori organlarga boysunishi va ularning o'rtasidagi o zoro aloga boshqarish strukturasi tushunchasini tashkil qiladi. U biron bir
boshqaruv organining bo*limlari tarkibini bildiradi.
"Struktura" lotincha so'z bo'lib narsalar tarkibiy qismlarining ozoro bog'liq ravishda joylashishi, tuzilishini bildiradi. Boshqarishning strukturasi deganda boshqaruv maqsadlarini amalga oshiruvchi va funksiyalarini bajaruvchi bir-biri bilan bohlangan turli
boshqaruv organlari va bo'g*inlarining majmui tushuniladi. Boshqarishining maqsadlari, funksiyalari, vaziflari, ob enktlari va organlari ularning tashkiliy strukturasini belgilab beradi.
63
Tashkiliy strukturani tashkil giladigan boshqarish organlari boshqaruv bog'inlari va bosqichlari shaklida bo ladi. Boshqarish bosqichlari bir boshqaruv bo*ginining ikkinchisiga, odatda quyi bo ginning yugori bo'ginga izchillik bilan boysunishini ko'rsatadi. Bu vertikal bo yicha bo*linishdir.
Takidlash joyizki, boshqarishning tashkiliy strukturasi boshqarish oldida turgan vazifalarni muvolaqiyatli hal etishga
yordam beradigan qilib tuzilishi kerak.
Shu orinda aytib otish lozimki, bugungi kunda yugori sur atlar bilan rivojlanayotgan turizm sohasi va ularning korxonalarini samarali boshqarish muhim ahamiyatga ega. Bunda esa ularning boshgaruv strukturasini to g*ri tashkil etish talab etiladi. Turizm murakkab tashkiliy tuzilma hisoblanadi. Shunday ekan. turizm faoliyati bilan shug'ullanuvchi korxonalarni boshqarish uning quyi bolimlari va xodimlari orasida maqsad va vazifalari to g'ri
taqsimlash va uning boshqaruv jarayonini yengillashtirish hamda samarali olib berishda boshqaruv strukturasi muhim hisoblanadi. Turistik korxonaning tuzulmasi (bo*limlar, darajalar, pog'onalar). gorizontal va vertikal alogalarga bo linadi.
Boshqaruv bo g'inlariga quyi bo limlar, hamda o'z boshqaruv funksiyalarini butunlay yoki qisman bajarayotgan mutaxassislar kiradi. Boshqaruv darajasi (satxi) deganda koronaning boshgaruv tizimida ma'lum bir pog'onani egallab turgan. boshqaruv bog'inlari to plami tushiniladi.
Kadrlarni boshqarish va turizmni boshqarish amaliyotida uchraydigan tashkiliy tuzilmalar 3 turga ya'ni. chiziqli, funksional va chiziqli- funksionalga bo linadi.
Chiziqli tashkily tuzilmada har bir bolinmaning boshida hamma vakolatga ega rahbar turib. yakka holda boshqaruv funksiyalarini jamlab, rahbarlikni amalga oshiradi. Bunday tuzilmaning o'z afzalliklari va kamchiliklari mayjud.
64
Chiziqi struktura boshqaruv strukturasining eng sodda turi bo lib uquyidagi ko*rinishga ega (10-rasm).
Ovqat- lanish
xizmat- lari
menejeri
Restoran
direkt
ori
Banket bo yicha menejer
Dam olish- lari tash- kil etish menejeri
Mexmon-
xonaga Nizmat
ko'rsatish xizmatlari menejeri
Xo'jalik xizmatiari
menejeri
Gornich-
niv lar
Bosh m u h a n - dis
Ta min-
lovch lar
i
Nazorat- chi
Buxgal- terlar
Personal bilan ishlash
menejeri
Oabul xizmati
xodim-
lari
Haydov- chilar
Bosh direktor
10-rasm. Boshqarishning chiziqli strukturasi
Boshqarishning chiziqli strukturasi uncha murakkab bo* Imagan xizmat ko rsatish sharoitida, ijrochilarning vazifalari oddiy. buyruq va axborolar hajmi kam bolganda o zini oqlashi mumkin. Xizmat ko'rsatish jarayonining tobora murakkablashib, ko lamining kengayib borishi boshqarish funksiyalarini tabaqalashtirishni talab
65
qiladi. chizigli strukturaning orniga chiziqli-funksional
strukturaning vujudga kelishini taqozo etadi.
3-jadval Chizigli strukturaning ijobiy va salbiy tomoylari
Ijobiy tomonlari
Bunday struktura bir-biriga zid. chalkash topshiriqlar berilish hollarini
kamaytiradi, yakkaboshchilikni va shassiy javobgarlikni mustahqamlaydi. Bu struktura oddiy. puxta va tejamlidir. Bosqichlar soni kam bolganda boshqariluchi obyckt ishiga kam kishi aralashadi. vazifalar tezkor hal etiladi butun tizim samarali ishlaydi, xodimlar faqat o'z rahbariga hisobot beradilar, natijada ijrochilik va intizom darajasi ancha oshadi.
Salbiy tomoylari
Bunday struktura oddiy, bargaror masalalarni yechishga moljallanganligi sababli uning doirasida kompleks masalalarni hal qqlish ancha qiyin kechadi. Bunday sharoitda rahbarlar ko proq tezkor ishlar bilan band bo lib. strategik kompleks muammolarni e tibordan chetda qoldira dilar.
Bunday boshqarishda teng huquqli struktura birliklari
negizida garizontal bog'lanish bo*lmaydi. Bunday boshqarish sharoitida buyrugbozlik va rasmiyat- chilikning paydo bolish xavfi kuchli. Chunki, strukturaning har bir bo'g'inida rahbar o'z lavozimi bo yicha farmoyish berish uchun barcha
huquqlarga ega bo ladi.
Boshqaruning funksional tashkiliy tuzilmasi. Funksional boshqaruv bir necha aniq ish turlarini bajarishga ixtisoslashgan bo linmalar ustidan olib borilib. Chiziqli boshqaruv tizimida qaror qabul gilish uchun kerakli tashkilotning alohida soha mutaxassislari ixtisoslashgan tuzilmaviy bo'linmaga birlashtiriladilar, masalan marketing bo'limi, rejalashtirish bo limi, buxgalteriya. Shunday gilib, tashkilotni boshqarishning umumiy masalasi o'rta darajadan boshlab funktsional belgi bo yicha bo* linadi.
66
Funksional rahbar A: Rejalashtirish funksiyasi
Reja bo limi
Bosh menejer
Funksional rahbar B: Tashkillashtirish funksiyasi Tashkiliy bo limi
Ijrochilar
L ljrochilar
lirochilar
Va boshqa bo limlarlar
11-rasm. Boshqarishning funksional strukturasi
Tashkilotning chiziqli-funkisional tuzilmasi. Bunday boshqaruv doirasida umumiy boshqaruv b o yicha har bir xodim faqat bir rahbarga boysunadi. Funktsional rahbarlarga faqat ular vakolatiga taalluqli masalalami hal etish huquqi berilgan, shu sababli ma lum bir jamoani boshqarayotgan chiziq bo yicha joylashgan rahbar o*z zimmasiga butun hokimiyatni oladi. Har bir mehnat jamoasida rasmiy munosabatlardan tashqari norasmiy munosabatlar ham mavjud.
Barcha tashkilotlar uchun mos keladigan tashkiliv tuzilmaning bitta umumiy shakli m a j u d emas. Turizm korxonalarining maqsad va strategiyasini shakllantirish bilan birga atrof-muhit, jrochilarning fel-atvoriga ham ahamiyat berish kcrak. Turizm tashkilotining atrof muhitiga quyidagilar kiradi:
sotish bozori:
mehnat bozori;
koxonaning o'zi va ko rsatkichlari: turizm tashkiloti vazifalarining ijrochisi.
67
Tashkily tuzilmani loyihalash to'g'risidagi qaror mavjud tuzilma samarasiz bolganda qabul qilinadi. Tashkiliy tuzilmani loyihalash jarayoni uch bosqichdan iborat (12-rasm):
• tashkohs tuzomanig tahlih
• tashtals tozalmant lorhatash
• tasht ahy tuzilaning samaradsorheu baholash
12-rasm. Tashkiliy tuzilmani loyihalash bosqichlari
Tashkily tuzilmani baholashda quyidagi mezonlar majud: • boshqaruv tamoyillari;
• boshqaruv apparati:
• boshqaruv vazifalari:
• xo jalik taoliyati.
Tashkiliy tuzilmalari boshqarishni loyihalash modellarini 4 guruhga birlashtirish mumkin:
1. oxshashliklar (analogiya) usuli;
2. ekspert usuli:
3. magsadlarni tartiblash (tuzilmaga keltirish):
4. tashkily modellashtirish.
Tashkily tuzilmalar quyidagi talablarga javob berishi kerak: qulaylik. ishonchlilik, tejamkorlik, vaziyatga moslashuvchtezkorlik.
anlik..boshqaruv tuzilmasining mustahkamligi.
Tashkiliy tuzilmaning samaradorligini baholash binoning sotilishi mumkinligi darajasi, boshqaruv tizimining ishonchliligi
va tashkil qilinganligi, gabul qilinayotgan garorlarning tezkorligi va quayligiga ko ra amalga oshiriladi.
Tabiiyki, har bir mexmonxonaning tashkiliy tuzilmasi o'ziga xos xususiyatlarga ega bo ladi.
Masalan, bronlashtirish bo limi tijorat bo'limi tarkibiga kirishi mumkin, haridlar bo'limi moliyaviy direktorga boysunishi mumkin, banket xizmati ovkatlanish xizmati tarkibiga kirishi mumkin. Bazan bosh oshpaz bevosita bosh
68
direktorga boysunadi, ovqatlanish xizmatining menejeri esa faqat ofitsiantlarni boshqaradi va x.k.
Qabul gilish xizmati direktori
Ro'yxat ga olish xizmati
Bron- lash- tirish xizmati
Konserj xizmati
Xo jalik xizmati direktori
Xodim-
lar, farrosh-
lar
Tijorat bo limi direktori
Sotuv- lar
ho yi- c h a
meneier
Banket xizmati
Haridlar bo*limi
direktori
Ovqatlani sh xizmati
direktori
Bosh oshpaz
Oshpaz.
++
Moliya Bosh direkto- muhan- ri dis
Mehmonxona egasi (aksiyador(ar)
Direktorlar kengashi
Bosh direktor +
Barmen
Bosh
Restoran
Ofitsiant barmen
direktori
-lar
13-rasm. Yirik mehmonxonalarning tashkiliy-boshqaruv strukturasi
69
Kadarlar bo limi
Ta lim bo lim i
Xodim- lar
bo yicha menejer
Mexmonxona toifasiga garab, uning boshqaruv tuzilmasida tegishli bo limlar, masalan, biznes markazi. fitness markazi, vrach ( b a z a n hatto kichik poliklinika) mavjud bo'ladi. Kurort
mexmonxonasida «dam olish buyicha direktor» lavozimi ham mayjud. Angliya mexmonxonalarida gabul gilingan boshqarish sxemasining oziga xos xususiyati shundan iboratki, qabul gilish xizmati xo jalik xizmatining direktoriga boysunadi, gabul gilish xizmatida esa ayrim bolimlarni katta
xodimlar, masalan, bosh telefonist. bosh hammol, bosh kassir. axborot xizmati rahbari. bronlashtirish xizmati rahbari va sh.k. boshqaradi.
Mehmonxonalarning tashkiliy-boshqaruv tuzilmasi ularning katta-kichikligiga qarab turli xil bo lishi mumkin. Masalan, yirik mehmonxonalarda 13-rasmdagi ko*rinishga ega bo'lishi mumkin.
Yugori darajali yirik mexmonxonalarda boshqaruv pog'onalari soni ko payadi: masalan. bosh direktor uch o'rinbosarga (nomer fondi. ovkatlanish va ma'muriy xizmatlar bo' yicha) ega bo ladi. Nomer fondi direktoriga qabul gilish xizmati, xo jalik xizmati (xodimalar va farroshlar, kirxona, kimyoviy tozalash shoxobchasi va sh.k.) boysunadi.
Umumiy ovatlanish direktoriga oshxona, restoranlar, barlar. banket xizmati, nomerlarda xizmat ko'rsatish bo'limi boysunadi.
Ma muriy ishlar buyicha direktorga kontroller, marketing va sotuvlar bo limi menejeri. bosh muxandis. xavfsizlik xizmati va
xodimlar bo limi boysunadi.
Standart motellarda boshgarishning eng oddiy sxemasi taxminan quyidagi korinishga ega bo'ladi: 100 nomerli motelda direktorga qabul qilish va moliya xizmatining to'rt klerki, xo*jalik xizmatining boshligi bevosita boysunadi, xo jalik xizmati
boshligining ko'l ostida sakkiz xodima, to qgiz paj (bellman) (ular mijozlarning atomobillarini parkovka qilish bilan
ham shug'ullanadi) va bir ta'mirlovchi (elektr va santexnika ishlarini bajaruvchi) ishlaydi.
Maxsus adabiyotlarda mexmonxona bo limlari tanlangan mezonga kora muayyan guruxlarga birlashtiriladi. Masalan. mexmonxonaning asosiy (daromadni shakllantiruvchi) bo limlari (Revenue centers) va yordamchi bo limlari (Support centers) 70
farqlanadi. Asosiy bo limlarga nomer fondi. restoranlar, barlar. yordamchi bolimlarga esa - texnik bo lim, kadrlar bo limi. buxgalteriya kiradi. Mexmonxona xizmatlarini front of the house va back of the house ga tasniflash metodi keng tarkalgan bo lib, mazkur metod zamirida mexmonxona muayyan bolimi xodimlarining
mijozlar bilan aloga gilish darajasi yotadi.
Front of the house ga gabul gilish xizmati, restoran: back of the house ga oshona va buxgalteriya esa kiradi. Songgi zikr etilgan gurux xizmatchilari mijozlar bilan bevosita aloqa gilmaydi. Mazkur guruhlarning xodimlari har xil dasturlar b o yicha o qitiladi. ular
xizmat korsatadigan xonalar aniq ajratiladi. Hatto ularning forma kiyimi ham farq kiladi.
Kichik mexmonxonalar, tablyki, ancha sodda boshqaruv tuzilmasiga ega bo ladi. Ammo asosiy bo'limlar o'ziga xos funksiyalari bilan saqlanib qoladi. Kichik mehmonxonalarning boshqaruv strukturasi 14-rasmdagi kabi bo'lishi mumkin.
Buxgalter
Administratorlar Farroshlar
Mehmonxona direktori
Menejer
House- keeping
Texnik xizmatchilar
Restoran menejeri
Ovqatlantirish va ichimliklar xizmati
14-rasm. Kichik mehmonsonalarning tashkiliy-boshgaruv strukturasi
71
Bar menejeri Oshpaz
Ofitsiantlar
Texnik xizmatchilar
14-rasmga e tibor beradigan bo*lsak. unchalik katta bo Imagan mehmonsonalar sodda boshqaruv strukturaga ega. Mehmonsona ganchalik yirik bolsa. uning tarkibiy bolimlari ham shunchalik kop borladi va boshyaruv strukturasi murakkablashib boradi.
Tayanch sozlar va iboralar: mexmonsonalarda
boshqaruv. mexmonxonalari boshqarish. boshqaruv. maqsadi va vazitalar. boshgaruv usullari. boshgaruvning funksiyalari, sojaligida boshgaruv. tashkiliy struktura.
Mustagil ishlash uchun savollar:
.1 Mexmonsonalarda boshgaruvning magsadi va vazifalari aytib bering.
.2 Mexmonsonalami boshgarishda boshgaruv usullarini aytib bering
3. Mexmonxonalarda boshqaruvning funksiyalarini aytib bering
.4 Mehmonxona xo jaligida
boshgaruvning tashkiliy strukturasining mohiyati va ahamiyatini aytib bering
5. Boshgarishdehnimagaaytiladi?
6. Boshqarish asosan uchta tashkil etuvchiga asoslanganligini tushuntirib bering.
.7 Biznes bilan shugullanish handa moliyaviy jihatdan baquyvat bo lish uchun sakkizta xususiyatlarni aytib bering.
Test savollari:
1. Boshqaruv - bu darom ettiring.
a) mehmonxonaning oz. oldiga qo ygan maqsadiga erishishi uchun yo naltirilgan jarayondir
b) mehmonxona xodimlariga oylik maoshni togri taqsimlashdir
c) mehmonxonaning administratsiya ishlarini amalga oshrish d) ertangi kunning kafolatidir
72
2. Mehmonsonaning oz oldiga qo'ygan magsadiga erishishi uchun yo'naltirilgan jarayon
a) Boshqaruv
b) Oliy Maqsad c) Strategiva d) Taktika
3. Tashkiliy tuzilmani baholashda quyidagi mezoniar mavjud:
a) boshqaruv tamoyillari, boshqaruv apparati, boshqaruv vazifalari, xo jalik faoliyati.
b) boshqaruv tamoyillari, boshqaruv prinsiplari, boshqaruv vazifalari, xo jalik faoliyati.
c) boshqaruv tamoyillari, boshqaruv apparati, boshqaruv prinsiplari, xo jalik faoliyati.
d) boshqaruv maqsadlari. boshqaruv apparati, boshgaruv vazifalari. xo jalik faoliyati.
4. Tashkily tuzilmalarni boshqarishni loyihalash modellarini 4guruhga birlashtirish mumkin:
a) oxshashliklar usuli, ekspert usuli, maqsadlarni tartiblash usuli. tashkiliy modellashtirish usuli.
b) analog usuli, magsadlarni tartiblash usuli: tashkiliy modellashtirish usuli.
c) iqisodiy-matematik usuli, magsadlarni tartiblash usuli,
tashkily modellashtirish usuli.
d) analiz-sintez usuli, maqsadlarni tartiblash usuli: tashkiliy
modellashtirish usuli.
73
6-MAVZU: MEHMONXONA XO'JALIGIDA JOYLASHTIRISH HIZMATLARINI REJALASHTIRISH
Reja:
6.1. Mehmonxonalarda ko'rsatiladigan xizmatlar sifatini
samarali boshqarishning nazariy asoslari
6.2. Mehmonxona xizmatlari sifatini boshqarish tizimini
takomillashtirish yo llari
6.1. Mchmonxonalarda ko'rsatiladigan xizmatlar sifatini samarali boshgarishning nazariy asoslari
Xodimlar ko pincha belgilangan standartlarni o'zlaricha qabul qilishadi va mehmonxona rahbarlari mehmonlarni ko rsatiladigan xizmatlar ularning istaklariga mos kelishiga ishontirishga harakat qilishsa ham sifatli xizmat ko rsatishmaydi.
Bunday xolatning real sababi boshqaruv usullariga borib taqaladi. Mehmonxona xizmatida haqiqat sifatida qabul kilinadigan k o p narsalar tajriba va xatolar usullari bilan o'que dasturlari yoki boshgalar tajribasidan olingan. Sifatni boshgarishni ng bunday umumiy bilimlar va amaliyot tizimi boshqaruv usullari haqidagi kotib qolgan tushunchalar majmuidan iborat bo'lib, kop xollarda mehmonxonalarni yutuqlarga emas, kamchiliklariga sabab bo'ladi.
Mehmonxonada «nima bolsa bo'lar» degan konservativ filosofiya tug diruvchi samarasizlik madaniyati xizmat ko*rsatish
sifatini boshqarishdagi kamchiliklarning kelib chiqishiga sabab bo ladi. Ulardan eng kop uchraydigani quyidagilardan iborat:
• umumiy kelishuvning yoqligi - rahbariyat boshqaruv qarorlarini va xizmat korsatishni kelishtirish tartibini belgilab qo ymaganligi sababli bir operatsiyaning bir necha standartlari
vujudga keladi. Natijada turlicha mahsulot, tushunmvochilik. narxlarning o'sishi va boshqa lar vujudga keladi.
• tovar va xizmatlarning bir xil darajada yetkazib berilmasligi - bu xizmat sifatini pasayishini eng kop uchraydigan sabablaridan biridir. Personal va nazoratning xatosi tufayli xizmatlar tulicha
ko rsatilganda, mijoz norozi bo'lishi mumkin; 74
• samarasiz aloqalar - mehmonxona boshqaruvining turli daragalari ortasidagi aloganing muammolari. Odatda aloqa bir tomonlama bolib, boshlikdan pastga tushadi. Xizmatchilar va mehmonlardan orkaga aloqa kam uchraydi. Samarasiz aloqalar mahsulotning sifatiga ta sir korsatadi, yangi muammolar tugdiradi:
• mehnatni natija bo yicha emas, faollik bo yicha baxolash - ko pincha rahbar yoki bajaruvehining mehnat i ularning faolliga qarab baxolanadi. Bu mehnat ning amaldagi natijalari har doim ham real xolatni kursatmaydi. Mehnat jarayoni emas. balki yakuniy natija muvaflaqiyatli faoliyat ko rsatkichi bo*lishi lozim:
• sabablarga emas. belgilarga reaksiya berish - kamchiliklarning haqikiy sabablari aniqlanmagan, unga mos garorlar yabul kilinmagan va muammo hal kilinmagan. Xodimning ko polligiga sabab uning ayni paytdagi kayfiyati emas. kadrlarni tanlash va o qitishdagi kamchiliklar, rahbariyatning noto'g'ri faoliyati sabab bo ladi:
• xodimlar mehnatini baxolash va rag'batlantirishdagi kamchiliklar - agar xodim oz vazifalarini sidkidildan ijro etsa, u odatda rahbarini kam bezova giladi. Ammo bunday odamlarga e tibor berish va ularni rag*batlantirishni unutmaslik lozim. Afsuski rahbarlar bunga kam e tibor qaratishadi:
• «bir-biriga yordam» tushunchasining yukligi - individualizm. kurolmaslik va gurux mantaatlarini shakllantirishga imkon
hermaydigan munosabatlar rahbarlar, xodimlar o'rtasidagi rakobat
natijasi sifatida yuzaga keladi va dustona jamoa vujudga kelishiga tuskinlik qiladi;
• butun tashkilotni boshqa rish o'rniga xizmatchilarni boshqa rish - rahbar ishdan ketganda ko'pincha u bilan birga xizmat korsatish standarti ham o'zgaradi. Ilgor kompaniyalar ma'lum bir
rahbarga bog'lik bolmagan boshqaruv tizimlari va standartlariga cyadirlar:
• «eskicha ishlash». yangi usullarni urganmaslik - «turachilik» rahbarning eng muhim vazifalaridan birini xizmatchi zimmasiga vuklab kuyadi. Natijada - mehnat unumdorligining pastligi, xatolar, tos dani yo qotish, mijozlarning konikmasligi yuzaga keladi:
75
• sifatni baxolash va boshqarish - xizmat ko'rsatish standartlarini boshqarishni nazorat qilish boshqaruvning muhim qismi hisoblanadi:
• xizmatlarsifati muammosi - rahbarlar ko'pincha xizmat darajasiga e tirozlar bilan bog lik muammolarni hal gilishga harakat kilmaydilar. Mijoz shikoyat kilsa. uni yuzaga kelish sabablarini kidirish omniga aybdorni kidirishga tushadilar. Shikoyatlar yuzaga kelishini oldini olish rahbariyat, xizmatchi va mijoz urtasida xizmat korsatish jarayoniga bir xil munosabada bo'lishi asosida hal qilinishi kerak.
Mehmonxona xizmatlari ishlab chigarish va iste molida sifar masalalari juda muhim rol oynaydi. Sifatli xizmat kursatmaydigan mehmonxona korxonasi o'zining asosiy magsadlariga erisha olmaydi. Turli mehmonxona korporatsiyalari rivojlanishining tarixi foyda sifatning mahsuli ekanligini ko rsatadi.
Mehmonxona korxonasi oldida xizmat ko'rsatish sifatini
kerakli darajada saqlab turish, kamchiliklarni o'z vaktida bartarat etish, xizmat ko'rsatish sifatini oshirish strategiyasini ishlab chiqish vazifasi turadi.
Mijoz mehmonxonaga yana kelish yoki kelmasligi unga ko'rsatilgan xizmaning y a s h i yoki yomonligiga bog'liq. Birinchi
marta mehmonni yarshi reklama, boy jixozlar yoki keng turdagi taomnomalar bilan jalb gilish mumkin. Ammo ikkinchi marta
mehmon personaling professional ishlashi va oldin unga ko rsatilgan xizmat sifatining yugoriligi uchun keladi.
Nima uchun sifat buncha katta ahamiyatga ega? Agar xizmat ko rsatish korxonasini uning rivolanish dinamikasi nuktai nazaridan ko rib chiksak, sifat uning xayotiyligiga eng katta ta'sir ko rsatishini ko*rish mumkin. Iste molchiga sifatli mahsulotni muvaffaqiyatli sotish korxona faoliyatining asosiy manbai hisoblanadi.
«Xizmatlar sifati» nima? Sifat deganda ko'rsatilayotgan xizmatlar kutilayotgan yoki belgilangan standartlarga mos kelishi
tushuniladi. demak, standartlar, ularning real shakli va mazmuni xizmat korsatish sifatini baxolash ko'rsatkichi hisoblanadi. Iste molchi uchun unga ko'rsatilgan xizmat sitatini baxolash ko rsatkichi-bu uning konikkanligi, ya'ni olingan xizmat sifatining
76
kutilganiga mos kelishdir. Mijozning goniqqanligi ko*rsatkichi uning yana bir marta kaytish va o'z dustlari va tanishlariga buni maslaxat berish istagidir.
Mehmonxona ma'muriyati, xizmatchilari v a mijozlari o'rtasidagi o'zaro munosabatlarni belgilab beruvchi asosiy hujjatlardan biri «Mehmonxona xizmatlari ko'rsatish koidalari»
hisoblanadi.
«Xizmat ko'rsatish tartibi» bo'limida shunday deb qayd etilgan: «Ko'rsatilayotgan xizmatlar sifati shartnoma talablariga javob berishi lozim. Agar shartnoma bo* Imasa yoki to liq bo*lmasa ushbu xizmatlarga odada qo yiladigan talablarga javob berishi lozim.
Mehmonxonaning moddiy-texnik ta minoti, ko rsatilayotgan xizmatlarning miqdori va sifati mehmonxonaga berilgan kategoriya talablariga javob berishi kerak».
Mehmonxona korxonasi xizmatlarining sifatiga quyidagi omillar ta sir korsatadi:
Avalo, moddiy-texnika bazasining xolati, ya ni: mehmonxona binolarning qulay rejalashtirilganligi va sifatli jixozlanganligi, jamoat va yashash xonalarining quay mebel va uskunalar bilan
jixozlanganligi to liq komplektli yukori sifatli choyshablar, zamonaviy oshxona jixozlari, qulay liftlar va x.k.
Keyingi omil-xizmat ko'rsatishning ilgor texnologiyasi. Bunga: jamoat va turar xonalarni tozalash tartibi va usullari; mijozlarni royxatga olish va ular bilan hisob-kitob kilshi, restoran va barlarda
ovkatlar va ichimliklarni tayyorlash reseptlari, savdo zallarida xizmat ko'rsatish shakllari va boshqalar kiradi
Xizmat ko'rsatuvehi
personalning yukori darajada
professionalligi, uning mehmonga aniq, tez va madaniyatli xizmat ko rsatishga kodirligi va tayyorligi.
Zamonaviy mehmonxona korxonalarida xizmat ko'rsatish sifatini boshqarish muhim omil hisoblanadi. Bunga sifat standartlarini ishlab chiqish va joriy etish, personalni o gitish, mehmonxona faoliyatining barcha jabhalarida xizmat korsatishni nazorat qilish, to'g'rilash, takomillashtirish kiradi.
77
Tashkilot orniga tashkil etuvchi elementlar yigindisidan kattarok tushunchadir: mehmonxona korxonasi rahbarining bilim va tajribasi korxona faoliyatini alohida yunalishlari bo yicha bilimlardan kengroq bo'lishi lozim.
Samaradorlik faqat mahsuldorlik emas: uning natijalariga mehmonxona xizmatlarining belgilangan standartlarga ganchalik mos kelishiga bog*lik.
Demak, yuqorida mehmonxona korxonalarida eng ko'p uchraydigan xizmat sifatini boshqa rishdagi kamchiliklarni sanab utdik. Bu sabablar asosan ko plab mehmonxona korxonalarida ko zatiladigan konservativ boshqaruv usuli va ish munosabatlari madaniyati xolatida rahbariyat, xodimlar va mijozlar o'rtasidagi munosabatlarga borib takaladi.
Xizmat sifati har kuni, har dakikada yukori darajada bo lishi kerak. Korxonalarda vakti-vakti bilan tulib turadigan tekshirishlar mijozni kiziktirmaydi. Shuning uchun nazorat doimiy bo'lishini xoxlaydi. Mehmonxona sanoatining ko plab korxonalari shu maksadda to'gridan-to'g'ri bosh direktorga buysinuchi bir-ikkita mustaqil kishilarni yollaydilar. Ular mehmonxonaning barcha bugimlarida sifatni tekshiradilar va xizmat ko rsatishdagi barcha kamchiliklarni yozib beradilar. Har kuni direktorga
axborot beradilar. Odatda ularning ish haqi ancha yukori bo'ladi, chunki ularning faoliyati muhim hisoblanadi.
Afsuski, mehmonxona sanoatida konservativ boshqaruv va ishmunosabatlari madaniyati odatiy xolga aylangan. Konservatizm kop xollarda xizmat ko'rsatish korxonasining strategiyasiga aylangan. Amalda bu narsa mehmonxonalarda kachonlardir belgilangan xizmat standartlari ularning o'zok vakt davomidagi siyostga aylanib kolmokda. Moxiyatiga kura konservativ bo Igan ish madaniyati xizmat sifati muammolari va m e h m o n x o n a korxonalarining moliyaviy yo'qotishlariga asosiy sabab bulmokda. Ishlab chigarish madaniyatining konservativ elementlari ichki va tashqi muaffakiyatsizliklar bilan bog'liq bo Imagan harajatlarning asosiy sababi hisoblanadi. Ishlab chiqarishning tashki muvaflakiyatsizliklariga mijozlarning koikmasligi, jamoatchilik fikrining salbiyligi, mahsulot sifatiga ishonchsizlik kabi xolatlar
78
kiradi. Ichki muvaffakiyatsizliklar keraksiz bo lib kolgan mehnat sarfi, avariyalar, uskunalarning bozilishi, samarasiz ishlab chiqarishga ortiqeha harajatlarni keltirib chikaradi. Bu esa sifatli xizmatni
standartlarga muvofiq «birinchi talabdanoq» ko rsatilmasligiga olib keladi.
Kamchiliklarni yo gotish harajatlariga odata tekshirishga, turli bolimlarning hisobotlari bilan tanishishga sarflangan vakt va boshqa lar kiradi. Oldini olishga karatilgan tadbirlarga ancha kam harajat kilinadi.
Radikal strategiyaga ega bolgan korxonalarda bunday harajatlar eng k o p bo'ladi. Chunki ishlab chigarish madaniyati doimiy ravishda yukori sifatli xizmat ko'rsatishga intilishni talab qiladi. Kamchiliklarni oldini olishga asosiy e tibor karatilganda. sifat doimiy ko rinishga ega bo ladi va mijozni istagini gondiradi. Oldini olish choralari o'z ichiga standartlarni umumiy tushunish. ishsilarni nazorat usullariga urgatish, silat bugimlarida kengashlar otkazish. shasiy va jamoa samaradorligini baxolashga mehnat sarfini oladi. Shunisi aniqki. agar sifat domiy k o rinishda b o l s a va muammolar oldi olinsa ichki va tashki muvaflakiyatsizliklar kiymati ancha kamaydi.
Ishlab chiqarish madaniyatining radikal shakllari oldini olish tadbirlaridan iborat. Bunda atolarni oldini olishga asosiy e tibor karatiladi. (Ishlab chiqarishning konservativ madaniyatida asosiy e tibor mijozlar bilan ruy bergan kelishmovchiliklarni hal gilishga karatiladi).
Sifatni boshqarish uchun kapital ajratish oxir natijada xizmat korsatishdagi kamchiliklar va shikoyatlari oldini olish. mehmonlar, xizmatchilarning konikish darjasini oshirish, ham da rahbariyat va umuman k o r o n a samaradorligini oshirish orqali daromadning ko payishini ta minlaydi.
Daromadlarning oshishi quidagi omillar tufayli ruy beradi:
- sifat muammolari va shikoyatlar tushishining oldini olish:
- mehmonlarning konikish darajasini oshishi:
- rahbariyat va umuman korxona samaradorligining oshishi;
- ichki va tashki muvaffakiyatsizliklar sonining kamayishi.
79
Xozirgi rakobat sharoitida mehmondo*stlik sanoati korxonalari faoliyatlarini davom ettirishni istashsa iste molchilar talabini to liq kondirilishiga. korxonaning daromadini oshishiga imkon bermaydigan an'anaviy samarasiz ishlab chigarish madaniyati shakllariga suyana olmaydilar.
Mehmonxona korxonalarining rahbarlari o'z boshqaruv
amaliyotlariga jobiy o zgarshlar kiritish javobgarligini his gilishlari juda muhim. Resurslarni boshqa rish mahsulot sifatiga bo lgan aksioma va odatiy konsepsiyalarga skeptik yondoshib, kadriyatlar balansiga yangi, samaralirok yondoshuvlarni qabul qilish lozim. Shubxasiz daromadlarni buxgalteriya hisobi boshqaruv nazoratining ustivor yunalishlaridan bo lib koladi. Shunga qaramasdan zamonaviy sharoitlarda korxonaning reja va vazifalarining bajaralishi resurslar va sifatni boshgarishni ng daromad oshishiga ta sirini kuchaytiradi. Bu esa mehmondo stlik sanoatining faoliyatiga jobiy ta sir ko rsatadi.
6.2. Mehmonxona xizmatlari sifatini boshgarish tizimini takomillashtirish yo llari
Mexmonxona xizmatlari sifatini boshqarish amaliyotida besh bosqichli yoki konseptual model nomi bilan mashxur bulgan xizmat korsatish sifati modeli keng kullaniladi. U mijoz umidining oklanishi nuktai nazaridan xizmat ko'rsatish sifatini belgilaydi. Model mualliflarining suzlariga qaraganda, mijoz nimaga umid gilishini va mijozning umidlarini mexmonxona kanday kilib oklashi mumkinligini bilish xizmat ko'rsatish jarayonining birinchi bosqichidir.
Birinchi bosqich: Iste molchining umidlari va mexmonxona rahbariyatining munosabati. Bu bosqichda mexmonxona rahbariyati uz mijozlari nimani xoxlashini tushunmaydi. U uz mijozlarining ehtiyojlarini bilmaydi. Aksariyat mexmonxonalar bozor talabini aniqlash c h u n tadkikotlar utkazadi, birok keyin rahbariyat firmaning ichki muammolariga chalgib, mijozlarning talablari uzgarishini yoddan chikaradi.
80
Agar mijoz xizmatning muayyan xossasi uzgartirilishini xoxlasa-yu, u uzgartirilmasa. marketing-miks butun bozor uchun uz jo/ibadorligini yukotadi va mijozning umidvorlik darajasi ortadi. Agar korxona marketing soxasida ish olib bormasa. mijoz uning xizmatlari haqida xech narsa bilmasligi mumkin. Menejerlar puxta uylab ish tutishlari va mexmonlar bilan gaplashganda teskari alogaga kirishishlari lozim. Buning uchun marketing axborot tizimlaridan ham foydalanish zarur.
Misol uchun. gabul gilish va joylashtirish xizmatining rahbari mexmonlarni 15 minut ichida qabul qilish tizimini ishlab chikdi. Birok, mexmonlar oradan 10 minut utmasidan bezovta bula boshladilar. Mijozlar bilan gaplashgach, menejer ular uchun kutishning kritik vakti 15 minutni emas. balki 10 minutni tashkil etishini tushundi.
Ikkinchi bosqich: Xizmat korsatish sifati xususiyatining rahbariyat tomonidan qabul qilinishi.
Menejerlar uz mijozlari nimani xoxlashlarini biladilar, biroq ularni kanoatlantirish imkonini beruvchi tizimlarni rivojlantirishga godir bo Imaydilar yoki bunday gilishni istamaydilar. Buning bir necha sabablari mayjud:
• xizmat ko'rsatish sifatiga lozim darajada e tibor bermaslik:
• sifatni ta minlash imkoniyatini yashi tushunmaslik:
• vazifaning muvofik; tarzda standartlashtirilmaganligi;
• maksadning yukligi.
Ayrim mexmonxonalar tez daromad olishga harakat kiladilar va uz xodimlariga yoki mexmonxonani jixozlashga mablag* joylashtirishni istamaydilar. Bunda mukarrar tarzda xizmat korsatishning sifati bilan boglik muammolar yuzaga keladi. Aylanma kapitani yetarli darajada ta minlashdan bosh tortgan mexmonxonalarning rahbarlari 2-bosqichda xatoga yul kuyishlari mumkin.
Masalan, xizmat ko'rsatishni tashkil etish chogida choyshablar, sochiklar, xalatlar va x.k.ning takchilligi yuzaga kelishi mumkin. Bu solat ortiqcha muammolar tugdiradi, xizmat ko'rsatishdan olingan ijobiy taassurotni kamaytiradi, mexmonxona xizmatchilarining mijo/ oldidagi ma naviy mas uliyatini susaytiradi.
81
Ba zan mexmonxona korxonalaring rahbarlari ayni sharoitda mavjud muammoni xal gilishning iloji yuk deb uylaydilar. Misol uchun, mexmonxonalar xizmatidan foydalanuvchi ishbilarmon odamlarning aksariyati undan nonushtadan keyin junab ketishni xoxlaydilar. Mexmonxona rahbarlari har kuni ertalab restorandagi uzun navbat bilan boglik vaziyatni kuradilar, lekin muammoni xal gilishga urinmaydilar, chunki bu kizgin paytda yordam uchun go shimcha xizmatchilar yollashni xoxlamaydilar.
Nixoyat. maksadlar mexmonxona xodimlari tomonidan qollab- quevatlanishi lozim. Rahbariyat kul ostidagi xodimlar ishining natijalariga lozim darajada baxo berish, ular bilan muttasil aloga gilish va yashi ishlagan xodimlarni ragbatlantirish yuli bilan ularni qo llab-quvvatlashlari kerak.
Uchinchi bosqich: Xizmat ko'rsatish sifatining rahbariyat tomonidan gabul qilinishi.
Mazkur bosqich rahbariyat mijozlarning ehtiyojlarini va ularga xizmat ko'rsatish sifati darajasini tushungan, ammo xizmatchilar bunday darajada xizmat korsatishga kodir bo lmagan yoki buni istamagan xolda yuzaga keladi.
Turtinchi bosqich: Xizmatlar korsatish va majburiyatlar. Ushbu bosqich mexmonxona uz imkoniyati darajasidan ortiq narsalami va da kilganida yuzaga keladi. Misol uchun, reklama broshyurasida mexmonxon nomerlari derazasidan dengiz manzarasi kurinishi hagida ma'lumot berilgan edi. Birok. amalda derazadan faqat shahar manzarasi kurinadi, dengiz esa uzokda, ufk chizigida kuzga tashlanadi. Marketing buyicha mutaxassislar va da kilgan xizmatlarini amalda kursata olishlariga ishonch hosil gilishlari kerak. Beshinchi bosqich: Kutilgan xizmat ko'rsatish sifati va amalda kursatilgan xizmatga munosabat.
Bu bosqich oldingi bosqichlardan bevosita kelib chikadi. Kutilgan sifat mijoz mexmonxonada olishni umid kilgan sifatdir. Kursatilgan xizmat deganda mijoz amalda olgan sifat tushuniladi. Agar mexmon uzi kutganidan kamrok olgan bulsa, kursatilgan xizmatlardan kanoatlanmaydi va boshqa xech kachon bu mexmonxonaga kadam bosmaydi.
82
Bu bizga ishlab chikarish va xizmatlar ko rsatishning har bir bosqichida yuzaga kelishi mumkin bulgan har kanday muammolarni xal qilishga yordam beradi.
Sifatni boshqarish mexmonxona korxonasida xizmatlar tashkil etilishi va kursatilishini nazorat
kiluvchi boshqarish tizimlari bulishini nazarda tutadi.
Birinchi tizim xodimlarni tanlab olish va ularni o*qitib-urgatish bilan shugullanadi. Mexmonxonalar xodimlarni o qitib-urgatishga katta mablag lar sarflaydi.
Mexmonxona korxonalarining omilkor
rahbarlari
iste molchining mexmonxonaga munosabati xodimlarning
kayfiyatiga kup jixatdan boglik deb hisoblaydilar. Ular ichki marketing faoliyatini olib boradilar va yukori sifatli xizmat kursatgan xodimlarni ragbatlantiradilar. Xizmatlarning rahbarlari xodimlarning uz ishidan kanoatlanish darajasini muttasil kuzatib
borishlari kerak.
Agar mexmonxona rahbariyati xodimlarga xayotiy muammolarini xal qilishga yordam bersa. ularning uz ishidan kanoatlanganlik darajasi oshadi.
Tayanch sozlar va iboralar: mehmonxona. xizmat. mehmonxona xizmatlari sifatini boshqarish. rahbar, tovar va xizmatlar, mehmonxona boshqaruvi, xodimlar mehnati.
Mustagil ishlash uchun savollar:
I. Mehmonxonalarda ko'rsatiladigan xizmatlar sifatini samarali boshqarishning nazariy asoslari ot g'risida gapirib bering. .2 Mehmonxona xizmatlari sifatini boshqarish tizimini takomillashtirish yo llarini aytib bering.
.3 Mamlakatimizda tadbirkorlikni motivlashtirish xususiyatlari
yanday alomatlarga ega?
.4 Mehmonxona xizmatlari ishlab chiqarish va iste molida
sifat masalalari juda muhim rol o ynayshini aytib oting.
5. Mijoz mehmonxonaga yana kelish yoki kelmasligi unga korsatilgan xizmatning yashi yoki yomonligiga bog'liq ekanligi
to g risida gapirb bering.
83
6. Daromadlarning oshishi ganday omillar tufayli ruy beradi?
Test savollari:
1. Mehmonxonada « ... » degan konservativ filosofiya
tug diruvchi samarasizlik madaniyati sizmat ko'rsatish sifatini boshqarishdagi kamchiliklarning kelib chiqishiga sabab bo ladi. a) nima b o Isa bo lar
b) manga nima
c) nima bo*Isa peshonamdan
d) mening vazifam emas
2. Sitat deganda ....
a) ko rsatilayogan xizmatlar kutilayotgan yoki belgilangan standartlarga mos kelishi tushuniladi
b) ko rsatilayotgan xizmatlar kutilayotgan yoki belgilangan maqsadlarga mos kelishi tushuniladi
c) ko rsatilayotgan xizmatlar kutilayotgan yoki belgilangan strategiyalarga mos kelishi tushuniladi
d) korsatilayotgan xizmatlar kutilayotgan yoki belgilangan taktikalarga mos kelishi tushuniladi
3. Mehmonsonaning oz oldiga qo'ygan maqsadiga crishishi uchun yo'naltirilgan jarayon
a) Boshqaruv
b) Oliy Maqsad
c) Strategiya d) Taktika
4. Nima xizmat ko'rsatish standartlarini boshqarishni nazorat gilish boshgaruvning muhim qismi bo' lib hisoblanadi? a) sifatni baholash va boshqarish
b) standartlarini boshqarish
c) bir-biraga ragib bo*lish
d) maqsadga erishish
84
7-MAVZU: MEHMONXONA XO JALIGIDA REJALASHTIRISHNING STRATEGIK UHATLARI
Reja:
7.1. Mehmonxona xo jaligini rejalashtirishda strategiya va
strategik rejalashtirish
7.2. Mehmonxona xo jaligini strategik rejalashtirishda mehmonxonaning faoliyatini nazorat qilish
7.1. Mehmonxona xo jaligida rejalashtirishda strategiya va strategik rejalashtirish
Rejalashtirish boshqarishning barcha boshqa funksiyalarini tashkil etish. yolboshchilik (giziqtrish) va nazoratni sezilarli darajada aniqlab beruvchi menejmentning muhim funksiyasi hisoblanadi. Xar qanday mehmonxona o'z faolivatini amalga oshirayoganda, u nimaga intilayotganini va u uchun harakatning qanday yollari eng muvofaqgiyatli bolishi mumkinligini bilishi
lozim. Shuning uchun magsadlar va rejalar tushunchasi bir-biri bilan o'zaro chambarchas bog*liqdir. Mehmonxonani isloh gilish sharoitida mulkchilik shaklidan kat'iy nazar joylashtirish xo jaliklarida ishlovchi xodimlari bozor munosabatlarining tamoyillariga itoat etgan holda ish faoliyatini yurgizishni organadilar. Bunda marketing va menejment bo yicha olingan bilimlar yangi sharoitga tezrok moslashishga yordam beradi.
Reja mehmonxonaning kelajakdagi holatining murakkab
ijtimoiy - iqisodiy modelini tasvirlaydi.
Menciment tizimida strategik rejalashtirish va uni tadbiq qilish ilmiy-texnik potensiali, uning ishlab chiqarish sotish imkoniyatlari hisobga olingan magsadlarga erishishni asoslangan rejalar hamda maqsadlar orqali ishlab chiqishni ifodalaydi. Firmaning iqtisodiy
siyosatini ishlab chiqish firma faoliyati maqsadlarini aniqlashni, uni mos ravishda resurslar bilan ta minlanishi va firma potensial imkoniyatlarini baholashdan kelib chiqib, uni yaqin va uzoq istiqbollar bo yicha strategik rivojlanishini ifodalaydi. Firmaning maqsadi uni rivojlanish konsepsiyasi va ishchanlik faoliyatining
85
asosiy yo'nalishini aniqlaydi. Firmaning iqtisodiy siyosati t o la axborot bilan ta mnlanish, tahlil va tahminga asoslanadi.
Firma raqobat strategiyasini o' zgartirib erishiladigan natijalarni aniqlash va baholash, raqobat kurashida firma pozitsiyasi tahlili
biznes strategiyasi deyiladi. Strategik pozitsiyalarni ishlab chiqishda tirma odada sifat va miqdor kabi malum ko'rsatkichlaridan foydalanadi. Sifat ko'rsatkichlari amalda mo ljal deb ataladi, miqdor esa topshiriq deyiladi.
"Strategiya" so zi "Strategos" grek so'zidan kelib chiqqan bo lib. "generalning san'ati" ma'nosini anglatadi. U hozir ham o'z ma nosida harbiy boshlig tarkibining harbiy operatsiyalarini
rejalashtirish san'atini bildiradi.
Strategik rejelashtirish - bu mehmonxonaning takibi asosida
uzoq istiqbolga nazar solish uchun intilishdir, ya'ni hududiy doirada qanday ozgarishlar bo layoganini hamda raqobatchilar hulgini baholashdir. Bu darajada rejalashning bosh maqsadi - mehmonxona
bozor sharoitida o zini qanday tutadi.
Strategik rejelashtirish mehmonxona doirasida boshqa rejalashtirish uchun boshlang'ich nuqta bolib izmat giladi. Strategiya keng qamrovli nazorat tizimidir (bu korxona parametrlari.
fondlari, realizatsiyasi, quevatlar, harajatlaroni kuzatish). Strategiya - ishlovehilar uchun
mezondir. Konkret
harakt rejeleshtirilmay. innavatsion potensial uchun sharoit yaratish va tashkil gilish harakatining umumiy ongligi bilan ta minlanmaydi. U zarur kishilar gobilyati va malakasini shakillantirish, siyosiy rejalashtirish bo lib rejalashtirish obyekti dividentlar, ish haggi, ish joyi, matbuot. hukumat va kasaba uyushmasi bilan ishlashlarini o'z ichiga oladi. Strategiya - bu kelajakni tadqiqot qilish, ssenariy taxlili. Strategiya - bu raqobat kurashida afzallik beruvchi goya. Strategiya - bu boshgarish faoliyatida go llaniladigan uslublar tizimi.
Strategiya - bu korxona faoliyati uchun mo'Ijallar yig" indisi. Strategiya - bu maqsadga erishish va tashkil gilishni amalga oshirishga mo ljallangan kompleks reja.
Strategik rejalashtirish:
• Vazifalar maqsadlar va strategik yo'nalishni aniqlash;
86
• tashqi sharoitlar. imkoniyat va tahdidlar tahlili: • ichki kuchli va zaif tomonlarni baholash:
• maqsadlarni belgilash:
• maqsadga erishish uchun strategiyani tanlash:
• vazifalarni aniqlash;
• har bir vazifani hal etish uchun zarur tadbirlar bilan ishchi dasturlarni ishlab chiqish.
Xulosa gilib aytadigan bo Isak. yuqoridagi ko'rsatilgan keng gamrovli tushunchalar menejment strategiyasini oz ichiga oladi. Menejmentda tadbirkorlik muhitida ichki tahlil asosida mehmonxonaning me yoriy ishlab turishini at minlab turish uchun talab qilinadigan qarorlar kabi omillar yotadi. Bu omillarga belgilangan maqsadlarga va belgilangan oxirgi natijalarga erishish kiradi hamda mehmonxona rentabillik darajasini oshirish va mehmonxona xodimlari mehnatini unumdorligini oshirishga xizmat qiladi. Har bir mehmonxona o zining xususiy tashqi muhiti, tashqi doirasiga ega bolib. ular mehmonxonani joriy istiqbolda ishlab turishga u yoki bu holda ta'sir ko'rsatuvehi ulgan ko'p omillarni 0'7 ichiga oladi. Reja tuzilishi tashqi muhitning holati va undagi turli omillar harakati hagidagi axborotni qamrovchi va kengligiga bog'liq.
Strategikrejalashtirish - bu global maqsadlarga erishishning mukobil y o llarini. Shuningdek, ushbu maqsadni amalga oshirish uchun zarur resurslarni aniqlash jarayonidir. Uning yordamida kaysi
extiyojlar qanday. kim tomonidan. kachon va qanday vositalar bilan
gondirilishini, magsadga erishish uchun nima kilinganligini aniqlash mumkin. Uning yordamida mehmonxona laohyatini kuzatish
(monitoring) amalga oshiriladi.
Strategik rejalashtirish, biznes rejalashtirish va operatsion rejalashtirish bir-biri bilan o'zaro chambarchas bog liqdir, asosan - bu global, o'rta muddatli va qisqa mudsatli maqsadlarni ozgartiruvehi (aniqdik kirituvehi), ularni o'zaro, shuningdek tashqi muxitning o'zgaruvchanligi sharoitida mehmonxona faoliyatining sarflari va natijalari bilan muvofiqlashtiruvchi yagona uzluksiz jarayondir. Rejalashtirishning u ko'rinishida ham, boshqa
87
ko rinishida ham turli tasodifliklarni oldindan kura bilish va ularni
bartaral etishga tayyor bolish kobiliyati juda muhim.
Strategik rejalashtirishning muhimligi hagida gapirganda shuni nazarda t o t i s h varurki.
U 07-0 zidan muvaffakiyatni kafolatlamaydi. Xuddi yaxshi dvigatelli atomobil, agar u sifati past benzin bilan ta'minlangan bolsa. harakatlana olmasligi kabi. strategik rejani tuzuchi mehmonxona ham. tashkil etish, qiziqtirish va nazorat qilishdagi satoliklar tufayli omadsizlikka uchrashi mumkin. Shunga garamay, rejalashtirish mehmonxona uchun qator muhim qulay shart-sharoitlar yaratishi mumkin.
Strategik rejalashtirishni gollab, qanday naflar olish mumkin?
Avvalo, u boshqarishni takomillashtirishga imkon beradi:
• faoliyat natijalarini mukofotlash bilan bog'lab, yaxshi hisobga olish va nazoratni ta'minlaydi:
• ko prok uylashga va strategik qaratishga yordam beradi;
• tashqi omillarga e tiborni oshiradi;
• rahbardan jrochilarga axborotni yaxshilaydi;
masalalarga
etkazish
e tiborni
tizimini
anigroq va t o g r i r o k maqsadlarni belgilab va ular haqida xodimlar. sheriklar va yugori tashkilotlarga axborot berib turadi:
• quruq rakamlar ortidagi haqiqiy ishlarni ko'rishga o'qitib boradi.
Strategik rejalashtirish boshqarish vositasi sifatida Strategik rejalashtirish boshqarish faoliyatining bajariladigan ishlarning andozaviy rasmlari va tartibi ishlab chiqilmagan ko rinishi
hisoblanadi.
Ammo, ko'plab korxonalar
va tashkilotlarning
tajribasiga
tayangan
holda,
rejalashtirish jarayonining modelini quyidagicha tasavvur etish mumkin:
88
Tashkilot missiyasi
Strategiya- ni baholash
Tashkilot
Tashqi maqsadi
muhitni baholash va
Kuchli va kuchsiz tomonlarni
rahbariy taflishi
Mugobil Strategiyalarni tahlil quish va
strategiyani belgilash
Strategiya- ni amalga
oshirishni boshaarish
tahlil etish
Strategiya- ni amalga
oshirish
15-rasm. Strategik rejalashtirish jarayoni
Menejmenida qabul gilingan to'g'ri va egri ta'sir qilurchi omillarni quyidagicha klassifikatsiya gilish mumkin:
• bozor munosabatlarining holati va tavsifi:
• mehmonxonaning xo jalik aloqalari:
• tadbirkorlik faoliyatining sozlanishi:
• umumiqtisodiy omillar;
• umum siyosiy omillar.
Birinchi ikki toifadagi omillarni biz to g'ri ta sir ko rsatuvehi. so'nggi. uchtasini esa egri ta'sir k o rsatuvchi omillarga ajratamiz. Tashqi muhit ta'siri menejerlar tomonidan doimo katta e tibor berishni talab giladi, shuning uchun u katta hajmdagi axborotni o'rganish asosida amalga oshiriladi hamda o*z vaqtida to g*ri qaror
faoliyatida ko'rish mumkin. Bu erda rejalashtirish to'rt bosqichga b o linadi:
1. Tashqi muhit hagidagi axborotlarni to plash. Bu ishlar reja bo limi tomonidan doimo o tkaziladi;
2. Uch oy mobaynida muammolar aniqlanadi. Bu bilan funksional bo lim shug'ullanib muammolarni tugatish uchun prezident ishtrokida komissiyalar tuziladi:
89
3. Komitetlar yordamida strategiyalar ishlab chiqiladi va tekshiriladi. Shundan song besh yillik davrga vazifalar belgilanib. strategik baza va uzoq muddatli siyosat belgilanadi;
4. Uzoq muddatli strategiya asoslanib o'rta muddatli rejalar tuziladi va har bir ishlab chiqarish bo limi tomonidan muhokama qilinadi. Mehmonxonaning ulgan masshatbdagi strategiyasi
birdaniga ishlab chigarish kuchlarini kengaytirish, yangi quilish. yangi mahsulotlar ishlab chigarish
uchun tadqigotlar bolib, u halgaro faoliyatda uzoq muddatli rejalashtirish hisobiga katta yutuqlar keltiradi.
Mehmonxona tizimi bir butun xalk xujaligining ishlab chiqarishda ishtirok etmaydigan sohasiga kiradi. Mehmonxona lizimini proporsional rivoilantirish mijozlarni yotoq joyga bo'lgan extiyojni gondirish, mijozlaring
mehmonxona xodimlari va o'rinlarga bolgan extiyojini ilmiy asosda me yorlashtirish mehmonxona tizimini boshqarishni takomillashtirish, mijozlarning yotoq joyga bolgan extiyojini vagtinchalik va turgun o'zgarishlarini organish - mehmonxonani rejalashtirishning asosiy vazifalaridan hisoblanadi
7.2. Mehmonxona xo jaligini strategik rejalashtirishda mehmonsonaning faoliyatini nazorat gilish Mehmonxona tizimi tomonidan ko'rsatilayotgan mehmonxona mutaxassislari ishlarining sifatiga ko plab shart-sharoitlar va omillar birgalikda ta' sir ko rsatadi.
Ularga: mehmonxonaning moddiy texnik bazasining holati, asosiy va qo shimcha izmatlar, zamonaviy boshqaruv va axborot tizimlari bilan ta'minlanganlik darajasi, xodimlarining malakasi, xizmatlarning 0 ' 7
vaqtida ko'rsatilishi. mijozlarga bulgan munosabat, xodim bilan mijoz o'rtasidagi munosabat. Mehmonxonalarning
sifati litsenziya berish orqali amalga oshiriladi. Letsenziya berishning asosiy moxiyatini mehmonxonaga davlat tomonidan beriladigan ruxsatnoma letsenziyalar tashkil giladi. Litsenziya mehmonxona tizimida turistik xizmatlar ijrochisi sifatida ishtirok etishi uchun aniq va minimal zarur bulgan sifat standartlarini tasdiqlaydi.
90
Mehmonxonalarining akkreditatsiyasi litsenziyalashga nisbatan ham puxta tayyorgarlikni talab etadi.
Akkreditatsiya qilish uchun sifat standartlari zarur bo ladi. Litsenziya berish - bu aloxida faoliyat turlari va xizmatlarini olib borish uchun mehmonxonalarga davlat tomonidan ruxsat berilishi demakdir.
Litsenziya olgan shaxslar xususiy mehmonxona xo jaligi bilan
shug'ullanish huquqiga ega bo ladi.
Mehmonxonalarni akkreditatsiyalash - ularni o'rnatilgan
professional standartlarga mos kelishini aniqlash. Mulkchilikning
shaklidan kat'iy nazar barcha mehmonxonalar akkreditatsiyadan o'tishlari shart. Akkreditatsiyadan o'tgan mehmonxonaga mahalliy hokimiyat tomonidan sertifikat beriladi.
Letsenziya berish akkreditatsiyadan o'tkazish va sertifikat berish yordamida davlat tomonidan professional uyushmalar va manfaatdor tashkilotlar vakillari ishtirokida ma lum bir darajada
mehmonxonada sifatini boshqarishni tashkil etish mumkin. Eng dolzarb va murakkab muammolardan biri-bu turistik xizmatning sifatini nazorat qilishdir
Tayanch so'zlar va iboralar: mehmonxona x o jaligi. rejalashtirish, strategiya va strategik rejalashtirish, nazorat gilish. rejalashtirish, boshgarish, menejment, boshqarish vositasi, mehmonxonalarni akkreditatsiyalash.
Mustaqil ishlash uchun savollar:
.1 Mehmonxonalarni akkreditatsiyalash deganda nimani
tushunasiz?
2. Mehmonxona xo jaligini rejalashtirishda strategiya va
strategik rejalashtirishni tushuntirib bering.
.3 Mehmonxona xo jaligini strategik rejalashtirishda
mehmonxonaning faoliyatini nazorat qilish deganda nimani tushunasiz?
4. Strategik rejalashtirishni qollab, qanday naflar olish mumkin?
91
.5 Menejmentda qabul gilingan to g*ri va egri ta'sir qiluvehi omillarni ganday klassifikatsiya gilish mumkin?
6. Litsenziyaberishdegandanimanitushunasiz?
.7 Mehmonxonalarni akkreditatsiyalashni tushuntirib bering.
Test savollari:
.1 "Strategiya" so'zi -
a) "strategos" yunon sozidan kelib chiggan bo'lib. generalning san'ati" ma nosini anglatadi.
b) "strategos" fransuz so'zidan kelib chiqqan bo*lib. generalning san'ati" ma nosini anglatadi.
c) "strategos" italiyan so zidan kelib chiqgan bo*lib. "generalning san'ati" ma nosini anglatadi.
d) "strategos" ichpan
sozidan kelib chiqgan bo'lib. "generalning san'ati" ma nosini anglatadi.
2. Strategik rejalash - bu
a) mehmonxonaning takibi asosida uzoq istiqbolga nazar solish b) mehmonxonaning byudjeti asosida uzoq investitsiyaga nazar
solish
c) mehmonxonaning takibi asosida biznes-reja nazar solish
d) mehmonxonaning takibi asosida taktik maqsadlarga nazar solish
3.... - bu aloxida faoliyat turlari va sizmatlarini olib borish
uchun mehmonsonalarga davlat tomonidan russat berilishi demakdir.
a) litsenziya berish
b) mehmonxonani akkreditatsiyalash c) mexmonxonani ochish
d) aksionerlik jamiyati
4. ... - ularni o'rnatilgan professional standartlarga mos
kelishini aniqlash.
a) mehmonxonani akkreditatsiyalash
b) litsenziya berish
c) mexmonxonani ochish d) aksionerlik jamiyati
92
8-MAVZU: MEHMONXONA XO JALIGIDA MARKETING REJASI VA STRATEGIYASI
Reja:
8.1. Mehmonxona xo jaligida marketing xizmati, marketing
bo yicha boshqarish
8.2. Mehmonxonalarda xizmatlarni yaratishda marketing
tadqiqotlaridan foydalanish
8.1. Mehmonxona xo jaligida marketing xizmati, marketing bo yicha boshqarish
«Marketing» so'zi ingilizeha «market» (bozor) so zidan olingan bo lib, bu bozorni taxlil gilish va istiqbolni belgilash. bozor faoliyatining strategiyasi va taktikasini maxsus ishlab chiqish orgali muayyan iste molchilarning talablarini gondirish va foyda olishga yo'naltirilgan ishlab chiqarish hamda sotishni tashkil gilish tizimidir. Mehmonxona marketingi asosan ikki bir-birini tuldiruvchi
yondoshuv amal giladi.
Birinchidan: bu
mehmonxona bozorini. xizmatga bo lgan extiyojini talabini organib adresli xizmatni xar tomonlama taxlil ctish bolsa. ikkinchidan jamiyat salomatligining bozorga ta'sir ko rsatishini xis etgan holda mijozlarning mayjud talabi va turistik xizmatga bolgan extiyojini shakillantirish.
Mehmonxonada marketing - umumiy marketing hamda ijtimoiy marketingning ixtisoslashgan tizimi bolib. xizmat ko'rsatish bozorini va boshqarish jarayonini tashkil etish sifatida garash mumkin.
litimoiy marketing iste molehilar extiyojini qondirish va daromat olishga emas. balki mijozlarning
xizmatga bo lgan extiyojini gondirishga garatilgan bo lishi lozim.
Umumiy marketingdagi kabi mehmonxona marketingida bozor k o p turli segmentlardan tashkil topgan bolishi mumkin va u ma lum harakterli tomonlaring o'xshashligi bilan birlashgan
iste molchilar tarmog'i va sotib oluvchilar guruhidan iborat bo ladi. Mehmonxona marketingi quyidagilardan tashkil topgan h o ladi.
- maxsult marketingi:
93
- asosiy va q o shimcha (servis) marketing xizmati.
O'z navbatida maxsulot marketingi quidagilarga bo linadi:
- bozorda majud belgan maxsulotlar marketingi:
- yangi ishlab chiqilgan va birinchi bor bozorga olib chiqilgan maxsulotlar marketingi:
- ilmiy izlanishlar otkazish tufayli kelgusida bozorga olib chigiladigan massulotlar marketingi.
Mehmoncona tizimida quyidagi marketing tamoyillari amal qiladi:
1. Menmonsona bozorning barcha turlar bo yicha xar tomonlama chuqur ilmiy-amaliy tadkikotlar otkazish ya ni turistik xizmatning talab va takliflarini tarkibi. dinamikasi, vosita faoliyatlarini belgilovchi omillar va sharoitlarning o'zaro munosabatlarini organish.
2. Bozorni segmentlarga bolish. ishlab chiqarishni tashkil etishning tegishli variantlarini belgilab olish maqsadida eng qulay sharoitlarni anglash (mijozlarning yoshi, jinsi, kasbi, demogratik belgilari. kasallanishi, murojati)
3. Faol va potensial talabalarni e tiborga olgan holda turistik xizmat va ishlab chiqarishning mosligini ta'minlash. ya ni tashhislash. dinamik kuzatish va profilaktik yo nalishlarni bozor talablariga faol moslashtirish
4. Inovatsion yoki aloxida xo jaliklarni va butun sohani qamrab oluvchi boshgarish va mexnatni tashkil etishning yangi formalarini amaliyotga tadbiq etish (xususiylashtirish, brigada usulli, pulli xizmat usullari).
5. Startegik rejalashtirish, marketing rejalashtirishni qo llagan holda mehmonxona x o jaliklarining moliyaviy va moddiy texnika
bazasini y a s h i l a s h g a qaratilgan faoliyat turlarini rejalashtirish. (xizmatni turi, sifati va ajmini, quevatini hamda xodimlar bilan ta minlashni rejalashtirish.
Marketing umumiy funksiyalariga quyidagilar kiradi: - maqsadni aniqlash
- tashkil etish
- muvofiqlashtirish
- qayd etish va nazorat gilish
94
Shu bilan bir qatorda bevosita marketingga xos bo'/gan quyidagi spetsifik funksiyalar ham qayd etiladi:
• Mehmonxona bozorini kompleks tadbiq etish va istiqbolni belgilash:
• Mehmonxona xo jaliklarining ishlab chigarish quevatini taxlil etish
• Talabni shakillantirish va xizmatlarni sotishni rag'batlantirish • Mehmonxona xo jaliklarida marketing xizmati tizimini
yaratish
• Turistik xizmatning bozor sharoitida mehmonxona xo jaliklari faoliyatini nazorat gilish va samaradorligini baholash.
k o
Marketingni asosiy maqsadi bu:
• maxsulotlar va xizmatlar turidan yuqori darajada foydalanish
• extiyojni yugori darajada gondirish
• keng qo llamda xizmatlar va tavarlar turlarini taqdim etish
• mehmonxonaning sifatiy darajasini oshirish.
Shunday gilib, mehmonsonada marketingni go'llash - bu aniq bir
maqsadga
yo naltirilgan
boshqaruv
faoliyatini takomillashtirishdir.
8.2. Mehmonxonalarda sizmatlarni yaratishda marketing tadqigotlaridan foydalanish
BTT turizmda marketingning 3ta asosiy funksiyasini ajratib rsatadi:
• mijozlar bilan aloqa ornatish;
• rivojlantirish: • nazorat.
Mijozlar bilan a l o q ornatishning asosiy maqsadi bo lib. ularga vada qilinayogan dam olish joyida sifatli servis xizmatning. diggatga sazovar joylarning mavjudligi hamda mijoz ehtiyojini qondirish kutganidek bo*lishiga ishontirishdan iboratdir. Rivojlantirish esa sotish uchun yangi imkoniyatlarni ta minlovchi yangi g'oyalarni loyihalashtirishni nazarda tutadi. O'z navbatida shunga oxshash yangi g'oyalar potensial mijozlarning
chtiyojlariga mos kelishi kerak.
95
Nazorat funksiyasi esa bozorga xizmatlarni siljitish boyicha faoliyat natijalarini tahlil gilishni kozda tutadi hamda bu natijalar turizm sohasida mayjud bolgan imkoniyatlardan qanchalik darajada
to liq va muvofaggiyath foydalanilganligini aks ettiradi.
Istalgan iqisodiy jarayon singari turizmda marketing o'zining go llanilishi va samarali rivolantirilishi uchun qator shartlarni talab etadi:
• bozorni xizmatlar bilan to laroq to yintirish yani, haridor bozorini shakllantirish:
• turistik firmadagi keskin raqobat kurashida iste molchilar alzalligi:
• erkin bozor munosabatlari yani sotish bozorini, biznes sheriklarini, narxlarni belgilashni, tijorat ishlarini yuritishni hech ganday mamuriy cheklovlarsiz amalga oshirish imkoniyati;
• firma maqsadini, strategiyasini, boshgaruv strukturasini, byudjet moddalari boyicha mablag'larni taqsimlashda turistik
korxona mamuriyatining erkin faoliyati.
Marketing tadqiqotlarining yalpi marketing faoliyatini tashkil etishda, uni boshqarishda, rejalashtirishda va nazorat etishda muhim
ahamiyaga ega bolishi - zamonaviy marketing nazariyasining asosiy xususiyatlaridan biri sifatida namoyon bo'Imoqda.
Zamonaviy marketing faoliyatini shakllantirish va uning taktika va strategiyasini belgilashning asosi marketing tadqigotlari hisoblanadi. Marketing tadqiqotlari (ing. marketing research) - biznes tadqiqot shakli va amaliy sotsiologiya yo'nalishi bo lib
hisoblanadi.
Iqtisodiyotning tadqig qilinadigan bozorda iste molchilarning hohish va istaklari hamda raqobatchilar hatti- harakatlarini to'g'ri tushunishga asoslangan"
Marketing tadgiqotlari-bu tovar va xizmatlar marketingi bilan bog'liq bo'lgan axborotlarni doimo tizimli ravishda to plash. ularni har tomoniama tahli qilish va natijalaridan mehmonxonani boshgarish jarayonida foydalanishdir. Bunday tadqiqotlar marketing muammolarini xal etish maqsadida xolis tashkilotlar, ishbilarmon firmalar va ularning agentlari tomonidan amalga oshiriladi.
"www.ru.wikipedia.org/wiki/
96
Marketing tadqiqotlarining yuqori darajada tashkil etilishi, ularning k o lami. tahliliy va qayta ishlash jarayonlarida loydalaniladigan uslublar yig indisi, bevosita turistik korxonalarning marketing strategiyasini belgilashda, amalga oshirishda, dastlabki bosqich ya'ni «tayanch nuqta» hisoblanadi. Iste mol bozori tobora yangi tovarlar va xizmatlar bilan boyib borayotgan bugungi sharoitida yangi imkoniyatlarni aniqlash va ulardan ogilona foydalanishda marketing tadqiqotlarining ahamiyati kun sayin ortib bormoqda.
Marketing tadqiqoti predmeti sifatida tadqiqotlar olib borish marketing foliyatining barcha jabxalarini o'z ichiga oladi va ular boyicha qarorlar gabul gilish bilan bog'liqdir. Ular marketing kompelksi va uning tashqi muxit unsurlariga ham tegishlidir. Marketing tadqiqotlarining asosiy yo'nalishlari quyidagilardir (16- rasm):
Marketing tadqigotlarining asosiy vo'nalishlari
Bozorni va sotishni tadqia qilish
Bahoni tadqiq gilish
Xizmatlarni tadgiq qilish
Xizmatlar harakatini tadqiq gilish
Xizmatlarni mijozlarga tagdim qilish
16-rasm. Marketing tadqigotlarining asosiy yo'nalishlari
Bozorni va sotishni tadgiq qilish- bozor sigimini baholash, bozor va uning segmentlari tasnifini aniqlash. bozordagi o zgarishlar tendensiyasini tahlil qilish, sotish xajmini istiqbollash, majud va mumkin
bo'Igan iste'molchilar to'g'risida axborot olish. 97
iste molchilar talabini o'rganish va raqobatchilar tog*risida axborot olishdan iborat.
Xizmatlarni tadqiq gilish - yangi xizmatlar to g*risidagi g'oyalarni to plash, xizmatlar haqida so'rov o'tkazishdan iborat. Bahoni tadgia gilish - xizmatlar bahosi bilan unga bo Igan talab o'rtasidagi o'zaro bog'liqlikni tadgiq gilish, xizmatlarning hayotiylik davrining turli bosqichlari uchun baho siyosatini istiqbollashdan iborat.
Xizmatlar harakatini tadgiq gilish - reklama faoliyati samaradorligini tadgiq gilish, turli ommaviy axborot vositalari samaradorligini tadqiq gilish. reklamaning turli variantlarini sinab ko rish va xizmatlarni taqdim gilishning turli usullari va vositalarini majmuali tahlil qilishdan iborat.
Marketing tadqiqotlari utkazishda chet el firma va
kompaniyalari katta mablag*lar sarflaydi. Bozorni tadgiq gilish - marketing tadqiqotlarining ma lum bir gismidir, xolos. Faqatgina shartli ravishdagina ularni marketing tadqiqotlarining asosi deb
gabul gilish mumkin. Bozorni tadqiq qilish jarayonida quyidagilar aniqlanadi:
• yangi tagdim gilinayotgan yoki mavjud bo'lgan xizmatlarning mumkin bo lgan sotish darajasi:
• xizmatlarning iste mol xususiyatidagi o'zgarishi tendensiyasi;
• yoshi, jinsi, xududiy, ijtimoly, o zini tutishi, daromadi darajasi bo yicha iste molehilar guruxini aniqlash;
• xizmatlar assortimentni rejalashtirishda, sotish va reklamani tashkil gilishda xmijozlarning istagini aniqlash;
• xizmatlarning sotilish darajasi va uning bozordagi ulushi:
• turistik korxonalarning ragobatdoshligi va uning bozordagi o'rni.
Ko'rinib turibdiki, bozor to'g'risidagi ma'lumotlar miqdori katta va turli harakterga ega. Shuning uchun bozorni tadqiq gilishda turli bilim sohalarining mutaxassislari qatnashadilar va
bu tadgigotlar anch gimmatga tushadi, lekin mehmonxonalar bozorni iloji boricha tezrok uzlashtirish maqsadida harajatlardan qochmaydilar, chunki ragobatchilar bozorda yangi ragobatchi paydo 98
bulishini oldini olish uchun karshi choralar ko'radilar. Shuning uchun tadqiqotlar jarayoni, ayniqsa, uning natijalari olinganidan keyin va mehmonxona ularni marketing konsepsiyasini asoslash uchun qabul qilingandan sung xizmatlarni sinovli sotishni tashkil qilish boshlanadi. Bu jarayonning asosiy vazifasi, mehmonxonaning bozordagi samarali ornini aniqlovchi uziga xos omillarni organishdir.
Bozorni marketing nuqtai nazaridan organish o'z oldiga mehmonxonalar xizmatlarini samarali sotish imkonini. uning kengayish uchun yangi segmentlar, sifatini yaxshilash. zaxiralar va yangi xizmatlarni yaratishni. iste molchilar talabini gondirish va yugori foyda olishni maqsad gilib qo yadi. Bu maqsadni amalga oshirish uchun chuque marketing tadqiqotlari amalga oshiriladi. Bozorni marketing nuqtai nazaridan tadgiq gilishning vazilasi. xizmat korsatish jarayonini bozor va iste molchining yugori talablariga moslashtirishdan iborat. Bu narsa mehmonxonaning yugori rentabelli. raqobatga bardoshli faoliyati asosida amalga oshirish kerak.
Mehmonxonalarni rivojlantirishda marketingning roli va ahamiyati hamda uning asosiy vazifasi bo lib - iste molchilaring ehtiyojlarini yugori darajada gondirishga garatilgan xizmatlarni tashkil etishni rivolantirish. hamda uning samaradorligini oshirishdan iborat.
Bozor munosabatlarining ravnaqi. erkin raqobat muxitining yaratilishi sharoitida marketing tadgiqotlariga bolgan talabning ortib borishi tabiy jarayondir. Iste molchilar ishtiyogi. dididagi xizmatlarni shakllantirishda, raqobat kurashida muhim va xal kiluvchi ahamiyatga molik bolgan marketing tadgiqotlarini samarali tashkil etish va amalga oshirish, xozirgi kunda eng dolzarb ahamiyatga ega. Marketing tadqigotlari uchun kerakli va zururiy bolgan axborot va ma lumotlar ko lamini muayyan tartibga solish vazzifasini xal gilish bilan mamlakatimiza madaniy tarzda bozor tizimi, uning infrastrukturasi barpo etiladi.
Marketing tadqiqotlarining asosiy maqsadi, uning vujudga kelish, shakllanish va rivojlanishning obyektiv sabablari, zarurati bilan belgilandi. hamda uning maqsadi nixoyatda keng va murakkab
9
masalalarni xal gilishga karatilgandir. U xizmat ko rsatishni xaridor chtiyojiga moslashtirib. talab va taklifni muvozanatiga erishgan xolda. turistik korxonalarga yugori foyda keltirishdir. Bunga erishish
uchun marketing quyidagi muhim vazilalarni xal etmog*i lozim:
• turistik mahsulotlar iste molehilar ehtiyojlarini organish:
• xizmatlarga bolgan ichki va tashki talablarni organish:
• turistik korxonalar faoliyatini iste molchilar ehtiyojiga moslashtirish:
• talab va taklif to g'risidagi olingan ma'lumotlar asosida bozorni organish:
• xizmatlar reklamasini tashkil etish, mijozlarni xizmatlarni sotib olishga giziqishini oshirish;
• xizmatlarni tashkil etuvchi turistik korxonalar tadqiqotlarini amalga oshirish uchun ma'lumotlar to plash va tahlil gilish:
• xizmatlarga bolgan talabni istiqbollash, ularni amalga oshirishni nazorat gilishdan iboratdir.
Marketing axborotlarini tizimli tahlil gilish, talab va taklitning taxminiy hisobini ishlab chiqishga imkon beradi. Busiz. esa sotishning maqbul darajasini belgilash mumkin emas.
Bugungi kunda barcha xizmat ko rsatuvehilar, iste molehilar va shu bilan birga boshqa soha xodimlari ham marketing nuqtai nazaridan fikrlay olishlari va undan samarali foydalanishlari lozim. Marketing tadqiqotlarining yalpi marketing faoliyatini tashkil etishda, uni boshgarishda, rejalashtirishda va nazorat etishda muhim ahamiyatga ega bolishi - zamonaviy marketing nazariyasining asosiy xususiyatlaridan biri sifatida namoyon bo Imoqda. Mehmonxonalami rivojlantirishda yangi imkoniyatlarni aniqlash va ulardan okilona foydalanishda marketing tadqigotlarining ahamiyati va yo'nalishlari kun sayin ortib bormoqda. Lekin. quyidagi yo'nalishlar bo yicha olib boriladigan tadgiqolar turistik korxonalar uchun eng muhim hisoblanadi:
• turistik korxonalarning bozordagi ulushi va uning salohiyati;
• aholi (bo lajak turistlar) ya'ni turistik xizmatlar iste molehilarining daromadlari;
• xizmatlari iste molchilarining hulq atvori; • reklama va uning samaradorligi:
100
• narx siyosati va narx egiluvchanligi:
• axborot oqimlari:
• yangi xizmatlarga bo Igan iste' molchilarning munosabati;
• mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining
asosiy tendensivalari:
• sotishni rag*batlantirish:
• mahsulot va firmalarning ragobatbardoshligi;
• turistik korxonalar xodimlarining faoliyati:
• marketing infrastrukturasi.
Yugorida keltirilgan tadgigot yo nalishlaridan ko'rinib turibdiki, marketing tadqiqotlari turistik korxona faoliyati bilan bogliq hamma yo nalishlarda olib borilishi natijasida ularning kuchli va kuchsiz tomonlarini aniqlanadi.
Marketing tadqiqotlarining samaradorligi va natijaviyligi bir nechta talablarga rioya gilinishiga bog*liq bo'ladi. Birinchidan, bu tadqiqotlar to'satdan yoki aloqasi bo'Imagan xususiyatdan iborat bo'lmay, balki majmuali va tizimli bo lishi lozim.
Turizm sohasidagi marketing tadqigotning har bir aniq xolat uchun individual tuzilmadan iborat ekanligidan qatly nazar uning bajarilishi shart bo Igan quyidagi 5 ta bosqichi mavjud:
Tadqiqotning maqsad va vazifalari Axborotlar manbaini saralash
Axborotlarni yigish
Axborotlarni tahlil gilish Tadgigot natijalarini ko rsatish
17-rasm. Marketing tadqigotlarini o'tkazish bosqichlari
magsad va vazifalarining amgi itoda gilinishidan iborat. Uarl rtmi a 101
uchun u yoki bu vag maboynidagi dolzarbligi va maxsus muammolardan to g'ridan to g'ri kelib chiqadi.
Muhim ma lumotlarning izlanishini osonlashtirish uchun ma'lumotlar manbalarini saralash amalga oshiriladi. Manbaning to g'ri tanlanishi - ma'lumotlarni ortigeha izlashdan xoli giladi, chunki bu malumot izlayotgan joyimizda umuman bo'lmasligi mumkin. Bunda asosiy vazifa bo lib. kerak bolgan ma lumotlarni maksimal darajada tezroq va samarali olishdan iborat bo ladi. Ma lumotlari ot plash tadqigot obyektining xususiyatiga, bozorni organish metodlariga. iste molchilarga, raqobatchilarga va x.k. bogliq bolib. ularning mohiyatini birlamchi va ikkilamchi ma lumotlar sifatida ko rib chigiladi. To plangan ma lumotlarning tahlili taxminan turli xildagi metod va usullar yordamida gayta ishlash. hamda barcha olingan ma lumotlardan zarur bolgan axborotlarning
kochirmasini organadi. Ma lumotlarga
ishlov berishda iqisodiy statistik va igtisodiy matematik modellardan keng foydalanishadi. Tadqigot natijalarini ko'rsatishda xulosa va
takliflari tayyorlash va uni taqdim etish amalga oshiriladi. Ular albatta taxlil natijalaridan kelib chiqib, ishonchli va asoslangan. oldiga qo yilgan muammolarni yechishga karatilgan bo lishi lozim. Tadqigot natijalari tegishli marketing chora tadbirlarni ishlab chiqish bazasidan iborat bo ladi.
Birlamchi axborotlarni olish uchun marketing tadqiqotlarini o tkazishning to'rita uslubi mayjud: kuzatish, sinash. fokuslash va s o rov.
Kuzatish marketing tadqiqotlarining eng kop targalgan va qo laniladigan usullardan biri bo lib hisoblanadi. Kuzatish bevosita yoki yashirin, strukturalashtirilgan yoki strukturalashtirilmagan turlariga b o linadi.
Bevosita kuzatishga mijozlarning turistik korxonalardan biron- bir xizmatni sotib olishdagi xatti-harakatini bevosita mehmonxona xodimlari tomonidan o'rganish kiradi. Bilvosita kuzatuv deganda esa, xatti-harakatning o'zi emas, balki ma'lum bir hatti-harakatning natijasi o'rganiladi.
Kuzatishning ochiq usulida mijozlar ularni kuzatib turganligini biladilar, yashirin turida esa bilmaydilar.
102
Sinov - oldindan holatni yaratish asosida olingan natijalarni o'Ichash bilan biror jarayonni amalga oshirishdir". Bu uslub asosan sabab-natijaviy alogalarni organishda ishlatiladi. Masalan, sizmatlarning har xil turlarini taklif etishga mehmonxona mijozlarining munosabatini o'Ichash, yoki xususiyati o*/gartirilgan sizmatlarning ana naviy xizmatlarga nisbatan sotilishini baholash va hokazo. Sinovning asosiy kamchiligi unga ketadigan harajatlaming yugoriligi, sharoitning sun'iyligi va marketing rejasiga ta' sir korsatadigan hamma omillarni hisobga olishning imkoniyati
yo qligidadir.
Fokus-guruh - organiladigan muammoni atroflicha maxsus
tanlangan respondentlar tomonidan muhokama qilish va shu asosda qarorlar qabul gilish tushuniladi. Ko'pchilik hollarda fokus guruhining optimal soni 8-12 kishidan iborat bo ladi. Fokus-guruhni shaklllantirishda ularning ish faoliyati, yoki oilaviy ahvollari bir xil bo lishiga e tibor garatilishi maqsadga muvofiqdir. Fokus-guruhning a f z a l l i g i u n d a i s h t i r o k e t u v c h i l a r n i n g o z f i k r va m u l o h a z a l a r i n i erkin bayon qila olishi, muzokaralarda buyurtmachining ham ishtirok etishiga sharoit majudligi va bu usulni turli yo nalishlarda
go'llash mumkinligidadir.
So rov marketing tadgiqotlarini o'tkazishning universal usullaridan biri bo lib, bunda axborotlar yetarli darajada kop sonli respondentlar guruhining bevosita fikri asosida to planadi. So rovlar og'zaki, pochta orgali savol-javob qilish, telefon orgali so rovlar
tarzida o tkazilishi mumkin.
Marketing tadqiqotlarini amalga oshirishda unga ilmiy
yondashishlar zarur. Bu tadqiqot obycktiv, aniq va chuqur bo lishi kerak. Xozirgi payda raqobatda yutib chiqishning asosiy sharti yangi, yugori sifatga ega bolgan xizmatlar hamda ularni samarali sotish usullarini g o llashdan iborat bo'lib goldi. Shu talablarni hisobga olgan xolda marketing tadqiqotlarini ustivor turi - iste molchilari organish, o'z navbatda bozorni segmentlash deb aytish mumkin. Bozorni segmentlarga ajratish uning iste molchilarini maxsus guruxlarga ajratishdir.
Marketing tadgiqotlapi juda ham murakkab jaryon bo lib hisoblanadi. Uning ganchalik to g'ri belgilanganligi, xal etilganligi
103
va turistik korxonalar faoliyatiga tadbiq qilinganligi juda muximdir. Shuning uchun ham aniq bir ketma-ketlik asosida amalga oshiriladi. Bu ketma-ketlikni quyidagi korinishda tasvirlash mumkin (18- rasm ).
• Л і т а т т о д о т а 1:
• Barancha astorotland olah
• Ma lomotorn tabli gich • Tallitar
18-rasm. Marketing tadgiqotlari ketma-ketligi
Korinib turibdiki gilinishi kerak bolgan barcha ishlar aniq bir ketma ketlik asosida bajarilishi zarur. Masalan, organilishi zarur bolgan barcha muammolar aniqlanmasdan ikkilamchi axborotlarni yig*ib bolmaydi, ikkilamchi axborotlarni to'liq organib chiqmasdan turib birlamchi axborotlar yechilmaydi. Birlamchi axborotlar har doim ham kerak bulavermaydi, chunki kopgina xollarda turistik korxonalar o'zida mayjud axborotlar yordamida 0*7. muammolarini xal quib olishi kerak. Faqatgina aniqlangan muammoni xal gilishda ikkilamchi axborotlar yetishmay golganidagina birlamchi axborotlarni yechish zarur. Shuning uchun ham eng a v a l o xal qilinishi zarur bolgan muammo aniqlanib
olinadi. Muammoni aniqlash-bu marketing tadqiqoti predmetini aniqlab olishdir. Boshqacha gilib ayiganda "Nimani organish kerak?" degan savolga javob topish kerak. Chunki buni
aniqlamasdan turib gimmatga tushuvchi keraksiz axborotlarni yechib qo yish mumkin.
104
Shu bilan birgalikda, aniq maqsadlarga erishish uchun quyidagilarni amalga oshirish lozim bo ladi:
• har yil marketing rejalariga tuzatishlar kiritish:
• turistik korxonalar faoliyatining dasturlarni qayta ishlab chiqish uchun guruhlarni tayinlash:
• mehmonxonalar bozorida mahsulot harakatlanishi uchun hamkorlik asosida chora- tadbirlarni ishlab chiqish;
• yangi turmahsulot. xizmat va x.k. larni joriy gilish.
Zamonaviy sharoitda marketing siyosatini faol olib borishni o tkazish, marketing xizmatlarini rivojlantirish va ularning faoliyatini rag batlantirish hamda kengaytirishlarni amalga oshirish lozim.
Rahbar marketing bolimidagi xodimlari yo naltirishi va rag*batlantirishi lozim. Ularning ishlanmalarni e tiborga olishi. mayjud bolgan muammoni yechish boyicha chora tadbirlarni ishlab chiqish maqsadida marketing tadqiqotlari natijalari bo yicha kengashlarga yig*ishi shart.
Nihoyat shuni gayd etish lozimki, marketing turistik korxonalar omadini shakllantirishda asosiy rol o ynaydi. shuning uchun marketing usullaridan faol foydalanish lozim. Xozirgi turizm industriyasining tez sur'atlarda o'sishi natijasida marketing faoliyati kabi muxim tuzilmaviy elementni etiborga olinmasligi oqibatida turistik korxona kasodga uchrashi yoki tugatilishiga olib keladi.
Tayanch sozlar va iboralar: marketing xizmati, marketing bo yicha boshqarish, mehmonxonalarda xizmatlarni yaratish. marketing tadqiqotlari. mehmonxonada marketing, ijtimoiy marketing, umumiy marketing, maxsulot marketingi, asosiy va qo shimcha (servis) marketing xizmati.
Mustaqil ishlash uchun savollar:
1. Mehmonxona xo'jaligida marketing xizmati, marketing
bo yicha boshqarishni tushuntirib bering.
.2 Mehmonxonalarda xizmatlarni yaratishda marketing
tadqigotlaridan foydalanishni aytib bering. 105
.3 Mchmonxona marketingi asosan ikki bir-birini tuldiruvchi yondoshuv amal giladi ularni tushuntirib bering.
.4 Mehmonxonada marketing ni aytib bering.
5. Ijtimoiy marketingni aytib bering.
6. Umumiy marketingni aytib bering.
7. Maxsulot marketingini aytib bering.
8. Asosiy va qo shimcha (servis) marketing xizmati ni aytib
bering.
Test savollari:
1. Mehmonsona marketingi asosan nechta bir-birini tuldiruvchi yondoshuv amal giladi?
a) 2ta b) 3ta
c) 6 ta d) 4ta
2.
- bu
umumiy
marketing
hamda
ijtimoiy marketingning ixtisoslashgan tizimi bo'lib, xizmat ko'rsatish bozorini va boshqarish jarayonini tashkil etish sifatida qarash mumkin.
a) mehmonxonada marketing b) ijtimoiy marketing
c) umumiy marketing
d) stategik maketing
3. .. - iste molchilar extiyojini qondirish va daromat olishga emas, balki mijozlarning xizmatga bo'lgan extiyojini qondirishga garatilgan bo lishi lozim.
a) ijtimoly marketing
b) mehmonxonada marketing
c) umumiy marketing
d) stategik maketing
4. Marketing umumiy funksiyalariga quyidagilar kiradi:
a) magsadni aniqlash. tashkil etish, muvofiqlashtirish, qayd etish va nazorat qilish
b) taktikani aniqlash, tashkil etish, muvofiqlashtirish, qayd etish va nazorat qilish
106
c) rejani aniqlash. tashkil etish, muvofiqlashtirish. qayd etish va nazorat qilish
d) strategiyani aniqlash, tashkil etish. muvofiqlashtirish, qayd elish va nazorat qilish
5. BTT turizmda marketingning nechta asosiy funksiyasini ajratib ko' rsatadi?
a) 3ta b) 2ta c) 6 ta d) 4 ta
9-MAVZU: MEHMONXONA XO JALIGINI REJALASHTIRISHDA TADQIQOT ISHLARI
Reja:
9.1. Mehmonxona xo jaligini rejalashtirishda muxitni baholash
va tahlil etish
9.2. Mehmonxona xo jaligining rivojlanish tahlili
9.1. Mehmonxona xo jaligini rejalashtirishda muxitni baholash va tahlil etish
Strategik rejalashtirish jarayonining keyingi bosqichi mehmonxona uchun katta imkoniyatlarni yoki taxidlarni beruvehi tashqi omillarni baholash maqsadida atrof muxitni organish va taxlil qilish hisoblanadi. Bu omillarni shartli ravishda nishatan oltita yirik guruhga: iqisodiy, ijtimoly, demografii, siyosiy. ekologik omillarga va madaniy muxitga ajratish mumkin.
Iqisodiy omillar - inflyasiya suratlari, ishsizlik darajasi,
ayirboshlash kurslari.
solik stavkalari mikdori mehmonxona faoliyatiga bevosita yoki bilvosita ta'sir ko'rsatadi, bunda ular bir vaziyatda muvaffakiyatlirok rivojlanish uchun imkoniyatlar berishi, boshqa vaziyatlardataxdid solishi mumkin.
Litimoiy omillar jamiyatda ustun munosabatlarni, masalan tadbirkorlikka,
demokratlashtirishga, shuningdek mahalliy 107
hamjamiyatlar va ijtimoiy birlashmalarning rivojlanganligini o'z ichiga oladi.
Demografik omillar - mijozlarni usish suratlari, uning yoshi- jinsi bo yicha tarkibi mehmonxona kulamini va ishining xususiyatini
bevosita aniqlaydi.
Siyosiy omillar - davlat tomonidan qo llab-quevatlash, siyosiy barqarorlik va jamiyatni demokratlashtirish mehmonxona strategiyasiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi.
Ekologik omillar - Mehmonxona joylashgan xududda zararli ishlab chiqarishlarning mavjudligi, xavoning ifloslanganligi va ichimlik suvi sifatining yomonligi mijozlarning kasallanish darajasi va xususivatiga sezilarli darajada ta sir ko'rsatadi- mutaxassislaring baholashiga kura odamlar salomatligi holati 20-22 foiz aynan shu omillar bilan aniqlanadi.
Madaniy muxitda faoliyat kimmatliklari, bir
andozalar
shakllanadi. Odamlarning shaxsiy munosabatlarining xususiyati aniqlanadi.
xilliklar va va ijtimoiy
Mehmonxonaning kuchli va zaif tomonlarni boshqaruv ko'rigidan o'kazish
Strategik rejalashtirish jarayonining keyingi bosqichi- rahbariyat tomonidan tashqi imkoniyatlardan foydalanish uchun mehmonxonaning ichki kuchlarini va tashqi xavflarning ta sirini
bartaraf etish uchun uning zaif tomonlarini baholashdir. Mehmonxona faoliyatining kuchli va zaif tomonlarini aniqlash magsadida turli bo'limlarini muntazam taxlili boshqaruv kurigidan
o tkazish. d e b ataladi.
Mehmonxonaning kuchli va zaif tomonlarini aniqlashda asosan uning faoliyatini bir nechta muhim bo'limlariga e'tiborni garatish mumkin.
Jadvalda sanab utilgan barcha xususiyatlar mehmonxonaning kuchli tomonlari sifatida, yoki zaif tomonlari sifatida katnashishi mumkin va rahbarlarning vazifasi taxlil asosida mehmonxonaning ijobiy xususiyatlaridan eng k o p foydalanish (imkoniyatga qarab ko paytirish yo llari va usullarini aniqlashdan iborat). Strategik rejalarni ishlab chiqishda asosiy mazmuni 4-jadvalda aks ettirilgan SWOT -taxlil usuli keng gollaniladi.
108
Mehmonxona ichida
Mehmonxona Tashqarisida
SWOT-tahlil usuli Kuch (Strong)
Imkoniyatlar (Opportunites)
4-jadval
Zaifliklar (Weak) Xavlar (Threats)
SWOT-taxilning g'oyasi asosan quyidagilardan iborar:
.1 Zaifliklarni kuchga. taxidlari imkoniyatlarga ay lantirish uchun harakatlarni qo*llash:
2. Mehmonxona xo jalikning kuchli tomonlarini uning cheklangan imkoniyatlariga muvofiq rivojlantirish.
Strategikmukobilliklar tax/iliv astrategivanitanlash. Xo jalikning kuchli va zaif tomonlarini kuzatuvi o'tkazilgandan sung. rahbarlar strategiyani aniqlashlari yoki, boshgacha aytganda. «Biz kayokka ketayapmiz?» va «Biz hozir to'rgan holatdan, biz. bolishni xoxdagan nuktaga qanday boramiz?» degan savollarga javob berishlari mumkin. Strategik mukobilliklarni tanlash strategik rejalashtirishning muhim bosqichi hisoblanadi. chunki xo*jalik faoliyatining kelgusidagi yo nalishlarini va maqsadga erishish usullarini aniqlab beradi.
Strategikrejaniamalgaoshirish. Strategik rejalashtirish faqat u amalga oshirilganda, ya'ni resurslarni talab etuvchi muayyan faoliyatda gavdalangandagina manoga ega boladi. Faoliyatni muvaffakiyatli boshqarish uchun rahbariyat tartib va goidalarni ishlab chiqadi.
Tartiblar muayyan vaziyatda qo llash kerak bolgan harakat
ketma-ketligini ifodalaydi va tartiblarga muvofiq harakat kilayotgan xodim ma'lum darajada harakat erkinligiga ega bo*ladi. Masalan. xodimlarni
attestatsiya qilish tartibi yoki ulari moddiy rag batlantirish tartibi.
Birok, rejalarni muvaffakiyatli amalga oshirish topshirikni aniq bajarishga bogliq bolganda, rahbariyat erkin tanlashni tula cheklashi mumkin va buning uchun muayyan vaziyatda nima kilinishi lozimligini aniq belgilovchi koidalarni ishlab chiqadi.
109
masalan, ishga kabul gilish koidasi. ish kuni tartibi koidasi va shu kabilar.
Strategik rejalashtirishni amalga oshirishni boshqarish va uni baholash.
Byudjetlar strategik rejani amalga oshirishni boshgarish, rejalashtirish va nazoratni muvofiqlashtirishning eng muhim vositasi bo lib hisoblanadi.
Resurslarni samarali taksimlash rejalashtirishning asosiy vazilasi hisoblanadi. birok rejalarda ko pincha muhim masalalar. masalan. aynan qanday resurslar mavjud. maqsadlarga erishish uchun ulardan aynan qanday foydalanish kerak va mayjud resurslardan foydalanib ganday maqsadlarga erishish mumkinligini hisoblash kabi masalalar xal etilmay koladi. Bu savollarga javob berish va rejalarda k o zlangan harakatlarni resurslar tomonidan asoslash uchun rahbariyat byudjetlarni ishlab chigadi.
Strategik rejalashtirish jarayonining muhim qismi uni baholash hisoblanadi - xo jalik rahbariyati faqat u harakat modelini rejalashtirgani va ularni amalga oshirgani uchungina muvafaqgiyatga umid gilishi mumkin emas.
Strategik rejalashtirish - bu rahbariyat tomonidan doimo qollab-quvvatlanadigan. rag*batlantiriladigan va baholanadigan, yugoridan pastga boruvchi jarayon. U yuz bermaganda, jarayonning o'zi tuxtaydi. Shuning uchun strategik reja rasmiy baholanishi. ya ni aniq mezonlar va tartiblar asosida tekshirilishi lozim.
9.2. Mehmonxona xo jaligining rivojlanish fahlili Strategik rejani tuzish yoki unga ozgartirishlar kiritish doirasida korxona holatining tahlili quyidagilarni ko zda tutadi:
.1 Bugungi kunda majud strategiya ganday yashi ishlayotganligini baholash;
2. SWOT - tahlili:
3. Xarajatlarning taqoslangan tahlili;
4. Korxona raqobatbardoshligining taqgoslangan tahlili;
5. Korxonaning kelgusidagi strategik muammolarini aniqlash. Muvofaqgiyatli ishlayotgan strategiyaning umumlashtirilgan ko rsatkichlari bo'lib. quyidagilar hisoblanadi:
110
.1 Mehmonxona xizmatlari bozori hissasining oshishi yoki kamayishi:
.2 Ishlab chiqarish rentabelligining o*zgarishi:
3. 50f foyda hajmining dinamikasi: 4. Kapital quyilmalarning goplanishi:
5. Firmaning sotishlari o'sish sur'atlari va bozorning umumiy o sishini taqgoslash.
Agarda strategiy umumiy holda muvofaqqiyatli bolsa, uning alohida elemenlariga ozgartirishlar kiritishga xojat qolmaydi. Strategik boshqarish jarayoni rejalarni tuzish bilan tugamaydi, u o*z ichiga aktiv teskari aloga va alohida elementlarga o zgartirishlar kiritishni kozda tutadi. YAngi sharoitlar ayrim funksional strategiyalaming gayta ko rilishini nazarda tutadi, xagiqiy xarakatlar tahlili esa alohida qadamlarning kam samarasini va raqobat siyosatini o zgartirish zaruriyatini ko'rsatadi.
2. SWOT - tahlili korxonaning kuchli va zaif tomonlariga asosiy etiborni qaratadi. shuningdek imkoniyatlar va xavf- xatarlarga ham.
SWOTning nomi ingliz so zlaining birinchi xartlaridan iborat: kuch. kuchsizlik. imkoniyatlar va xavf-xatarlar. Bu erda koronaning ichki parametrlari kuzda tutiladi, ularni kuchli va zaif tomonlarga kiritish va tashqi imkoniyatlar, xavf-xatarlar nazarda tutiladi. Ushbu anjomdan foydalanish korxonaning strategik holatiga baho berish imkonini beradi. Bu erda g'oya shundan iboratki. muvofaqqiyatli strategiya korxonaning ichki imkoniyatlari va imkoniyatlar va xavf-xatar shaklida taqdim etilgan tashqi xolat bilan bog lanishi lozim.
Kuchli tomonlar: yugori reputatsiya, ushbu tarmoqdagi raqobat tajribasi, moliyaviy resurslar, ishlab chiqarish miqyosida tejamkorlik omilining mayjudligi v a undan foydalanish. raqobatchilar taziqlaridan himoyalanish, ilgor texnologiya, yaxshi reklama kompaniyasi, kuchli boshqaruv komandasi, yashi ishlab chiqarish bazasi, yangi mahsulotlarni joriy etishni yashi tashkil etish va
boshqalar.
Zaif tomonlar: aniq strategiyaning bo Imasligi, eskirgan asbob- uskuna, kuchsiz boshqaruv komandasi. ishlab chiqarilayotgan 111
mahsulot parametrlari boyicha ortda qolish, juda tor assortiment. yomon obro*, kuchsiz taqsimot shahobchalari. strategiyani amalga oshirish uchun moliyaviy resurslarning bo' Imasligi va boshqalar. Imkoniyatlar: yangi bozorlarga chiqish: xaridorlarning yangi guruhlariga chigish: yo Idosh tovarlarni sotish: vertikal integratsiya: tashqi sado to siqlarining bo shashishi: bozorning tez o*sishi: ragobatchilar pozitsiyalarining bo shashishi va boshgalar. Xay/-xatarlar: tarmoqqa past xarajatli yoki yugori sifatli mahsulot ishlab chiqaruvchi kuchli kompaniyalarning kirib kelishi; bozorning past o'sish sur'atlari. tashqi savdo to siqlanining kuchayishi; iste molchilar talablarining o zgarishi; noqulay demografik ozgarishlar; davlat tomonidan nazoratning kuchayishi
va boshgalar.
3. Xarajatlarning taqqoslangan tahlili korxona strategiyasini amalga oshirishga yordam berishda ahamiyatli hisoblangan moddalar yoki moddalar guruhlarini aniqlashga yordam beradi va ragobat avzalliklarini yaratish bo yicha aniq gadamlarni belgilash yoki raqobatchi korxonalarning raqobat avalliklarini bartaraf
etishga yordam beradi.
4. Korxona mahsuloti ragobatbardoshligining taqqoslangan tahlili korxona kuchini yaqin raqobatchilarniki bilan tenglashtirishga imkon beradi.
Korxonaning zaif tomoni yoki kuchi aniqlangan pozitsiyadan strategiyani ishlab chiqishda foydalanish lozim bo ladi. Umumiy goida shunday, ustunlik aniqlangan pozitsiyadan raqobat pozitsiyasini mustahkamlash maqsadida foydalanish lozim. Raqobatchilar pozitsiyalari kuchliligini aniqlaganlaridan ushbu imkoniyatlardan foydalanishga to*sqinlik qilish maqsadida foydalanish lozim.
5. Tadqiqotlarning yakunlovehi bosqichida korxonaning strategik muammolarini aniqlash quyidagi savollarga javob topish orqali aniqlanadi:
* Mavjud strategiya tarmoqning xarakatlantiruvchi kuchlari nuqtai nazaridan goniqarli hisoblanadimi?
Bugungi strategiya kelgusidagi ragobat kuchlaridan himoya ilishda ganchalik yaxshi?
112
* Korxona raqobatehilar hujumlaridan ganchalik zail?
* Korxona raqobatbardoshligini oshirish uchun qanday
qo shimcha chora-tadbirlar zarur?
Ushbu savollarga javob tayyorlash jarayonida xususiy muammolarni echish bilan bir gatorda bir umumiysi ham hal etilishi lozim - korxona kichik ozgartirishlar bilan bugungi strategiyadan foydalanishi mumkinmi yoki uni kotseptual jihatdan qayta ko*rib chiqish kerakmi.
Strategik rejaning tarkibi taxminan quyidagicha bo lishi mumkin:
t a s h q i muhitning ozgarish tavsifi. tarmoqning rivojlanish
tendensiyalari va koronaning tarmoqdagi holati hagidagi taxminlar: ‹ korxonaning statistik maqsadlari:
umumiy strategiya:
raqobat avzalliklarini tashkil etish bo yicha harakatlar rejasi: s t r a t e g i y a n i n g funksional g o l l a b quevatlanishi: ishlab chiqarish, marketing va sotish. moliya, inson resurslari va hokazolar. Vaqt otishi bilan mehmonxona mijozlarining talab va ehtiyojlarining ozgarishini inobatga olgan holda. mehmonxonalar ishlab chiqarishga yangi turdagi xizmatlarni joriy etish ishi ustida doimiy ravishda ishlashadilar. Xar bir tur ma lum xayotiy sikldan o'tadi. U tug'iladi, evolyusiyalanadi va yakunda o'ladi, shundan song «yoshroq» yangi turdagi xizmatlar paydo bo ladi.
Marketing yo'nalishlaridan biri bolib, bozorning segmenlashtirilishi hisoblanadi, ya'ni iste molchilarni aniq guruhlarga bolish. Ularning har biri uchun ma lum xizmatlar kerak b o ladi.
Segmentlarga bolish bo yicha asosiy o'Ichovlar bo'lib. xizmatlarning yugori sifati va taklif etilayotgan xizmatlarning bahosi hisoblanadi.
Bunday muhim ko'rsatkichlardan kelib chiggan
holda mehmonxona xizmatlari bozori to*rt sektorga bo linadi:
• o ta yugori darajadagi qulaylik.
• yugori quaylililik.
• o'rtacha qulaylilik.
• o'rtamiyona qulaylilik.
113
Bozor samaradorligi indekslari bozorning har bir subyekti tomonidan raqobat muhitini organishga imkoniyat yaratadi. Bu erda gap o'z faoliyatini amalga oshirayotgan mehmonxona hagida ketadi.
Ushbu tahlil o z oldiga maqsad qilib. har bir korxonaning
xududiy (mahally) mehmonxona ximatlari bozoridagi tutgan ornin aniglashni. rejalashtirilgan kelajakda uning umumiy mehmonsona xizmatlaridagi hissasini aniqlashni qo yadi. Kuyidagi
korsatkichlar ko rib chigiladi:
• mehmonxona o'z imkoniyatlarining baholanishi: nomerlar va joylaring soni. ularning kategoriyalari, klassligi, joylashishi. mehmonxonaning ixtisoslashishi. uning infratuzilmasi, asosiy fondlarning holati, ularni qayta ta'mirlash imkoniyatlari va rejasi;
• xududdagi (shahardagi) mehmonxona bazasini baholash: mehmonxona korxonalari soni, nomerlarning umumiy soni. klassligi, golgan mehmonxonalarning ixtisoslashuvi va joylashishi. ularning moddiy-texnika holati, yangi mehmonxonalarni qurish rejalari va boshgalar;
• mahalliy hokimiyatning mehmonxona sektoriga siyosati: imtiyozlarning mayjudligi va qo llab quevatlashning boshqa chora- tadbirlari:
• nomer fondining o'rta yillik zagruzka darajasi (koeffitsienti):
• nomer fondi zagruzkasining mavsumiy taqsimlanishi. taqgoslangan tahlil:
• bir nomerga xizmat ko'rsatadigan xodimlar soni. taqgoslangan tahlil;
• bir nomerning o'rtacha tannarxi, taqgoslangan tahlil;
• xududdagi turistik-mehmonxona va transport infratuzilmasi. ushbu shaharga boshqa shaharlar va chet el fugarolarini jalb qiladigan obyektlarning mavjudligi.
Tayanch so'zlar va iboralar: mehmonxona xo'jaligi, muxitni
baholash va tahlil etish, rivojlanish tahlili, iqtisodiy omillar, ijtimoiy omillar, demografik omillar, siyosiy omillar, ekologik omillar, madaniy muxit, SWOT-tahlil, strategiyani tanlash, boshqarish va baholash.
114
Mustaqil ishlash uchun savollar:
.1 Mehmonxona xo jaligini rejalashtirishda muxitni baholash
va tahlil etishni tushuntirib bering.
2. Mehmonxona xo jaligini rejalashtirishda muxitni baholash
va tahlil etish deganda nimani tushunasiz?
3. Mehmonxona xo jaligining rivolanish tahlili deganda nimani tushunasiz?
4. Iquisodiy omillar deganda nimani tushunasiz??
.5 ljtimoly omillar deganda nimani tushunasiz?
6. Ekologik omillar deganda nimani tushunasiz?
.7 Madaniy muxitda deganda nimani tushunasiz?
8. Mehmonxonaning kuchli va zaif tomonlarni boshqaruv ko rigidan o tkazishni tushuntirib bering
9. SWOT-taxlilning g'oyasi asosan nimalardan iborat?
Test savollari:
.1...- inflyasiya suratlari, ishsizlik darajasi, ayirboshlash kurslari. solik stavkalari mikdori mehmonsona faoliyatiga bevosita yoki bilvosita ta'sir ko'rsatadi, bunda ular bir vaziyatda muvaffakiyatlirok rivojlanish uchun imkoniyatlar
berishi, boshga vaziyatlardatadid solishi mumkin. a) iqisodiy omillar
b) ijtimoiy omillar
c) demografik omillar
d) siyosiy omillar
2. . - mijozlarni usish suratlari, uning yoshi-jinsi bo yicha tarkibi mehmonxona kulamini va ishining sususiyatini bevosita aniqlaydi.
a) demografik omillar
b) iqtisodiy omillar
c) ijtimoiy omillar
d) siyosiy omillar
3. ... - jamiyatda ustun munosabatlarni, masalan tadbirkorlikka, demokratlashtirishga, shuningdek mahalliy hamjamiyatlar va ijtimoiy birlashmalarning rivojlanganligini o'z ichiga oladi
15
a) ijtimoiy omillar
b) iqtisodiy omillar
c) demografik omillar
d) siyosiy omillar
.4
- davlat tomonidan qo llab-quevatlash, siyosiy bargarorlik va jamiyatni demokratlashtirish mehmonxona strategiyasiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi
a) iquisodiy omillar
b) utimoly omillar
c) demogratik omillar
d) siyosiy omillar
5. - mijozlarni usish suratlari, uning yoshi-jinsi bo yicha tarkibi mehmonsona kulamini va ishining xususiyatini bevosita aniqlaydi.
a) demografik omillar
b) siyosiy omillar
c) iquisodiy omillar
d) ijtimoiy omillar
10-MAVZU: MEHMONXONA XO JALIGIDA INVESTITSION DASTURLARNI QO'LLASH Reja:
10.1. Investitsion faoliyatni baholash
10.2. Investitsion dasturlarni moliyalashtirishni tashkil etish 10.3. Iqisodiy mezonlar bo yicha investitsion loyihalarni tanlash
10.1. Investitsion faoliyatni baholash Turfirmadagi investitsion faoliyat - rejalashtirishning boshlang ich rivojidagi asosiy yo'nalishlardan biri hisoblanadi. Investitsion garorlar investitsion loyihalarni ishlab chiqish va joriy gilishga yo'naltirilgan bolib, ularga ishlab chiqarishni qayta qurish, texnik qayta qurollanish, yangi mahsulot (xizmatlar) yaratish va tashkiliy strukturani qayta tashkil etish kabilar kiritiladi. 116
Firmada investitsion faoliyatni molivalash manbalari quyidagi tar/da tavsitlanadi:
• egalik gilish shakliga ko'ra - o'z tamonidan, chetdan jalb gilingan va garza olingan pul mablag* lari:
• moliyaviy resurslar egasiga kora - davlat (byudjet. hyudjetdan tashqari vositalar, davlat aksiya paketi. davlat mulki v.h). xo jalik subyektlari pul vositalari (banklar. investitsion, pay shaklidagi, pensiya va sug'urta fondlari, tashkilotlar, shaxsiy tadbirgorlar v.h). xorijiy investorlar (fondlar. banklar. xususiy investorlar).
Investitsiya obyektlarining tanlovida obyektni tavsiflovchi parametrlar tannarxi hisobga olinadi. Bu parametr dastur shakllanishida obyektni kompleks baxolashda foydalaniladi.
Masalan, shu maqsadda parametrlar kiritiladigan jadvallar tuziladi. Ular investitsiyalaniladigan obyektni tasvirlaydi va parametrlarning
mayjud darajasini takkoslab aniqlangan nisbiy o*zgarishlari ballarda belgilanadi (4-jadval).
Investitsiya obycktini yukoridagi parametrlar buyicha oldingi sifatlari saklanib kolsa, unda belgi shkala o'rtasiga. 0 xolatiga qo yiladi. Har bir shkalaga obyektning kelgusi xolatiga mos xolda b a l l a r b e l g i l a n a d i va u l a r i n g
a l g e b r a i k y i g i n d i s i a n i q l a n a d i . Natijada aniq variant uchun
ballar
yig*indisi hosil bo ladi. Variantlarning solishtirma taxili
kapital
qo yilishini va dasturga kiritilishini zarur bolgan obyektlarning
tartibini tuzishga imkon beradi. Yaqin kelajak uchun investitsiya dasturini shakllantirib, moliyalash manbalarini aniqlangach, keyingi yil uchun joriy investitsiya rejasini tuzishga kirishiladi.
Joriy yil uchun rejali investitsiya qarorlarni qabul gilishdagi boshlang*ich hujjatlar:
• firma rivojlanishining strategik rejasi va investitsiya dasturi
• investitsiyalanadigan obyckt biznes rejasi (yangi jizmat uchun ham)
• biznesning joriy yilda erishishi ko'tilayotgan reja k o rsatkichlari
• asosiy va aylanma fondlardan foydalanish samaradorligining taxlil natijalari
117
• yangi xizmat (maxsulot) uchun ta mir texnologik xujjatlar tuplami kurilish obyektlarining loyixalash xujjatlari. yangi texnologik yunalishlarni qayta ta'mirlash yoki uning hujjatlari 4-jadval Investitsiva obyckti tavsifi
Parametriar
O'zgarishlar diapazoni +5 0 -5
Investitsion lovisaning
Yugori xayotiy sikli davomiylik
Investitsiyalash
obycktining rivojlanish Yugori darajasi
Xizmat (mahsulot)
Katta bozori xajmi
Raqobatchilar bosimi
Kuchsiz Sotish xajmi tebranishi Yo'k
Investitsion sikl
Sezilarli xarajatlari
Resurslar bozoridagi
Kuchsiz. raqobat
Investitsion sikl
Doimiy davomiyligi
Baxo tebranishi Yo'k
Xorijiy firmalar
Kuchsiz raqobati
Rentabellik tebranishi Yok
Marketingga xarajatlar Past
ᅴ
Kichik davomiylik
Past
Kichik
Juda kichik
Sezilarli Juda katta Juda kuchli
Doimiy emas
Sezilarli Juda kuchli
Sezilarli Yugori
Investitsiyalash obycktlarini tarkibiy tizimlashtirishni yana boshqa belgilar bo yicha ham amalga oshirishi mumkin. Rejali investitsion faoliyatni baholash uchun quyidagi ko'rsatkichlar ishlatiladi:
18
•xizmatlarning yangilanishi (umumiy mahsulot hajmidagi hajmi):
• yangi ishlab chiqarish quvvatlarini ishga tushirish:
• ishlab chiqarish quatlarining qayta qurolllanishi yoki qayta ta mirlash hisobiga o*sishi:
• tugallanmagan qurilish hajmi;
• noishlab chigarish yo'nalishidagi obyektlarni kiritish.
10.2. Investitsion dasturlarni moliyalashni tashkil etish Investitsion dastur joriy variantlarini ishlab chiqish jarayonida har bir variantning samaradorligi. tavakalchilik darajasi va resurs taminoti hajmi baholanadi. Qabul qilinadigan investitsion dastur joriysida quyidagi moliyaviy at minotlar tashkil etiladi: moliyalashning tashkiliy shaklini baholash va tanlash, moliyalash manbalarining tarkibiy tuzilishini aniqlash. moliyaviy ta minot monitoringi.
Umumqabul gilingan investitsion dasturlarni moliyalash manbalari tasnifi quyidagi belgilar bo yicha olib boriladi:
1) egalik gilish nuqtai nazaridan:
• o'z tamonidan
• garz
• jalb gilingan
2) egasiga ko ra:
• davlat investitsion resurslari (byudjet. nobyudjet, davlat mulki v.h):
• rasmiy moliya - kredit tashkilotlari (banklar, investitsiya va pay fondlari, nodavlat pensiya fondi, sug'urta va lizing firmalari v.h) ning investitsion resurslari;
• individual investorlarning moliyaviy vositalari: • xorijiy investorlaring investitsion resurslari:
• jamoaviy investitsiyalar (aksionerlik jamiyati v.h) 3) egalik gilish darajasiga ko'ra:
• davlat darajasidagi (makrodaraja):
• mintaga darajasidagi (mezodaraja):
119
• viloyat darajasidagi (mikrodaraja);
• tashkilotlar. komples. tarmoqlar darajasidagi (mikrodaraja). Har bir molivalash manbai o'z xususiyatlari va foydalanish
shartlariga ega, shuning uchun moliyalashni tashkil etishda moliyalashning mumkin bolgan shaklining ijobiy va salbiy oqibatlari tahlili otkaziladi va aniq investitsion dastur joriysi uchun samaralirog*i tanlanadi.
Moliyalashning asosiy shakllariga quyidagilarni kiritish mumkin:
1) garzli moliyalash:
• moliyaviy strukturaga ijarani kiritish;
• jamoaviy obligatsiyalar chigarish:
• lizing asosida.
2) ulushli moliyalash:
• tashqi investorlar (yuridik va jismoniy shaxslar)ning firma
kapitalidagi (aksioner, qo yilmasi sifatidagi) ulushli ishtiroki:
• jamoaviy aksiyaning qo shimcha hajmda chigarilishi; • venchur (tavakkal) investitsiyalar.
3) 0'7 kapitali hisobiga moliyalash:
• amartizatsiya londi:
• jamg'arma fondi;
• zaxira kapitali:
• taqsimlanmagan foyda.
Ma lumki, investitsion dasturlarni moliyalashga bir vaqtning o zida investitsiyalashning turli manbalari ham jalb etiladi va ular birgalikda tashkilot rivojlanish dasturiga kiritiluvehi barcha loyihalarni moliyaviy at minlash tizimini yaratishga imkon beradi. Qarz investitsiyalar quyidagi kamchiliklarga ega:
• ijara vositalaridan
foydalanish
muddatining chegaralanganligi;
• kreditlar bo yicha foizli to lovlarga xarajatlarning yuqoriligi. bu to lovga gobiliyatsizlik xavfining paydo bo lishiga olib keladi;
• garovni kafolatlash zarurligi.
Qarzli moliyalash manbalari orasida lizing alohida o*rinni egallaydi.
120
Lizing kelishuvida goidaga kora. uchta tashkilot ishtirok etadi:
lizing beruvchi. ta minotchi. lizing oluvchi (bilvosita lizing). Ikkita ishtirokchi bolishi ham mumkin (vositachisiz): ta'minotchi va lizing oluvchi (to g'ridan - to'g*ri moliyaviy lizing). Lizing shartnomasi bo yicha lizing beruchi lizing oluchiga vaquinchalik egalik qilishga berish uchun muayyan ta minotchidan mulk egaligini olishni o'z bo yniga oladi.
Lizing imfiyozlari:
• lizing beruvchi va lizing o l u c h i
uchun
imtiyo/liroq
soliq shartlari: soliqqa tortiluchi foyda
lizing
oluvchida
ijara to lovlarining go shilishi va xarajatlari
evaziga
kamayadi,
lizing beruvchida esa mulkning lizing boyicha berilgan. lekm lzing beruvchining aktivlariga q o shilgan amartizatsiya ajratmalari hisobiga kamayadi.
• lizing oluvchining qarz majburiyatlari ko payib ketmasligi uchun lizing to lovlari summasining shartnomada oldindan qayd etilishi;
• lizing firmasining sotish bozorida siljitiladigan, investitsion xarakterli mahsulotlar nomenklaturasining kengaytirilishi.
• lizing oluchi tomonidan uz. rivojlanishining ivestitsion dasturi tezlashtirishi va uning uncha k o p bo'lmagan bir vaquli kapital xarajatlarsiz amalga oshirilishi.
• lizing oluvehining
i s h l a b chiqarishni davriligini mavsumiyligini hisobga olish imkoniyatli va kredit bo yicha setib olishga nisbatan go lay ligini ta minlash.
• asosiy fondlarining aktiv gismini tez yangilash imkoniyati.
• etkazib beruvchiga katolatlangan qimmat mahsulotning ishlab chiqarishini ta minlash va uning jahon bozoriga chiqishini ta minlash.
• kredit berishdan farqli muammolarining y o qligi
ularog
garov
kafolatlari
Lizingning kamchiliklari:
• asosiy vositalarini (jihozlar va boshqa buyumlar) sotib olishda yuqori darajali ushlab golishlar.
• jarima
sanksiyalarining yuqoriligi
tufayli shartnomalarini muddatdan oldin bekor qilish murakkabligi.
121
lizing
• ishlatilgan jihozlarni qoldiq tugatish giymati tufayli joriy qilish murakkabligi.
Shunday qilib. investitsion dasturlarini moliyalashtirishni tashkil qilish, turfirma rivojlanishi dasturi sifatiga va zamonaviyligiga bog'liq bo ladi.
10.3. Igtisodiy mezonlar bo' yicha investitsion loyihalarni tanlash
Korxonaning strategik magsadlari rivojlanishi bilan bog'liq
holda, investitsion dasturga ayrim strategik maqsadlariga garatilgan har sil loyiha turlarini kiritish mumkin.
Loyihalar quyidagi turlari buyicha tavsiflanadi : ./ Investitsion loyihalar muddatli davri bo yicha: • Qisqa muddatli (1 yilgacha)
• O'ita muddatli (2 yilgacha)
• O'zoq muddatli (2 yildan ortiq ) .2 Amalga oshirish darajasi bo yicha
• Makroloyihalar (davlat va davlataro) miqyosida.
• Megaloyihalar (mintaqa va tarmoqlararo miqyosida)
• Mikroloyihalar (tarmoq va korxona miqyosida)
.3 Hamkorlar tarkibi buyicha
Xalqaro, davlat, mintaqalararo, mintaqa, tarmog holdinglar va konsernlar.
I.Joriy qilish murakkablik darajasi buyicha monoproektlar (alohida, bir - biri bilan bog'liq bo* Imagan).
• multiloyihalar (bir - biri bilan bog'liq loyihalar va 1dastur va maqsadning realizitsiyasiga qaratilgan);
• kompleks loyihalar (har xil funksional yo'nalishdagi innovatsion
dasturlar jamlamasining strategik maqsadlarni rivojlantirishni joriysiga garatilishi).
2. Funksional yo'nalishlari boyicha (ilmiy - texnik, tashkiliy. iqtisodiy, quilish, ishlab - chigarish, moliyaviy loyihalar va sifatini oshirish bo yicha loyihalar)
3. Y a n g i l i k d a r a j a s i b o y i c h a p r i n s i p i a l j i h a t d a n y a n g i loyihalar, evolyusion loyihalar, mahsulotlarni modernizatsiyasi bo yicha loyihalar, ishlab chiqarish tamirlash loyihalari.
122
Maqsad va vazifalariga kora investitsion dasturlar har xil mohivatli loyihalar bolishi mumkin, bu esa ustuvor loyihalarni tanlashda moliyaviy cheklovlar bolganligi uchun investitsion dasturga kiritishda qiyinchiliklar tug diradi.
Investitsion dasturga kiritiladigan har bir loyixa Xalgaro biznes reja metodikasi buyicha uning joriy gilishning samaradorligi baholanadi.
Quyidagilar har bir loyihaviy baholashda zaruriy ma'lumot hisoblanadi:
• rejalashtirish intervali (hisobotlar haqgonyligi oylik. yillik): • loyihaning texnik tavsifi:
• loyihaning asosiy kalendar rejasi (investitsion loyihasining uzoqlik muddati, eksplutatsiya muddati. sanoatda o'zlashtirish
muddati):
• valyuta turi va pul birligi masshtabi:
• inflatsiya dinamikasi (inflyasiyaning kotilgan foizlari. tegishli ma lumotlar asosida):
• investitsiya xajmi va uning tushish grafigi: • ko tiladigan narxlar va darajasi:
• ishlab chiqarish xarajatlari darajasi:
• ishlab chiqarish xajmi dinamikasi:
• foizli stavka va kreditlash sharoitlari: • soliq to* lovlar darajasi:
• loyihani moliyalashtirish manbai.
Tayanch so'zlar va iboralar: moliyaviy investitsion strategiya. investitsiya. investitsion faoliyat. elektron biznes, moliyaviy investitsiyalar, real investitsiyalar, tijoriy samaradorlik. byudjet samaradorligi, resurslarni differensiyalash. standart me yorlar. tovar yoki xizmatlar.
Mustaqil ishlash uchun savollar:
.1 Investitsion faoliyatni baholash qanday amalga oshiriladi?
.2 Investitsion dasturlarning tarkibiy tuzilishi nimadan iborat?
.3 Investitsion dasturlarni moliyalashtirishni tashkil etish nimadan iborat?
123
4. Investitsiya faoliyatining davlat tomonidan tartibga solinishi ganday amalga oshiriladi?
5. Loyihali moliyalashtirishning qanday shakllari mavjud?
6. Lizing imtiyo/lari va kamchiliklari nimadan iborat?
7. Iqtisodiy mezonlar bo yicha investitsion loyihalar ganday aniqlanadi?
Test savollari:
1. Firmada investitsion faoliyatni moliyalash manbalari
qaysi tarzda tavsitlanadi:
a) egalik qilish shakliga kora - 0*7. tamonidan, chetdan jalb qilingan va qarzga olingan pul mablag lari; moliyaviy resurslar egasiga kora - davlat (byudjet, byudjetdan tashqari vositalar, davlat aksiya paketi, davlat mulkai v.hq
b) xo jalik subyektlari pul vositalari (banklar, investitsion. pay shaklidagi. pensiya va sug'urta fondlari, tashkilotlar, shaxsiy tadbirgorlar v.h). xorijiy investorlar (fondlar, banklar, xususiy investorlar
c) ishlab chigarishni qayta qurish, texnik qayta qurollanish. yangi mahsulot (xizmatlar) yaratish va tashkiliy strukturani qayta tashkil etish
d) obyektiv xarakteriga kura subyektiv t a r d a
2. Rejali investitsion faoliyatni baholash uchun quyidagi ko'rsatkichlar ishlatiladi:
a) xizmatlarning yangilanishi quvvatlarini ishga tushirish; ishlab chiqarish quevatlarining qayta qurolllanishi yoki qayta ta mirlash hisobiga o'sishi; tugallanmagan qurilish hajmi; noishlab chiqarish yo nalishidagi obyektlarni kiritiash.
b) yangi xizmat (maxsulot) uchun ta mir texnologik xujjatlar tuplami kurilish obyektlarining loyixalash
tugallanmagan qurilish hajmi
c) ishlab chiqarish quevatlarining qayta qurolllanishi yoki qayta ta mirlash tugallanmagan qurilish hajmi
d) investitsion
xarakterli
mahsulotlar
nomenklaturasining kengaytirilishi.
124
3. Loyihali moliyalashtirishning nechta shakli mayjud a) 3
b) 7 c) 4 d) 5
4. Majmuali chora tadbirlar quyidagi yo'nalishlarni o'z ichiga oladi:
a) investorlar bilan ishlashni tashkil etish; turistik markaz va mintaqaning nufuzini yo lga qo yish: ustuvor sektorlarni qo llab - queatlash; turizmni rivojlantirish konsepsiyasi bo yicha ishlarni davom ettiriash:
b) turistik markaz va mintaganing nufuzini yolga qo yish: 2.ustuvor sektorlarni qo llab - quevatlash; 3.turizmni rivojlantirish
konsepsiyasi bo yicha ishlarni davom ettirish;
c) tashhisni aniqlash tahlil va sintez reja siyosatni shakllantirish tavsiyalar rejani amalga oshirish monitoring
d) tahlil va sintez reja siyosatni shakllantirishtavsiyalar rejani amalga oshirish monitoring
5. Rejalashtirish jarayoni odada quyidagi bosqichlarni o'7
ichiga oladi:
a) tayyorlash bosqichi maqsad va vazifalami belgilash tashhisni aniqlash tahlil va sintez reja siyosatni shakllantirish tavsiyalar rejani amalga oshiriash
b) tashhisni aniqlash tahlil va sintez reja siyosatni shakllantirish tavsivalar rejani amalga oshirish monitoring
c) tayyorlash bosqichi maqsad va vazifalarni belgilash tashhisni aniqlash tahlil va sintez
d) tahlil va sintez reja siyosatni shakllantirishtavsiyalar rejani amalga oshirish monitoring
125
11-MAVZU: RAQOBATCHILIK MUXITIDA MEHMONXONA X O ALIGINING STRATEGIYASI
Reja:
11.1. Mehmonxona xizmatlarini tashkil etilishida raqobatning iquisodiy mazmuni
11.2. Mehmonxona
xizmatlarni raqobatbardoshligini oshirishda sizmatlarni rivojlantirishning asosiy omillari
11.1. Mehmonxona xizmatlarini tashkil etilishida ragobatning iqtisodiy mazmuni
Bugungi kunda xizmat ko'rsatish tushunchasi bo yicha ko*p ta riflar majud. Jumladan, F.Kotler *xizmat - bir tomon ikkinchi tomonga taklif etishi mumkin bolgan, asosan sezilmaydigan va otk harkaja coyail hist botadligan istalgan chora-tadbitar S.I.Ojegov rus tili lug'atida: "xizmat - bu naf keltirish yoki boshq bir kishiga maishiy quaylik yaratish harakati ,*- deb at riflaydi."
Mamlakatimiz olimlaridan J.M.Qurbonov "xizmat - jamiyatda
bo ladigan maxsus harakat, uning bajarilishida albatta falsafiy kategoriya hisoblangan insonning insonga yaxshilik qilish harakati har ikkala tomonga ham manfaat keltirishi kerak", - deb at riflaydi.'* R.S. Amridinova xizmatni quyidagicha ta riflagan: "Xizmat - bu bir kishining ikkinchi kishi uchun giladigan ma lum ishi, deb tushuniladi*. 51 Xizmatlarni iste'molchi bilan muloqotda bolish darajasiga garab ham tasniflash mumkin. Agar xizmatlarni taklif etuvchi xodimming iste molchi bilan muloqoti yaqin bo'lsa. xodimning xizmatni sifatli bajarishi uchun zaruriy texnik tayyorgarligidan tashqari, uni yana shaxslararo munosabatlar
"Котлер Ф. Марксти, Гостирнимство. Туризи: Учебник для вузов. - М:. ЮПИТИ, 1998, - 787
ГОжсков СИ. Инедкова НО.Толковый словарь руского языка -М:. Азбуковник. 19. - 944 .с
*Курбонов ЖМ. . Сервис паради маси.// Сервис. - Самарканд.: СамИСИ. No3. 2009. - 21 б. "Амридинова Р.С. Мехнат ресурелариии бошкариш асосида туризм хизматлариниш ракобатбардошлигини ошириш йуллари (Самарканд вилояти туризм корхопалари мисолида) / Дис. и ф.н. - .С 2012.
126
borasida ham o qitish zarurati paydo bo*ladi. Chunki. xizmatlar sifati bir xil bolgan taqdirda iste molehi u bilan yashi munosabatda, xushmuomila bolgan taklif etuvchini tanlaydi. Xizmat tovardan farq giladi. shu bilan birga o zida tovar kabi o'z narxi va qiymatiga ega bo ladi.
Turizm xizmatlari xizmat ko'rsatish sohasida alohida mavgega ega va yugorida ta'kidlanganidek. mamlakatimizda hozirgi paytda turizm faoliyatiga e tibor davlat siyosati darajasiga ko tarilgan. Turistik xizmat - turistlarni mos ravishdagi chtiyojlarini qondirish bo yicha turizm korxonasi faoliyati natijasi hisoblanadi. Turizm korxonasining ishi barcha sayohatlarni tashkil qilish bilan birga alohida xizmatlarni tashkil qilishi ham mumkin."*
Ozbekiston Respublikasining Turizm to'g'risada"gi Qonunida turizm xizmatlariga quyidagicha ta rif berilgan: "Turistik xizmatlar - turistik faoliyat subyektlarining joylashtirish. ovkatlantirish. transport. axborot-reklama xizmatlari korsatish borasidagi, shuningdek, turistlarning extiyojlarini kondirishga karatilgan boshqa xizmatlar".
R a q o b a t b o z o r i q i s o d i y o t i va u m u m t o v a r x o j a l i g i n i n g e n g muhim belgisini rivolantirish usuli hisoblanadi. Birinchi Prezident Islom Karimov raqobatni bozor iqtisodiyotidagi ornini: «Raqobat
ta kidlaydi. Raqobatsiz iqisodiy taraqqiyot yo'q. binobarin,
farovonlikni ham oshirib bolmaydi. Qaerda raqobat so nsa, shu erda iqisodiy turg'unlik. retsessiya, hatto tanglik vaziyati paydo bo ladi.
demak. farovonlikka erishish qiyinlashadi.
Raqobat iqtisodiy faoliyat ishtirokchilarining oz manfaatlarini to laroq yuzaga chiqarish. yani yashi daromad topish, 0*7 mavgeini mustahkamlash, o'z gobiliyatini namoyish etish, o'z obro siga ega bolishdir. Raqobatning iqtisodiy mazmunini tushunib olish unga turli tomondan yondashishni talab giladi. Mustaqil tovar
"Тухлиев ИС.. Хайнубоев Р., Ибадуллаев ПЭ,. Амридлинова Р.С.Туризм асослари: Укум ук збски. нО Рескублисасиси. "ОУризм тугриснца ин Конуни // Хилк сум, 19. - 20 ангуст.
1* Каримов И. .А Узбекистон XXI асрга ишимекла. - .Т 2000. - Б. 34
127
ishlab chiqaruvehilar (korxonalar) o'rtasidagi ragobat tovarlarni
qulay sharoitda ishlab chiqarish va yaxshi foyda keltiradigan narxda sotish, umuman iqtisodiyotda o'z mavqeini mustahkamlash uchun kurashdan iborat.
Raqobat (lotincha «sopsiggege» garama-qarshi, musobagalashmoq ma n o l a r i d a ) iqtisodiy faoliyat ishtirokchilarining 0% manfaatlaridan kelib chiqib, muayyan magsadlarga erishish uchun bitta bozorda faoliyat ko'rsatayotgan bir necha xo jalik subyektlarining kurashidir.
Ragobat atamasi O ' z b e k tilining izohli lug'ati"da basma- baslikka bellashuv. kim ozdi ma nosida berilgan. Bu soz iqtisodiyotda k o proq foyda olish, bozorlarni. xom ashyo manbalarini egallash va shu kabilar uchun o zaro kurashish tushunchasini anglatadi.
Raqobat muhiti bilim va ko'nikmalardan samarali foydalanishga undaydi. Inson qolga kiritgan ko pgina boyliklar aynan bellashuv, raqobat orgali erishilgan bolib, ragobat resurslaring oqilona sarfini rag'batlantiradi. Raqobat bozor iqtisodiyotining me yoriy faoliyatini at minlovchi zaruriy element hisoblanadi. Lekin raqobat muhiti ozining ijobiy va salbiy tomonlariga ega."'
Ijobiy tomonlari:
- resurslardan samarali foydalanish imkonini beradi: -o'zgaruvehan ishlab chiqarish sharoitlariga tez moslashish zaruratini talab giladi:
-yangi tovar va xizmatlar ishlab chiqishda ilmiy-texnik yutuqlardan optimal foydalanish sharoitini yaratadi:
-iste molchilar va ishlab chiqaruvchilar harakati va tanlovi erkinligini ta'minlaydi;
-ishlab chiqaruvchilarni tovar va xizmatlar sifatini oshirish va iste molchilarning turli xil ehtiyojlarini gondirishga erishiladi.
Salbiy tomonlari:
1 Юданов ЛЮ. . Конкуренция: теория и практика: Учебно-практическое пособие: - М:. Ассониаця авторов ииздателей «Тандем», издательство «ГʼНОМ-ПРЕСС», 198-. 31.с
128
-qayta tiklanmaydigan resurslarni (hayvonot va o'simliklar dunyosini, foydali gazilmalari, suv va sh.k.) tejashga salbiy ta sir giladi:
-atrof-muhit ekologiyasiga ham salbiy ta'sir ko rsatadi: -fundamental fanlar, talim tizimi, shahar xo jaligining kopgina unsurlari rivojiga sharoit yaratmaydi:
-mehnat, daromad, dam olishga bolgan huquqni kafolatlamaydi:
-jamiyatni boylar va kambag'allar qatlamiga ajralishining oldini oluvchi va ijtimoly nohaqliklarga qarshi mexanizmlarga ega emas.
O'zbekiston Respublikasining «Raqobat to'g'risida»gi gonunining (2011 yil 6yanvar) ahamiyati to'g'risida Ozbekiston Respublikasi birinchi
Prezidenti Islom Karimovning 2010 yil 12 noyabrda Ozbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo'shma majlisidagi «Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fugarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi» nomli ma ruzasida demokratik ozgarishlarni yanada chuqurlashtirishning eng muhim ustuvor vazifalari belgilangan «Demokratik bozor islohotlarini va iqtisodiyotni liberallashtirishni
yanada chuqurlashtirish» nomli 6-yo'nalishi tog'risida davlatimiz rahbari: «Hammamiz y a s h i tushunamizki, bozor munosabatlarining asosi bolgan raqobatni rivolantirishda monopoliyaga garshi qonun hujjatlari katta rol oynaydi. Ammo, amaldagi «Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni cheklash va ragobat to'g'risida»gi qonun bugungi kunda eskirdi va zamon talablariga javob bermay goldi. Shuni e'tiborga olgan holda, «Raqobat to'g'risida»gi yangi gonunni ishlab chiqishimiz va gabul gilishimiz zarur. Ushbu qonunda monopolistik faoliyatni nafaqat tovarlar bozorida, balki moliya bozorlarida ham tartibga solishni nazarda tutish lozim. Shuningdek. birja savdolarida ham monopoliyaga qarshi mexanizmlari, aksiyalarni sotib olish, qo'shish va birlashtirish bitimlarini tartibga solish va nazorat qilish tartib-qoidalarini soddalashtirish boyicha normalari ushbu qonunga kiritish
maqsadga muvofiqdir», - deb ta'kidlagan edi. 129
2011 yil 6 yanvarda birinchi Prezident Islom Karimov
tomonidan Orzbekiston Respublikasining «Ragobat to'g'risida»gi qonuni imzolandi. Ushbu gonunning maqsadi tovar va moliya bozorlarida raqobat sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iborat.
Ma lumki, moliya bozori iqtisodivotning eng asesiy gon tomiri hisoblanadi. Qonunning 4-moddasida asosiy tushunchalar berilgan bo lib. iqisodiy savodsonlikni oshirish maqsadida undan ayrimlarini keltiramiz:
Rayobat xo jalik yurituvehi subyektlarning (raqobatchilar- ning) musobaqalashuvi bo lib, bunda ularning mustaqil harakatlari. ulardan har birining tovar yoki moliya bozoridagi tovar muomalasining umumiy shart-sharoitlariga bir tomonlama tartibda ta sir ko'rsatish imkoniyatini istisno etadi yoki cheklaydi. Bir-birining o'rnini bosadigan tovarlar - o'zining belgilangan vazifasi, go llanilishi, sifat va texnik xususiyatlari, narxi hamda boshqa o Ichamlari bo yicha taqgoslanishi mumkin bolgan shunday tovarlarki. ularni oluvchi istemol qilish chogida bir tovarni boshgasiga hagigatan ham almashtiradi yoki almashtirishga tayyor bo ladi.
Muxtasar qilib aytganda. mazkur qonun raqobat sohasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi, hozirgi kunda ko pgina alohida gonunosti hujjatlaridan iborat bolgan me yorlarni jamlab, yaxlit shaklga keltirishga xizmat giladi. Bu esa, mazkur sohadagi huquaiy munosabatlarda oshkoralikni ta minlab, raqobat muhitini yanada sog lomlashtiradi. Sog'lom raqobat esa rivojlanish garovidir. Raqobatlashish muhitining vujudga kelishi va uni saqlashda davlatning roli beqyosligini ta'kidlash joiz. Davlat iqtisodiy monopolizmni cheklash. umuman antimonopol yo'l tutishni talab qiladi. chunki busiz raqobatlashish vaziyati paydo bo Imaydi. Bu nazarda tutilib. O'zbekistonda «Raqobat to'g'risida»gi yangi qonunga ko ra:
• bozorda sun'ly taqehillik hosil etish; • narxlarni monopollashtirish:
• raqobatlarning bozorga kirib borishiga to*sqinlik gilish; • raqobatning g'irrom usullarini go llash man etiladi.
130
11.2. Mehmonxona xizmatlarni raqobatbardoshligini oshirishda sizmatlarni rivojlantirishning asosiy omillari Xozirgi paytda mehmondo stlik industriyasi kator omillar ta siri ostida rivojlanmokda. Ularni ikki guruxga bo lish mumkin - ichki va tashki omillar. Tashki omillar mehmondo stlik
industriyasining amal gilishi bilan boglik bo magan tashki atrof muxit komponentlari ta'siri bilan belgilanadi. Ichki omillar tashkilotning bevosita o'ziga mos xususiyatlari va mehmondo*stlik industriyasi korxonalarning faoliyat korsatishi bilan boglikdir. Tashki omillarga quyidagilar kiradi: siyosiy - huquqiy. sayoxat - xavfsizligi, iktisodiy va moliyaviy. madaniy infratuzilma kommunikatsion, demografik omillar, savdoni rivojlanishi, yangi va ilgor texnologiyalar.
Siyosiy-huquqiy omillar. Agar davlat turizm sohasini rivojlantirishdan manfaatdor bo'lsa, unda bu xolat mehmondo stlik industriyasini ustivor rivojlantirishning umumiy konsepsiyasida. turizmni
va mehmonxona qurilishi
va mehmondo stlik industriyasini rivojlantirish,
joylashtirish infratuzilmaga ko maklashish bo yicha moliyaviy iktisodiy tadbirlarda namoyon b o ladi.
Sayoxat xavisizligi omili. Turizmni rivojlantirish bilan birga uning xavfsizlik masalalari yanada muxim rol uynaydi. Rivojlangan davlatlarda turistlar xukumatdan mexmonlarni kutib
vositalarida va transportda. turistlar sog'ligini, xayot xavfsizligini ta'minlash bo yicha ishonchli tadbirlarni amalga oshirish singari faoliyatlarni kutish me yorga aylangan.
Sayohatchilar tashrif buyuradigan davlatlarda joylashirish vositalarining va umumiy ovgatlanish korxonalarining sanitar xolati bo yicha tashvishlanadilar.
Iqtisodiy - moliyaviy omillar. Mehmondo*stlik industriyasiga ham mikroiktisodiy ham makroiktisodiy omillar uz ta'sirini o tkazadi. Makroiktisodiy nobargarorlik, ishsizlikning ortishi va inflyasiya jamiyatni t a s h i s h g a soladi, bu esa axolini turistik tashriflardan voz kechishga olib keladi. YAlMda turizm soxasidan tushadigan daromad ulushi ahamiyatli darajada bo'lgan davlatlarda,
131
investitsiyalar yangi mehmonxonalar qurilishiga sarflanadi. Turistik sizmatlarga narx darajasi dam olish joyini tanlashni belgilaydigan muxim omillardan biri sifatida karaladi. moliyaviy tartibga solish masalalarida turizm uchun valyuta kursi, valyuta ayirboshlashning erkinligi va oddiyligi muxim rol uynaydi.
Madaniy omillar. Madaniy muxit - ommaviy turistik oqimlari bir joyga to plashga olib keladigan resurslardan biri isoblanadi. Turistlar jaxonda madaniy kiymatga ega bolgan ma lum joylarga tashrif buyuradilar. Bundan tashkari turistlarni boshqa xalklarning xayoti va turmushi kiziktiradi. Shuning uchun ular ansambilarda, folklorlarda, xalk uyinlarida, kongilochar tadbirlarda, bayramlarida ishtirok etishni xush ko'radilar. Shu sababli. joylashtirish korxonalarida turistlarni destinatsiyaning
madaniy me rosi bilan tanishtirishga yonaltirilgan ekskursion- animatsion dasturlarni tashkil etishga e tibor karatiladi.
Sotsial demografik omillar mehmondo stlik industriyasini rivojlantirishga katta ta'sir ko'rsatadi. Er sharida aholi sonini ortishi natijasida jahon turistik saloxiyati o'sib bormokda, mehmonxona faoliyatiga yangi mexnat resurslari jalb kilinmokda.
Demografik omillarga quyidagilarni ham kiritish mumkin: yagona yoki yakin tillarga ega bolgan yoki tarix va madaniyatning umumiyligini mavjud bolgan turli davlatlardagi xalqlarni doimiy o'sib borayotgan uzaro manfaatlari bir xil kasb yoki ijtimoiy funksiyani bajaruvchi shaxslarni ixtisoslashtirilgan tashriflarga ishtirokida bolgan talabning kuchayishi.
Mehmondo stlik industriyasini rivojlantirish uchun aholining yosh tarkibi, oila va sotsial tarkiblari ham muxim ahamiyatga egadir. Sayoxatchilarning yosh tarkibidagi farqlar joylashtirishning ixtisoslashtirilgan vositalarining paydo bo lishiga olib keldi - yoshlar uchun, o'rta yoshli shaxslar yoki qariyalar uchun muljallangan joylashtirish vositalari. turistlarning sotsial maqomi turli daromad manbalariga
ega bolgan turistlarga yo naltirilgan
turli narx kategoriyali
mehmonxonalarning paydo bo lishiga
olib keldi. Turistlarning
oilaviy tarkibi ham muxim omillardan
biri b o lib xisoblanadi, natijada bolali oilalar uchun otellar, oilaviy sayoxat kiluvchi turistlar uchun imtiyozlar tizimi vujudga keldi.
132
Infratuzilma - kommunikatsion omil. Turizm uchun transport, joylashtirish va ovqatlanish infratuzilmalarining xolati muxim ahamiyatga ega. mehmondo*stlik industriyasi nuktai nazaridan xalgaro turizmni rivojlantirish uchun mavjud joy lashtirish
va ovqatlanish korxonalari tizimi birinchi darajali ahamiyat kasb etidi. Turistlarda va otelda yashovchilarda, otel xodimlari bilan alogalar ornatishda va zaruriy axborotiar olishda kommunikatsion tusiklar paydo bo'lmasligi kerak.
Savdoni rivolantirish tashrif buyurgan mintaka yoki davlatdan turistlar suvenirlarni, milliy buyumlarni. kiyimlarni. nashr maxsulotlarini, xarita,
sport
inventorlarini xarid gilishini xush kuradilar. Kopgina joylashtirish korxonalari turistik tovar bilan savdoni rivolantirishdan keladigan foydani anglab etdilar, shu sababli xar bir nufuzli otel ham majmua mehmonxona maxsulotlari tarkibida, ham alohida qo shimcha xizmatlar tarkibida turistik ishlarni bajarish va turistik tovarlarni arid gilish bo yicha xizmatlarni taklif etadilar.
Texnologik omillar. Ilmiy - texnik tarakkiyotdan mehmondo stlik industriyasida ham keng foydalaniladi, jumladan transportda tashishda vositachilik tizimida va istemolehi uchun
zarur axborotlarni olishda va x.k.
Telekommunikatsion texnologiyalarni rivoilantirish On-layn usulida joylashtirish vositalarida joyni bronlashga, imkon beruvehi kompyuterlagtirilgan bronlashtirish tizimini yaratishga olib keldi. Distributsiya (vositachilik)ning global tizimlari
millionlab foydalanuvchilarning kirishini osonlashtirdi: endi iste molehining o'zi o ziga turpaket tuzishi. zaruriy bronlashtirishni amalga oshirishi hamda ozlari ishlab chiqkan yo nalish bo yicha sayoxatni tashkil etishi mumkin.
Turizmning rivolanishiga va uning sotsial bazasini kengaytirishda moddiy texnikaviy omillar katta ta'sir ko rsatadi. Turizm faoliyatida joylashtirish va ovqatlanish industriyasi o'ziga xos o'rinni egallaydi.
Mehmonxona va restoran servisi darajasini ham chet el turistlariga xizmat korsatishda katta rol uynaydi. Birok, turizm industriyasi, ayniksa joylashtirish va ovqatlanig industriyasi yil
133
davomida turistik xizmatlarga bolgan talabning tebranishiga moyildir. bu esa joylashtirish va ovqatlanish korxonalarining ta minoti uchun xarajat jarayonlarni hamda ular ko'rsatadigan xizmatlar narxini oshishiga olib keladi.
Xalgaro turizmni rivolantirishini belgilovchi tashki omillardan tashkari. tarmok ichidagi omillar guruxini ajratish va aniqlashtirish varur bo ladi. Bunday omillarga quyidagilar kiradi: mehmonxona massulotini takomillashtirish: mehmonxona xizmatlari sohasini
rivoplantish: mehmonxona zanjiri va assotsiatsiyalarini tashkil etish: distribusiya tizimini rivojlantirish: mexnat resurslari omili;
marketing omillari.
Mehmonxona maxsulotini
takomillashtirish. Mehmonxona maxsuloti turmaxsulotning eng muxim elementi xisoblanadi. Shu sababli mehmonxona maxsulotini islox qilish,
takomillashtirish va uning sifatiga katta dikkat e tibor beriladi. Mehmonxona maxsulotining sifati atrof muxitning va infratuzilmasining xolatiga boglik bo ladi. shu nuktai nazardan turistik tashkilotlarning roli kattadir: mintakaviy turistik ma muriyat. xukumat tashkilotlari. professional assosatsiyalar mehmondo stlik muxitini yaratishga. zaruriy investitsiyalarni jalb gilish uchun barcha xatti xarakatlarni bir paytga birlashtirish zarur.
Mehmonsona sizmatlari sohasini rivojlantirish. Xozirgi vagda mehmonxona biznesi turizm bozorining eng foyda keltiruchi segmentlaridan biriga aylandi. Mehmonxona xizmatlari turistga maksimal darajada qulayliklarni takdim etuvehi majmua mehmonxona maxsuloti kotrinishida tasavvur etish mumkin. Mehmonxona korxonalarning avtonom amal gilishi urnini transport, aloqa, turoperatorlar va turagentlar bilan uzviy aloqada bolgan otellarning integratsiyalashuvi jarayoni egalladi.
Mehmonxona zanjiri va assotsiatsiyalarni tashkil etish. Sunggi o n yillikda axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarning paydo bolishi va rivolanishi tufayli. yirik mehmonxona korxonalari biznes rivojini tartibga solish maksadida, hamda daromadlarni oshirish va teng taqsimlash uchun mehmonxonalar birlasha boshladilar.
134
Mariatt. Sheraton. Xolidey INN. Akkar singari mashxur mehmonxona zanjirlari turistlarga takdim etilayotgan xizmatlar sitatini kafolatlaydi. Bulardan tashkari, mehmonxona assotsiasiyalari ham ommaviy tus olmokda. Ulardan eng nufuzlisi bo lib alqaro mehmonxona assotsiatsiyasi (MGA) xisoblanadi.
Distribyusiya tizimini rivojlantirish. Bunday tizimlar
mehmonxona maxsulotini etkazib beruvehilarni, sotuvchilarini va
xaridorlarini yagona zanjirga biriktiradi. Yangi axborot texnologiyalari mehmonxona xizmatlari tizimini soddalashtirishga, barcha ishtirokehilar uchun uni yanada axborotli va samarali gilishga
imkon berdi. Zamonavi distribyusiya tizimlari xaridorlarga joylashtirish va qushimcha izmatlarning turli variantlarini takdim etib ularning extiyojlariga oson moslashadi.
Mexnat
resurslari omili. Mexnatdustlik industriyasini rivolantirish rivolangan va rivojlanayotgan davlatlarda bandlikni oshirishga imkon beradi. Bunda rivojangan davlatlar va yanada mashur turistik destinatsiyalar (Turkiya, OAE, Mist) ishchi kuchi etishmasligini xis kiladilar, hamda dunyoning boshqa davlatlaridan ichshi kuchini faol import kiladilar. Masalan, Turkiya va Misr otellarida Rossiya va Ukrainalik animatorlarni Polsha va Belorussiyalik ekskursovodlarni. Germaniya. Slovakiya va Kozog*istonlik tarjimonlarni uchratish mumkin.
Marketing - turistlarni qabul qilish va ularga rakobatbardosh va sifatli xizmatlarni takdim etish uchun mo ljallangan istalgan joylashtirish korxonasi foaliyatining asosiy elementlaridan biridir. Otelning turi ishlab chiqilgan marketing strategiyasi - biznesni rivoflantirishda va rakobat kurashida galaba kozonishidagi muvafakiyat kalitidir. Bunda mehmondo*stlikning istalgan korxonasi marketing markazida mehmonxona xizmatlari iste molchisi - turist bo lishi kerak.
Mavsumiylik omili ham o'ziga xos o'rinni egallaydi. Mavsumiylik omili istalgan joylashtirish korxonasini faoliyat ko rsatishida kattagina ta'sir ko'rsatishadi, chunki, mehmonxonalar,
eng avvalo. destinatsiyaga tashrif buyurayotgan turistik oqimlar ta sir korsatuchi uch gurux omillarni ajratib ko'rsatish mumkin:
135
tabily iklim omillari: turizm to rining uziga xosligi: mexnatni uziga xosligi va iste molehilar dam olishining xususiyatlari.
U yoki bu turistik rayon uchun mavsum sifatida bir oyda tashrif buyuruvchi turistlar soni yil davomidagi urtacha sonidan ortiq b o l g a n davr kabo*l kilingan. Ikki mavsum amal kiluvchi vaziyatlarda (ko'p xollarda yogi va kishki mavsum) ular urtasida mavsumlar oralig'i deb nomlanuvehi davr yuzaga
keladi. Yilning eng yukori tashrif buyuradigan davri «gizgin mavsum deyilsa. turistlaring tashrif buyurmagan davri «ulik mavsum» deb nomlash odat tusiga kirgan.
Agar mavsumiylikni yanada batafsil kurib chiqsak, unda yil davomida beshta mavsumni amal gilishi tugrisida gapirish mumkin. Mavsum chuqqisi qisqa vaqt mobaynida - aksariyat xollarda yoz. faslining bir ikki aftasida kuzatiladi. Uning uchun destinatsiyaga turistlarning maksimum oqimi xosdir. Mavsum cho qkisi (avjiga chiqishi) o d a t a kizgin mavsum doirasida amalga oshadi. Bu esa destinatsiyaga katta maksadlardagi turistlar oqimini ta'minlaydi va dunyoning turli mintakalarida ikki - uch aftadan uch-turt oygacha davom etadi
Dunyoninig kator mintikalarida yilning baxorgi va kuzgi mavsumlariga mos keluvchi mavsumlar oraligi deb nomlanuvehi davr ajratiladi. Bunday vagt uchun destinatsiya turistlarning yukori bo Imagan oqimi va turistik faoliyatning
ma lum
turlariga ixtisoslashuv xosdir. Masalan. mavsumlar oralig'i davolanish, sport, ekstrimal, ta lim. kasbiy, ilmiy turizm turlarini rivojlantirishga imkon beradi, birok, doimo plyaj-chumilish turizmini tashkil etish imkoniyatini inkor etadi.
Yilning kish mavsumida turistik oqimining pasayishi yoki kamayishi kuzatiladi. shu sababli kuk yoki past mavsum deb boshlanadi. Qo shimcha miqdorda turistlar oqimini jalb gilish uchun mehmonxona xizmatlarini ishlab chiqaruvchilar narxlarni minimal darajasiga kamaytirilganligi sababli «xaridor bozori» boshlanadi. SHu bilan barcha kuk mavsum yukori darajadagi nisbiy tushunchalar. chunki, bu davida turizmning qishgi turlarini rivolantirish imkoniyati paydo bo ladi: sport, tog-changi, ekstrimal, sarguzashtli, davolanish va x.k.
136
Ko'k mavsum doirasida «ulik mavsum» ajratib ko rsatiladi (2-3 xafta davomida). bunda destinatsiya turistlar oqimi deyarli mayjud bolmaydi, shu sababli davlat va mintakalardan turizmga ixtisoslashgan kupgina mehmonxona korxonalari zarar bilan ishlaydi. Faqatgina otelning tugri siyosati, turfirmalar bilan ijobiy aloqalarigina destinatsiyaga ulik mavsum davrida turistlarni jalb qilish imkonini beradi.
Mavsumiylikni salbiy okibatlariga misol sifatida yilning asosiy qismida mehmonxonalardagi asosiy o'rinlar deyarli talab kilinmasligini keltirish mumkin. Mavsum bolmagan davrda turistlarni jalb gilish uchun yoki yana bir - kishki mavsumni rivolantirish uchun joylashtiruv korxonalari moslashuvehan (kiymixok) naro siyosatini kullashga yoki yangi xizmatlarni joriy
qilish (uzlashtirish)ga majbur bo ladilar.
Mavsumni doimiy xolatga uzaytirish biznes xizmatlarni takdim etishiga - turli festivallar. konferensiyalar. seminarlar hamda uchrashuvlarni tashkil etishga imkon beradi.
Tayanch so'zlar va iboralar: raqobat, ragobatbardoshlik. strategiya, taktika, raqobat strategiyasi. turizida raqobat, sotish raqobat strategiyasi. bozorga chiqish strategiyasi. turizm bozorida
raqobat.
Mustagil ishlash uchun savollar:
.1 Turizida raqobat deganda nimani tushunasiz?
.2 Raqobatbardoshlik tushunchasi nimani anglatadi?
3. Siljitish strategiyasini tarkibi nimalardan iborat?
4. Tovar siljitish jarayonlarini amalga oshirish bosqichlarini ko'rsating?
.5 Sotishni rag'batlantirish dasturi qanaqangi
vazifalarni
echishga mo ljallangan?
Test savollari:
.1 Iste molchilar talabini shakllantirish nima?.
a) xaridor va sotuvchi o'rtasida o'zaro ishonch ozaro munosabatlarni ornatish, saqlashga qaratilgan chora-tadbirlar majmuasidir.
b) jobiy imidini yaratish
c) tovar sotish va xizmat ko*rsatish
137
d) aridorni rag batlantirish
2. Mijozlar talabini shakllantirish qanagangi tadbirlarni amalga oshirishni ko'zda tutadi?.
a)maqsadli auditoriyani aniqlash, mijozlaring xabardorligini ta minlash, kutiladigan javob reaksiyasini aniqlash, auditoriyaning xayrixogoligini gozonish va xarid gilishga undash.
b)auditoriyaning o'ziga xos xaraktkristikalarini aniqlash, ularga axborot uzotish, tovar xaqida batafsil ma lumot berish
c)xaridni amalga oshirish va sotuvdan keyingi xizmatni ko'rsatish
d)mijozni xarid gilishga undash, tovar reklamasini amalga oshirish
3. Raqobatli kommunikatsiya bosqichi nima?.
a) kommunikativ sharoitni o'zgarishi va raqobatning o'sishi. kommunikatsiyani optimal shakli va vositalarni talab giladi
b) reklama vositalaridan foydalanish
c) sotishni rag batlantirish
d) shaxsiy sotish
4. Siljitish strategiyasini tarkibi nimalardan iborat?
a) siljitish magsadi, vazifalarini belgilash, byudjetini aniqlash, vositalarini tanlash
b) siljitish maqsadini byudjetinianiqlash c) siljitish vositalarini tenglash
d) siljitish samaradorligini aniqlash
5. Tovar siljitish jarayonlarini
amalga
oshirish
bosgichlarini ko'rsating?
a) m o ljallangan iste molehilarni tanlash kerak b o lgan ma lumotlarni belgilash, tarqatish vositalarini tanlash
b) ma lumotlarni tarqatish va etkazish
c) iste' molchilarni tanlash, ma'lumotlarni etkazish
d) mahsulotni etkazib berish va xizmat ko'rsatish
138
12-MAVZU: MEHMONXONA XO JALIGIDA
REJALASHTIRISHNING IQTISODIY, EKOLOGIK VA IJTIMOIY-MADANIY JIHATLARI
Reja:
12.1. Milliy, mintaqaviy va mahalliy darajalardagi turistik faoliyat natijalarini iqtisodiy baholash.
12.2. Mehmonxonani rivojlantirishda ekologiyaning ta siri va
rejalashtirishda ularni hisobga olish
12.3. Mehmonxona faoliyatini rejalashtirishdagi
madaniy oqibatlar.
12.1. Milliy, mintagaviy va mahalliy darajalardagi turistik faoliyat natijalarini iqtisodiy baholash
Turistik faoliyatning muhim jihatlaridan biri iqtisodiy foydani olish hisoblanadi. Buni quyidagi ko rsatkichlardan foydalangan holda baholash mumkin:
• turizmdan olingan daromad. yani uning yalpi milliy mahsulot yoki yalpi ichki mahsulotdagi salmog*i bilan;
• xalqaro turizeda ishlab topilgan
xorijiy valyuta ulushidan (xorijiy turistlarga qilingan umumiy xarajatlar migdorini chegirib tashlagan holda, yalpi daromad va sof foyda - chet el valyutasi chiqib ketishini chegirib tashlagandan keyin mamlakatda goladigan xorijiy valyuta).
• turizmni rivolantirish tufayli yaratilgan yangi ishchi o'rinlar bilan.
Bandlik quyidagi turlari farglanadi:
• to g'ridan-to'gri - bevosita turistik korxonalarda yaratilgan ishchi o'rinlari (mehmonxonalar, restoranlar, transport vositalari, turistlar uchun d o konlar. turistik agentliklar, sayohatlar byurolari va
h.k.);
• bilvosita - turizm bilan turdosh sohalarda (qishloq xo jaligi. transport, baliqchilik, sanoat korxonalari va boshqalar)gi ishchi o'rinlari;
• quilish va turistik infrastruktura sohasidagi bandlik. 139
ytimoiy-
Turizm iqtisodiyotning boshqa sohalarini rivojlantirishda foydali katalizator rolini o'yaydi. Lekin yugoridagi boblarda kursatilgandik uni rivojlantirish rejalashtirilmasa va nazorat qilinmasa. salbiy iqisodiy muammolar yuzaga kelishi mumkin. Masalan. import mahsulotlari va xizmatlari ulushining ko'payishi yoki xorijliklarning turistik obyektlar va xizmatlarning katta qismini boshgarishi natijasida iqtisodiy foydaning kamayishi. Bunday
bolganda sof daromadlar va valyuta tushumlari kamayib ketadi, bu esa tegishli turistik tuman aholisida xorijliklarga nisbatan g'arazguylik kayliyati uyg'onishiga olib keladi. SHu bilan birga turizmni rivojlantirishning ba'zi shakllari va turlari xorijliklar egaligi yoki boshqaruvisiz faoliyat ko'rsatishi mumkin emas. Ayniqsa bu rivoilanishning dastlabki bosqichlarida kop roy beradi. Bunday paytlar odada mahalliy kapital va boshqaruv saloxiyati cheklangan yoki mahally mahsulotlar hajmi oz bo lib. ularni eksport gilish zarur bo ladi. Lekin bu salbiy omillarning orni gaysidir darajada mahalliy aholining bandligi, malum daromadlar olishi hisobiga goplanib ketadi.
Turizm obycktlari mamlakatning faqat bir yoki bir nechta viloyatlarida tuplanib golganida ham iqtisodiy buzilishlar yuzaga kelishi mumkin. Bunda yugori ish haqi va yashi mehnat sharoitlari hisobiga turizm iqisodiyotning boshqa sektorlaridan juda ko'p xodimlarni jalb giladigan bo'lsa. bandlik nuqtai nazaridan salbiy muammolar yuzaga kelishi mumkin. Bundan tashqari, tez rivojlanayotgan turistik zonalarda inflyasiya va erga, boshga mahsulotlar va xizmatlarga narx oshib ketishi mumkin. SHuning uchun bunday salbiy hodisalar turistik faoliyatni rejalashtirish va uning samaradorligini baholashda hisobga olinishi kerak.
Rejalashtirish jarayonida iqtisodiy foydani ko'paytirish
maqsadida turizmning iqisodiy samaradorligiga bo ladigan salbiy
ta sirlarni bartaral etish yoki iloji boricha kamaytirishga qaratilgan chorlarni nazarda tutish lozim.
Iqisodiy samaradorligini oshirishning eng muhim omili turizm tuzilmalari va iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari o'rtasidagi aloqalarni yaratish va doimiy mustahkamlash hisoblanadi. Bu
quyidagilarga imkon beradi:
140
• turizmda import hajmini qisqartirish:
• mahalliy aholining bandligi va turizmdan tushadigan daromadlarni oshirish:
• mahally qishloq xo jaligi va oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarishni oshirish:
• turizm korxonalarining mahalliy mahsulotlar va quilish hamda ta"mirlash ishlari uchun
materiallardan ko'proq foydalanishini rag'batlantirish (yoki shart gilib go yish):
• mahally mehmonxonalar va boshga infrastruktura obyektlaridan foydalanish.
Turizmdan tushadigan foydani ko'paytirish uchun 0'7
obyektlari va xizmatlaridan foydalanishni har tomonlama rag'batlantirish zarur. Bu masalani hal gilishning yo llari quyidagilardir: investitsiyaviy rag batlantirish: aksiyadorlik jamiyatlari va firmalarini, jumladan xoriiy firmalarni jalb qilgan holda yaratish: turizmning eng ustuvor shakllari va turlarini har tomonlama qollab-quatlash: dastlab chet elliklar egalik qilayotgan bosqichda kapital to plab bolganidan so'ng mahalliy tadbirqorlarning bu korxonalari sotib olish sharti bilan ularga xorijliklar egalik qilishiga yo'I qo yib berish.
Turizm sohasida mahally bandlikni rag'batlantirish zarur. Bunda mahalliy aholi o'rtasida turizm sohasidagi faoliyat hurmatga sazovor ekanligi to grisida tushuntirish ishlari olib borish kerak.
Shuningdek mahally aholi orasidan turistik korxonalarni boshqarishning o'rta va katta bo'g'inlari rahbarlarini ham tayyorlab
borish kerak. Xorijiy rahbar xodimlarni mahalliy xodimlar bilan almashtirishni iloji boricha bosqichma-bosqich, uzoqroq istiqbolni
ko zlab rejalashtirgan ma'qul.
Turizmning iqisodiy samaradorligini oshirish uchun quyidagi boshga uslublar ham qo llaniladi: mahalliy sanoat namunalari va xalq hunammandchiligi buyumlarini sotib olish uchun kengroq imkoniyatlar yaratish; kongilochar tomoshalar va boshqa tadbirlar tarmog*ini kengaytirish (ular tufayli turistlar ushbu erlarda bo' lish muddatini uzaytirishni istab golishlari mumkin). Shunday qilib, turistik sohani rivolantirish va faoliyat ko rsatishining iqtisodiy
141
samaradorligini oshirish tijorat, byudjet va xalq xo jaligining o zaro bog langan ko rsatkichlarning tizimi bilan tavsiflash mumkin.
12.2. Mchmonsonani rivojlantirishda ekologiyaning ta 'siri va rejalashtirishda ularni hisobga olish
Turizm va atrof-muhit o'zaro bog*langan, jismoniy muhit (tabily va inson tomonidan yaratilgan) ko plab xushmanzara elementlarga ega. lekin turistik faoliyat bu muhitga ham ijobiy. ham salbiy ekologik ta sir korsatishi mumkin. Turizmni rivojlantirish va
uni boshgarishni shunday amalga oshirish kerakki, otkazilgan jarayonlar atrof-muhitni buzishga xizmat qilmasin, balki u bilan uyg'unlashib ketishi kerak. Agar turizm zarur darajada rejalashtirilsa va boshqarib borilsa, u katta ekologik jihatdan ijobiy ta'sir ko rsatishi mumkin. Ular jumlasiga quyidagilar kiradi.
1. Tabily hududlari, o'simliklar va hayvonot olamini muhofaza gilish. milliy (mintaqaviy) parklar va qo riqxonalarni, boshga turistik diqgatga sazovor joylarni rivoflantirishni asoslash va mablag* bilan ta minlashga xizmat qilish. Bu chora atrof-muhitni muhofaza gilish uchun cheklangan mablag larga ega mamlakatlar va mintaqalarda aynigsa samara beradi.
2. Arxeologik va tarixiy obycktlarni saqlashni ular buzilib ketmasligi yoki umuman yo qolib ketmasligi uchun asoslab berish va mablag* bilan ta minlash.
3. Turistlar keladigan joylamining jozibadorligi, tozaligi va ifloslanmasligini ta minlay borib atrof muhitning sifatini yaxshilash. Muvatfaqiyatli joylashgan turistik obyektlar ham shahar. ham
gishloq ko'rinishini bezashi mumkin. Atrof-muhitning sifatini yaxshilash, o'z navbatida. infrastrukturaning (suv ta'minoti, quvur yo llari, qattiq chiqitlarni yo'q gilish.
Mahalliy aholi, ayniqsa yoshlaring ekologik ma rifati darajasi oshishiga ko'maklashish. Turizmning salbiy ta'sir oqibatlariga quyidagilar kiradi:
.1 Quvur yollarini va qattiq chiqindilari yoq gilish tizimining noto g'ri rivojlanishi oqibatida suvlarning ifloslanishi.
.2 Noto'g'ri joylashgan turistik obyektlar, ularning mahalliy landshaft va chiroyli ko'rinishlar bilan uyg'unlashmaganligi, juda
142
katta va yaltiroq reklama peshlavhalaridan foydalanish va boshqalar tufayli landshaftlar estetikasining yomonlashuvi.
3. Turistik zonalarda ichki yonish dvigateliga ega transport vositalaridan haddan ortiq foydalanish, shuningdek shovqinlaring ko pligi (samolyotlar, transport vositalarining haddan ortiq kop to planishi va sh.k.).
.4 Tabiiy joylar va turistik obyektlardan chiqindilarni oz
vaqida olib chiqib ketish muammosi.
.5 Turistlar oqimi foyda keltirmaydigan bolgani, turistik obyektlarning asoslanmagan holda quilishi oqibatida tabily zonalar cologiyasining buzilishi. Ekologik jihatdan alohida zaif bo lgan girg'oqbo yi, dengiz. otg* va sahro ekotizimlari.
6. Notog'ri foydalanish, turistlar oqimining haddan ortiq ko'payib ketishi yoki maqsadga muvofiq bolmagan quilishlar tufayli arxeologik va tarixiy yodgorliklarga zarar etishi.
.7 Erdan foydalanish bilan bog liq bolgan va turistik obyektlar va
korxonalarni muvaffaqiyatsiz rejalashtirish, joylashtirish. loyihalash va qurish oqibatida yuzaga keladigan ekologik tavakkallar va muammolar.
Shunday qilib, barcha bosqichlarda turizmni rivolantirishni rejalashtira turib. ekologiyaga salbiy ta sirlarni kamaytirish bo yicha har tomonlama tadbirlarni nazarda tutish, moliyaviy ta minlash va samarali rejalashtirishni amalga oshirish zarur.
Turizmni rejalashtirish jarayonining ajralmas qismi atrof- muhitni muhofaza gilish bo yicha tadbirlar ishlab chiqish hisoblanadi. Bunda turistik tumanlarning qabul quish saloxivatini hisobga olish va uni saglagan holda ekologik bargaror rivojantirish tamoyili muhim rol o ynaydi.
Atrof-muhitni muhofaza qilishni ta minlash uchun yaxshi rivolangan infrastrukturaga ega ma'lum zonalarda turistik obyektlarning to planishi, ekologik obyektlarni doimiy nazorat qilib borish va turizmni rivojlantirishga o'z vaqida ozgartirishlar kiritib borish muhim ahamiyat kasb etadi. Bundan ko zlangan maqsad - uning salbiy ta sirini yo q gilish yoki eng kam darajaga tushirishdir. Ayniqsa turistik mavsum ayjiga chiqgan paytlarda ekologik muammolar ko proq vujudga keladi. Ayni shu paytda turizm
143
infrasturkturasi zo'riqib ishlaydi natijada diqgatga sazovor joylar. obycktlar va xizmatlardan haddan ortig foydalanish yuzaga keladi. Ekologik salbiy ta sirlarni kamaytirish uchun turizm rejalarni ishlab chiqayoganda maxsus choralarni kozda tutish kerak. Ular jumlasiga quyidagilar kiradi:
• turistik obyektlar uchun suv va elektr ta'minoti. kanalizatsiya. qattiq chiqindilarni yoq qilish va suv tarnovlari tizimini qurishda loyihalarga qat'ly amal gilish, to plangan suvlarni tozalash va qayta ishlash, isitish c h u n quyosh batareyalaridan loydalanishni keng joriy qilish va sh.k. Rejalarda bundan foyda olgan holda mahalliy aholining chtiyojlari uchun foydalanishni ham nazarda tutish:
• ekologik toza transpot va yo I tizimlaridan (elektr dvigatelli avtobuslar) foydalanish. quilishi tugallanmagan ochiq hududlardan foydalanish, parklar yaratish. turistik zonalardagi hududlarni obodonlashtirish:
• erdan foydalanish va obyektlarni rejalashtirishning maqsadga muvofiq tamoyillarini go*llash. zonalashtirish goidalari, qurish va arxitekturaviy loyihalashtirish me yorlariga rioya gilish. reklama jovonlari va peshlavhalarini joy lashtirishni tartibga solish:
• turistik diqgatga sazovor joylar zonalarida keluvchilar oqimini boshgarish, keluvchilarning sonini cheklash yoki
ularning kelishini umuman to'xtatib qoyish. Unda modellashtirish uslublaridan. ya'ni obyektning o'ziga turistlar bormagan holda tegishli diqgatga sazovor joyning nusxasini montaj gilish va ko rsatish;
• turistlarga kemping zonalari va piyoda yurish so qmoqlarida daraxtlarni kesishni. kamyob o simliklarni to plashni, yovvoyi hayvonlarning tabily xulq-atvorini buzishni man gilish;
• faqat nazorat qilinadigan joylardagina baliq ovi va miltiq bilan ov gilishgagina ruxsat etish:
• ham turistlar, ham mahalliy aholining foydasi yo lida ekologik sog*lomlik va xavfsizlik me yorlarini tayyorlash.
Agar tumanda ekologik xavfsizlik va atrof-muhitni saqlash b o yicha tadbirlar o tkazilayotgan bo'Isa. u holda ular haqida ushbu
144
choralarga rioya qilish maqsadida turistlarga bu haqda xabar qilinishi kerak.
Atrof-muhitni muhofaza qilish tadbirlarini hisoba olgan holda ekologik rejalashtirish tamoyillarini amalga oshirish ko plab ekologik muammolarning oldini olishga xizmat qiladi. Atrof- muhitga ta sirni baholashni turizmni rivojlantirishning har bir aniq loyihasi bo yicha amalga oshirish zarur. Agar birorta ko'rib chigilayogan loyiha ekologiyada salbiy muammolar keltirib chiqarishi mumkinligi aniqlansa. uni tuzatishlar kiritmay turib tasdiqlash mumkin emas. Turizmni rivojlantirishning barcha bosqichlarida atrof-muhitga ta sirni baholash choralarini go'llash tartibi mamlakat gonunlari bilan belgilanadi.
Atrof-muhitga ta sirni baholash ta sirning barcha turlarini - ekologik-iquisodiy va ijtimoiy-madaniy ta'sirlarni rejalashtirish
jarayonini to la gamrab olishi kerak
12.3. Turizm faoliyatini rejalashtirishdagi ijtimoiy- madaniy ogibatlar.
Turizm mahally aholi va uning madaniy hayotiga ijobiy ta sir ko'rsatish bilan birga, salbiy ta sir ko'rsatishi ham mumkin. Har qanday bosqichda turizmni rivolantirishni rejalashtirishda ijtimoiy- madaniy ta sirlarning sabablarini albatta hisobga olish zarur. To'g'ri darajada rejalashtirilgan, rivojlantirilgan va boshqarilganda turizm sohasi quyidagi ijtimoiy-madaniy foyda keltiradi:
1. Mahally aholining turmush darajasini oshirish va kommunal obyektlar va xizmatlarni yaxshilash uchun qo shimcha mablag lar ajratilishiga ko' maklashadi.
2. Tegishli turistik tumanning madaniy merosini saqlab golish, musiqa, raqs. xalq og zaki ijodiyoti, san'at va hunarmandchilik. turmush tarzi. iqisodiy faoliyatning an'anaviy turlari va arxitektura usullari bilan
bog liq madaniy meroslaring rivojlanishiga yordamlashadi.
.4 Turistik faoliyat mablag'lari tomnidan ta minlanadigan hamda ulardan mahalliy aholi ham foydalanishi mumkin bolgan muzeylar, tearlar va boshqa madaniy obyektlarning yaratilishi va qo llab-quvatlanishiga xizmat giladi.
145
5. Turistlar tomonidan yugori baho berlishi tufayli mahalliy aholining o'z. madaniyati uchun faxr tuyg usini kuchaytiradi. ba zan qayta tiklaydi ham.
6. Turistlar va mahalliy aholi o'rtasida madaniyat sohsidagi almashishalarni ta'minlaydi. Bunga ko pincha turizmning bilib olish uchun borish. gishloq turizmi va mahally abolining xo jaligini borib ko rish dasturlari kabi turlari yordamlashadi.
Ijobiylari bilan birga ijtimoiy-madaniy tusdagi salbiy ta sirlar ham yuzaga kelishi mumkin. Masalan, ayniqsa mavsum a j i g a chiqgan paytida turistlarning haddan ortiq to planishi. Bunday paytlarda diqgatga sazovor joylar, xizmat ko'rsatish obycktlari. restoranlar, magazinlar, transport vositalari turistlar bilan to lib- toshgan bo ladi va bu mahalliy aholi uchun katta noqulayliklar keltirib chiqaradi.
Turistlar oqimining haddan ortiqligi muhim arxeologik va tarixiy yodgorliklar holatining yomonlashuviga olib keladi. Masalan. haddan ortiq tijorat faoliyati mahalliy odatlar, rasm-rusumlar. musiqa, raqlar. hunarmandchilik va boshga madaniy modellarning o'ziga xos xususiyati yo golishiga olib kelishi mumkin. Mahalliy aholida. ayniqsa yoshlarda bunday vaqtlarda turistlaring xulq-atvori
va kiyinishiga taqlid gilishga qiziqish uyg'onadi. Bundan tashqari. turistlar va mahalliy aholi o'rtasida ko pincha til va xatti-harakat ortasidagi farqlar tufayli tushunmovchiliklar va nizolar kelib chiqishi mumkin; turizm giyohvandlik, alkogolizm, jinoyatchilik va fohishabozlik bilan bog'liq ijtimoiy muammolarni chuqurlashtirishga xizmat gilishi ham mumkin.
Madaniyatni saqlab golishning uslublaridan biri sifatida turizmdan maqsadga muvofig ravishda foydalanish mazkur sohadagi salbiy ta'sirlarini sezilarli darajada kamaytirishga xizmat giladi. Lekin turizmni rivolantirish variantlarini tanlab olishda buning uchun ganday yondashuv eng mos tushishini aniq belgilab olish zarur. Rejalashtirishda quyidagi aniq choralar nazarda tutiladi.
1. Mahalliy raqslar, musiqa, folklor, san'at, hunarmandchilik va kiyim kechakning o'ziga xosligini, hatto ular ba'zan turistlarni yanada ko proq jalb etish uchun zamonaviylashtiriladigan bo'lsa ham, saqlab golish. Rasm-rumlar va marosimlarning ba zi turlarini, 146
masalan diniylarini, turistlar uchun deb ozgartirmaslik kerak va bunday marosimlarga turistlarning qo yilishi gat'ly nazorat gilinishi zarur.
2. Turistik obyektlarni qurishda alohida arxitektura usullarini saqlab qolish va mahalliy arxitektura an analiridan foydalanish.
.3 Mahally aholining turistik diqgatga sazovor joylar, xizmat korsatish elementlari va boshqa obycktlarga etishishi qulay bo*lishini ta minlash, turistlar oqimini tartibga solish.
4. Agar mahally aholi mayjud tijorat turistik obyektlardan bemalol foydalana olmasa, ularga ushbu obyektlarga borish uchun imtiyozli narxlar belgilash yoki qimmat bo lmagan, yoxud subsidiya berilgan obyektlarni tagdim gilish.
.5 Mahalliy aholining turizm borasidagi ma'rifiy bilimlarini oshirish: turizmning foydalari, uni rivojlantirish siyosati va dasturi, mahalliy aholining turizmni rivojlantirishdagi shaxsiy ishtiroki, ushbu tumanga keluvehi turistlar toifalarining xususiyatlari haqida.
Buning uchun mahalliy radio, televidenie, matbuot va boshga imkoniyatlardan foydalanish lozim. Turizm bilan tanishishni maktablar va boshga o'que yurtlarining o'que dasturlariga kiritish zarur.
1) Turistlarni mahalliy jamoa hagida xabardor gilish: uning odatlari, kiyinish xususiyatlari. madaniy, diniy va boshqa joylarda xulq-atvor qoidalari, suratga tushishda o'zini tutishi, «choychaqa» goldirib ketish amaliyoti, boshga mahalliy muammolar (inoyatchilik va sh.k.) haqida. Turistlar mahalliy xulq-atvor goidalarini bilishlari va ularga roya gilishlari kerak.
2) Turizm sohasida. jumladan tillar va xulq-atvor qoidalarini orgatish borasida ham kadrlarni tegishlicha tayyorlash. Bu turitslar va xizmat ko'rsatuvchi xodimlar o'rtasida kelib chiqishi mumkin
bolgan nizolarni bartaraf etishga xizmat qiladi.
3) Giyohvandlik. jinoyatchilik va fohishabozlikka garshi kurash tadbirlarini o'tkazish. Turizmni uning barcha bosqichlarida rivolantirishni rejalashtirish iqtisodiy. ekologik va ijtimoiy-madaniy jihatlar va muammolarni har tomonama hisobga olish hal qilishga asoslanishi kerak
147
Turizmning iqtisodiy samaradorligi tahlil etilayotgan vaqt davomida jonli va buyumga aylangan mehnatni kam sarf qilgan va atrof-muhitni optimal darajada saqlab golgan holda mamlakat va xorijiy turistlaring tegishli talabiga mos keladigan mahsulotlar va xizmatlarning eng katta hajmini yaratish va joriy gilish uchun ishlab
chigarish va turistik resurslardan foydalanish darajasi bilan baholanadi.
Tayanch sozlar va iboralar: milliy. mintaqaviy. mahalliy. mehmonxonani rivolantirish, ekologiyaning ta'siri, ijtimoiy- madaniy oqibatlar, mahalliy aholi, marifiy bilimlar, rivojlantirish siyosati va dasturi.
Mustaqil ishlash uchun savollar:
1. Milliy, mintagaviy va mahalliy darajalardagi turistik faoliyat natijalarini iqtisodiy baholashni tushuntirib bering.
.2 Mehmonxonani rivojlantirishda ekologiyaning ta'siri va rejalashtirishda ularni hisobga olish deganda nimalarni tushunasiz?
3. Mehmonxona faoliyatini rejalashtirishdagi ijtimoiy- madaniy ogibatlar to g'risida aytib bering.
4. Turistik faoliyatning muhim jihatlaridan biri iqtisodiy foydani olish hisoblanishini tushuntirib oting.
5. Bandlik ganday turlari farglanadi?
6. Turizmning salbiy ta'sir oqibatlariga nimalar kiradi?
7. To g'ri darajada rejalashtirilgan. rivojlantirilgan va boshgarilganda turizm sohasi quyidagi ijtimoiy-madaniy foyda keltirishini tushuntirib bering.
.1 Turistik ekologik guruhi -
Test savollari:
obyektlarning chidamlilik salohiyatining
a) bu turistlaring shunday tashrif doirasiki, me yor buzilsa turistlar harakatida yoki ularga xizmat ko*rsatish infrastruk-turasida salbiy ekologik ogibatlar kelib chiqishi mumkian;
b) bu turistlarning shunday tashrif doirasiki, me yor buzilsa turistlarning tashrifidan obyekida yomon taassurotlar kelib chiqish mumkin
148
c) bu turistlarning shunday tashrif doirasiki. me yor buzilsa turistlarning tashrifidan obyckida siyosatga ta sir etishi mumkin
d) umumiy infrastrukturaga ega bolgan va turistlarga xizmat korsatish bilan bog'liq yagona xududda qulay joy lashgan turistik obycktlar majmuasi.
.2 Turistik obycktlarning chidamlilik salohivatining turistik ijtimoiy guruhi -
a) shunday tashrif doirasiki. me yor buzilsa turistlarning tashrifidan obyektda yomon taassurotlar kelib chiqish mumkian
b) bu shunday tashrif doirasiki. me yor buzilsa mahalliy madaniyatga salbiy ta sir ko rsatilib. turistlar mahalliy aholi bilan yomon ahvolga tushib qolishi mumkin.
c) shunday tashrif doirasiki. me yor buzilsa turistlarning tashrifidan obyektda yomon taassurotlar kelib chiqish mumkin
d) shunday tashrif doirasiki, me yor buzilsa turistlarning tashrifidan muxitga salbiy ta'sirkursatadi
3. Turistik obyckflarning chidamlilik salohiyatining
turistik ijtimoiy guruhi -
a) shunday tashrif doirasiki, me yor buzilsa turistlarning
tashrifidan obyektda yomon taassurotlar kelib chiqish mumkian
b) bu shunday tashrif doirasiki. me yor buzilsa mahalliy madaniyatga salbiy ta'sir korsatilib. turistlar mahalliy aholi bilan yomon ahvolga tushib golishi mumkin.
c) shunday tashrif doirasiki, me yor buzilsa turistlarning tashrifidan obyektda yomon taassurotlar kelib chiqish mumkin
d) shunday tashrif doirasiki, me yor buzilsa turistlarning tashrifidan muxitga salbiy ta sirkursatadi
4. Turistik obycktlarning chidamlilik salohiyatining maxally ijtimoly guruhi - bu
a) shunday tashrif doirasiki. meyor buzilsa mahalliy madaniyatga salbiy ta'sir ko'rsatilib, turistlar mahalliy aholi bilan yomon ahvolga tushib golishi mumkian.
b) shunday tashrif doirasiki, me yor buzilsa turistlarning tashrifidan obyektda yomon taassurotlar kelib chiqish mumkin
c) turistlarning shunday tashrif doirasiki. me yor buzilsa turistlar harakatida yoki ularga xizmat ko'rsatish infrastruk-turasida
149
salbiy ekologik oqibatlar kelib chiqishi mumkin
d) shunday tashrif doirasiki, me'yor buzilsa turistlarning tashrifidan obyektda yomon taassurotlar kelib chiqish mumkin
5. Tijorat va ijtimoiy joylashtirish vositalariga nimalar
kiradi?
a) turistik bazalar; arzon (budjetli) mehmonxonalar: turistik
kempinglar: turistik gishloq (uylar guruhi): bungalo:jtimoiy turizm korxonalari; boshqa joy lashtirish vositalaari
b) ikkita kollektiv. individual
c) ikkita uyushtirilgan. xususiv
d) uchta yakkaholda. guruh bo lib. kompleks xizmat ko rsalish
13-MAVZU: MEHMONXONA XO JALIGIDA ANIMATSIYA XIZMATLARINI REJALASHTIRISH
Reja:
13.1. Mehmonsonalarda animatsion xizmatlarni tashkil etuychi
bo linmalaring o viga sos sususiyatlari
13.2. Mehmonsonada animatsiya sizmatlari va dasturi
13.3. Orzbekiston mehmonxonalanda milly va etnogratik mavzudagi animatsion xizmatlarni korsatish imkoniyatlari tahlili
13.1. Mehmonxonalarda animation xizmatlarni tashkil
etuvchi bo'linmalarning o'ziga xos xususiyatlari «Animatsiya» so zi lotinchadan kelib chiqgan bo'lib, (anima- shamol, haro, jon; animatus - jonlantirish) yani jonlantirish, ruhlantrish. hayotiy kuchga rag'batlantinish, faollikka undash degan ma noni anglatadi.
«Animatsiya» atamasi birinchi marta X asrda Fransiyada turli assotsiatsiyalar tu/ish hagidagi qonun joriy etilishi munosabati bilan badily jodiyoga. madaniyatga jonli qizigishni uyg otishga qaratilgan faoliyat sifatida talqin etildi.
Animatsiya - bu oziga xos xizmat turi bo lib. u xizmat korsatish sifatini oshirish maqsadini nazarda tutadi va shu bilan birga u mehmonlarni ularning tanish bilishlarini qayta jalb etib,
150
turistik biznesning foydali va daromadligini s h i r i s h uchun turizm bozorida turistik mahsulotlarning sotilishini tezlashtirish maqsadini ko zlagan o ziga xos reklamaning biror shakli bo lib hisoblanadi. Animatsiya turli xil harakterli girralarga ega
b o lib. u quyidagilardan iborat bo ladi:
• bo'sh vaqda amalga oshiriladi:
• erkin anglanishi. kongilligi. ham bir kishi. ham turf titimioy guruhlar tashabbusi, faolligi bilan farq giladi:
• milliy. diniy. hududiy xususiyatlari va ananalar bilan bog langan:
• kattalar, yoshlar. bolalar turli qiziqishlari asosida xilma-xil turlari bilan harakterlanadi:
• o'ta shaxsiyligi. rivojlanuvehanligi, sog*lomlashtirish va tarbiyaviy harakterdaligi bilan ajralib turadi.
Animation jarayonlar, ular oldida turgan maqsad va vazifalar quyidagi tarzda ifodalanishi mumkin (19-rasm).
Animator
Ta sir vositasi
Turist
Samara, manfaat (tanishish. madaniy-
oqartuv, sog lomlashish. takomillashish
Hayotiy kuch, faollik, ruhlantirish. ma naviy oziqga rag' batlantirish
19-rasm. Animatsion jarayon
Mehmonxona xizmatlarini ko*rib chiqishdan oldin «xizmatlar»
nimaligini yodga olish zarur bo ladi va barcha xizmatlarga ega bolgan ta riflarni ajratishni talab etadi.
Otel raqobatbardoshligini oshirishning inkor qilib bo Imaydigan omili, u yoki bu dam olish joyini tanlash huquai «mehmonxona animatsiyasi» keng ma nodagi tushunchasini yangi yo'nalishlar tug diruvehi shartlarga aylantirishi mumkin.
151
4-
Mehmonxona korxonalarining o ziga xosligi shundan iboratki. mijozlarga xizmat ko*rsatish tezkorlik bilan amalga oshirilishi kerak. Ushbu omil mehmonxonani tanlashda ayniqsa ahamiyatli hisoblanadi. Bir qator mehmonxona xizmatlarini taqdim etish hatto sekundlar
bilan o'Ichanadi. Xususan. Tokio shahrida mehmonxonalar eng tez xizmat ko rsatishni taklif qiladilar, qaysikim qabul chog'i mehmonlarga xizmat korsatish uchun zarur eng ko°p vaqt 45 sekund bilan chegaralangan. Boshqa ko pchilik m c h m o n x o n a l a r d a s h u n g a o x s h a s h a m a l l a r n i b a j a r i s h g a 10-15 minut sarflanadi. Ozbekiston mehmonxonalarida esa shunday yumushlarni bajarish uchun 30-40 minut.
undan ko proq vaqt sarflashga to g'ri keladi.
Bolalar ko'ngil-xushligi
O'yin avtomatlari, bilyard, shaxmat
Kinofilmlar ko'rsatuvi
Suvli kongil ochi shva sushliklar
Dam olish va kongil ochish kechalari (diskotcka. karaoks va h.k.)
Festivallar, konkurslar va turli xil o yinlarga tashrif buyurish
Animatsion laoliyat
Bosh vagt faolivatini tashkil qilish shakllari
Ekskursiya
Ommaviy sport o'yinlari va ishlari
Kutubxona ishlari Konsert faoliyati
20-rasm. Animatsion-bo'sh vaqt faoliyatini tashkil etish shakllari
152
Har bir mehmonxona o'z yo*nalishi bo yicha xizmat ko rsatish bo limlariga ega. Asosiy xizmatlar bo'limi - turistlarni gabul gilish va joylashtirish yoki porte xizmatlari. xona tozalash xizmatlari. animatsion xizmatlar, muxandis-texnik xizmatlar. tijorat va ma muriy xizmatlar shular jumlasidandi:.
Animatsion servis
bir necha asosiy konponentlardan mujassamlashadi. Qulay. tashqi sharoit hisobga olingan holda animatsion loyihani amalga oshirish formulasi quyidagi ko'rinishni hosil giladi (21-rasm).
Kadrlar MIB
Joy
Texnologiya (bi- (xodimlar)
(moddiy コ
(territoriya)
lim. ma lumotlar) texnik
kim?
nima
gayerda?
ganday gilib? yordamida?
21-rasm. Animatsion lovihani amalga oshirish formulasi
Animatsiya xizmati. Zamonaviy inson chtivojining ozgarishi. uning yashash tarzini ogarishiga olib keldi va uning dam olish xohishiga ham tasir otkadi. An anaviy dam olish ozgardi. Turizida yangi «Animatsiga»
tushunchasi masjud. Animatsiya -bu dam oluvehilari bosh vaqilarini sport va kongilxushlik dasturi asosida vaqi chog tik bilan otkazishini tushunishimiz mumkin.
Kurort va Alubti otellar turistlarga to liq animatsiya dasturini taklif etish uchun (tennis korti. basketbol. voleybol. akvalangda shong'ish. shuningdek basseynlar, plyaj barlari. «taverna»lar. kechki klublar) imkoniyatlari keng bolgan infrastrukturaga muxtojdir. Bu obyektlaring dizayni aloxida e tiborni talab giladi. Ushbu faoliyat ko'rsatayotgan markazlar bir-biridan uzoq joylashmagan bolishi. dengiz yonida, sotuv nuqtalari (barlar va
ovqatlanish joylari) yaqinida joylashgan bo lishi kerak.
"2 Axmedov XI. «Joylashtirish industriyasida servis» Ma ruzalar matni Toshkent-2005. 20-23 bellar
153
Animatorlar birinchi meditsina tibbiy yordam ko'rsatishni bilishlari. gimnastika. aerobika mashqlarini olib bora olishlari. bunda dam oluvchilarni yoshlarini hisobga olishi shart. Eng asosiysi ular
xushmuomala bo lishlari shart. Otel boshliqlari shuni esda tutishlari kerakki - animatorlar alohida xizmatchilar. ularga yuqori e tibor garatish zarur.
Animatsiya turli xil harakterli girralarga ega bo lib. quyidagilardan iborat bo ladi:
- bosh vagtda amalga oshiriladi:
rerkin anglanishi. kongilligi. ham bir kishi. ham turli jitimioy guruhlar tashabbusi. faolligi bilan farg giladi:
emilliy. diniy. hududiy sususiyatlari va an'analar bilan
bog langan:
- kattalar, yoshlar, bolalar turli qiziqishlari asosida xilma-xil turlari bilan harakterlanadi:
r o t a shasiyligi. rivojlanuvehanligi. sog'lomlashtirish va
tarbiyaviy harakterdaligi bilan ajralib turadi.
Animatsion faoliyatning toliq mohivatini tushunish uchun uning mazmuni. magsadi va animation jarayonlari vazifasini qarab chiqish zarur. Chunki animatsion sizmat o'zida alohida jarayonni mujassam etgan. qaysikim mohiyati aniq qonuniyatlar bilan shartlanadi (mavzuyeligi. hissiyotliligi. faolligi, maqsad sari intiluvehanligi va h.k.). Animatsion jarayonlar, ular oldida turgan maqsad va vazifalar quyidagi tarzda ifodalanishi mumkin. Animation jarayon davomida animator turistlarga voqea obycktlarini ko rishga yordam beradi. Bu ma lum mavzuda berilgan vogeani tomoshabin sifatida qabul qilish imkonini beradi (birinchi vazita): zarur axborotlarni eshitish yoki misol uchun, k o rganlarni musiqa ostida to*ldirish (ikkinchi vazifa): o'zi xudi shunday qilib ko rishga urinish (uchinchi vazifa): jarayonga qo shilish (to rtinchi vazifa), amaliy ko nikmalari egallash (beshinchi vazifà). Animation faoliyat mohiyatining tahlili unda o ziga xos uch darajani belgilovchi turli elementlar mayjudligini aks ettiradi. Qaysikim. uni shunday klassifikatsiyalash mumkin:
rijodiy - faoliyatda ijodiy momentlar ustunligi;
154
- reproduktiv - ilgarigi shakllari va usullarda qaysi ishlangan tayyorlari oddiy takror ishlab chigarish:
- reproduktivli - ijodiy - kishi o'zi uchun yangi deb bilganni kashf etishi, qaysikim aslida obycktiv yangi hisoblanmaydi.
Yugorida aytilganlardan kelib chigib, animatsiyani to lagonli rekreatsion. ijtimioy-madaniy. bo*sh vaqt va kishining boshqa faoliyatiga uning hayotiy kuchi at siri yo'li bilan jonlantiruchi va ruhlantiruchi rag bat sifatida belgilash mumkin.
Turistik animatsiya - bu turistik xizmatlar, qaysikim. korsatilishi chogida turist faol harakatga jalb etiladi. Turistik animatsiya turanimatorni (animatorni) turist bilan shaxsiy insoniy alogalariga asoslangan. ya ni insoniy yaqinlik, animator va turistni turkompleks taklif etgan animatsion dasturning kongil ochish tadbirlariga jalb etadi.
Animatsion mehmonxona xizmatlari mehmonlarni otelga jalb qilishning eng samarali vositalaridan biri hisoblanadi va turistning otel ishiga ijobiy baho berishiga ta sir otkazadi. Bu otelning mijozga o'ziga xos qo'shimeha xizmat ko'rsatishi bolib. uni shunday rom gilib oladiki, turistda jobiy hissivotlar uyg'onadi. unda otelda dam olishdan qoniqish hosil bo ladi va unda ushbu otelga
yana kelish istagi tug iladi.
Turistik animatsiya - turistik korxonalar oxshash faoliyatining
ajralmas muhim qismidir (otelda. restoranda. yirik teploxoda va h.k.). Bu nafagat zavq-shavq. turistik faoliyat professionalizmining yugori darajasi ifodasi va turistik mahsulotning muhim tarkibiy qismi hamdir. Shuning uchun, turistik korxonalar boshqa har xil faoliyati singari animatsiya rejalashtirilgan, aniq tartibga solingan va boshgariladigan laoliyatni tashkiliy jihatdan puxta ishlab chiqishga asoslanadi, moddiy. moliyaviy va kadrlar resurslari bilan ta minlanadi.
Turistik animatsiyaning pirovard maqsadi bu turistning dam olishi, yashi kayfiyati. ¡jobiy taassuroti, aqliy va jismoniy kuchini tiklashi hisoblanadi. Turistik animatsiyaning muhim rekreatsion funksiyasi ana shundan iborat. Turistik animatsiyaning ahamiyati uning sifatini oshirish. turistik mahsulotning xilma-xilligi va jozibadorligi, doimiy mijozlar sonini ko paytirish, turistik
155
mahsulotga bo Igan talabni ko paytirish. turkorxona moddiy-lexnika bazasiga yuklanishni oshirishdan iborat. Shular orqali undan foydalanish samaradorligini oshirish va nihoyat turistik faoliyat rentabelligi va daromadligini ta minlashdir.
Turistik animatsiyaning uchta asosiy funksiyasi mayjud bo'lib. u (davolash. sog'lomlashtirish va bilish) amalda bevosita ikki funksiyani bajaradi. yani sport - sog-lomlashtirish va bilishdir. Bilvosita tegishli tarzda davolash funksiyasini ham bajaradi. Animatsion ish tajribasida magsadli konstruktiv dastur uchun turistik animatsiyaning quyidagi funksiyalarini ajratish mumkin:
- adaptatsiya funksiyasi, kundalik tashvishlardan erkin. holi bo lib. bo'sh vaqtga moslashishga imkoniyat yaratadi:
• kompensatsiya funksiyasi, kishini kundalik turmushdagi ruhiy va jismoniy charchoqlardan xolos giluvchi:
- bargarorlashtirish funksiyasi. ijobiy hissiyot va ruhiy
barqarorlikka rag*batlantiruvehi:
• sog lomlashtirish funksiyasi. kishining kundalik turmush
faolivatida (mehnatida) susaygan jismoniy quvatini qayta tiklash va rivojlantirishga garatilgan:
• axborot funksiyasi. odamlar, region (mintaqa)lar.
mamlakatlar va h.k. haqida yangi ma'lumotlar olishga imkon beruvchi:
• ta'limiy funksiyasi. atrof-muhit va olamdan olingan yangi bilim. konikmalar va yorgin taassurotlarni mustahkamlashga. bilimni boyitishga imkon beruvchi;
- takomillashtirish funksiyasi, jismoniy va intellektual takomillashuvga olib keluvchi:
• reklama funksiyasi. animation dastur orgali turistni mamlakat. region (mintaqa). turkompleks. otellar, turfirmalar va h.k. haqida reklama tashuvchiga ay lantirish imkonini beruvchi.
Turizm - bu dam olish. kundalik tashvishlaridan xoli bo lish va ish gobiliyatini tiklash deb bilgan aholining band gismidan farqli ravishda. kop bosh vaqtga ega bolgan nafaqadagi kishilar uchun
turistik safarlar faol turmush tarzi shaklidir. Ushbu holat, xususan,
turistik bozorda katta yoshdagi shaxslar borligi - «uchinchi yosh turizmi» bilan izohlanadi.
156
Ishlab chiqarish sohasi iste molchining hamda ijrochining real ishtirok etishini talab qiladi. Yana buning ustiga ushbu xizmatlarning amalga oshirilishi ijrochi territoriyasida roy beradi. Xizmatlarni ishlab chiqaruvchi kishi (personal) iste molchi bilan bevosita munosabada boladi va iste molchi unga xizmatlarning ajralmas qismi sifatida garaydi. Mehmonxonalarda ko rsatiladigan animatsion xizmatlarning sifati k o p jihatdan xodimlar va
mijozlarning fe'l-atvoriga garab baholanadi.
Animatsion xizmatlar (boshq har qanday xizmatlar kabi) anglanmaydi. Ular nomoddiy bo*lib. iste mol qilinmaguncha baholab bo lmaydi. Animatsion xizmatlarni iste moldan oldin korib bo Imaydi. ularni faqat tasavvur qilib bo ladi. Animatsion xizmatlar real ehtiyojni gondirishga mojallangan bo lib. ushbu lahzada u darhol talabga ega. Agar xizmat vaqtida va sifatli ko rsatilmasa. unda mchmonxonaning potensial daromadi kamayib ketishi mumkin.
Animatsion xizmatlar sohasi ozgaruvchanligi bilan farq giladi. Ularning sifati kim tomonidan. qanday sharoitda ko rsatilishiga bog'liq boladi. Ko rsatiladigan animation xizmatlarni ishlab chiqarish paytidagi holati ularning sifatiga kuchli at sir giladi. Kop sabablarga kora, o'sha bitta kishi mijozga bugun ajoyib xizmat ko'rsatishi. ertaga esa yomon xizmat ko rsatishi mumkin (masalan. o zini yomon his qiladi, oilaviy muammolar va h.k.). Ko rsatiladigan xizmatlardagi ozgaruvchanlik va tebranib turish mijozlar tomonidan mehmondo stlik industriyasi sha niga bildiriladigan norozilik larning
bosh sabablari hisoblanadi.
Animatsion xizmatlar mavsumiy tebranib turishlarga mahkum. Misol uchun, ko*pehilik turistlar yoz oylarida dam olishadi, shundan kelib chiqb animation xizmatlarga talab ushbu davida sezilarli oshadi. Ammo bu vaqda faqat shu mavsumga to g'ri keladigan animatsion xizmatarni taklif qilish mumkin, mijozlarni issiq xavo sharoitida binoning ichida ushlab bolmaydi. Qishda esa aksincha. ba'zi animation xizmatlarni taklif qilish maqsadga muvofiq bo'Imasligi mumkin, chunki mijozlarning sog'ligiga zarar berishi ehtimoli ko payadi.
157
Reaksion animatsiya - bo'sh vaqt faolivati ko'rinishi bo'lib. u insonning jismoniy va manaviy kuchg*quvvatini tiklashga qaratilgan. Rekreatsion maqsadlarda amalga oshiriladigan bo'sh vaqini otkazish dasturi ham turistik va kurort korxonalarining turistlar, dam oluvehilar va mehmonlar bilan, ham bosh vaquni o tkazuchi korxonalar tomonidan mahalliy aholi bilan ishlashini kozda tutadi. Bu bizga rekreatsion animatsiva tushunchasi. turistik va mehmonsona animatsiyasiga qaraganda kengroq ekanligini ta kidlash huquqini beradi. Turistik va mehmonxona animatsiyasiga keladigan bolsak. ular rekreatsion animatsiya bilan mustahkam
bog lanadi. Chunki otellar. turkomplekslar va sanatoriyalarda hamda ixtisoslashgan animation turlarda animatsion dasturlarning asosiy (bosh) maqsadi dam oluvchilarni sog'lomlashtirishga. ularni kundalik tashvishlardan xolos bolishga, kayfiyatini ko tarish va h.k.larga qaratiladi. Boshgacha ayiganda, rekratsion animatsiya turistalrning hayotiy kuch-quvatini tiklashga yonaltiriladi.
Turistik animatsiya - turistik taoliyatning xilma-xilligi bo lib. u turistik korxonalar (turkomplekslar. otellar) yoki transport vositalari (sayohat kemasi. poyezd. avtobus va h.k.) yoki turistlar kelgan joyda (shahar maydonida. tear va shahar parklarida va h.k.) amalga oshiriladi va bo'sh vagni otkazish uchun maxsus tuzilgan dasturda ishtirok etish orqali turistlarni turli xil tadbirlarga jalb etadi. Boshgacha aytganda, turistik animatsiya - bu turistik xizmatlardir. U turistlarga ko rsatilishi chog*ida unda turist faol harakatda ishtirok etadi.
Turistik animation dasturni tayyorlash paytida juda kop
xususiyatlar hisobga olinadi. Bu xususiyatlar quyidagilardan iborat bo ladi:
r turistlarning millati:
eularning yoshi (bolalar. yoshlar, yetuk yoshdagilar. uchinchi
yoshdagilar. aralash yoshlilar):
jinsi (ayol. erkak, birgalikda):
• soni (individual, guruhiy. ommaviy):
- turistlar ishtiroki faolligi (faol. passiv).
158
Bundan tashqari, turistik animatsiya muhimligi jihatidan uchta asosiy tipga bolinadi: moliali. sayohat umumiy dasturida animatsion dastur hajmi (tur mahsulotda) va muhimligi.
13.2. Mehmonxonada animatsiva sizmatlari va dasturi Mehmonxona majmualarida xizmatlari tashkil etish.
animation dasturlarni ishlab chiqish va turistlarga taqdim etish mehmonxonaning ichki imkoniyatlari, xizmatlar to plami yordamida amalga oshiriladi, animatsiya xizmatlarini tashkil etish bo yicha turistik korxonalar o'rtasida raqobat shakllanadi. Animatsiya dasturlari manaviy manfaatlari sohasi doirasidagi sport o'yinlari. raqslar. karnavallar. o'yinlar. mashg'ulotlarni o7 ichiga oladi. Kurortli mehmonxonalarda individual va jamoaviy dam olish.
jonli o'yin-kulgi va boshqa dasturlar rivojlanib bormogda. Turistik-mehmonxona kompleksi - qonunga muvofiq har tomonlama turistik xizmatlar korsatuvehi. mol-mulk. ish va
faolivatdan foydalanishni tizimli amalga oshiruchi, foyda olishga qaratilgan xizmatlar kompaniyasidir.
Animatsiya dasturlari turistlarning dam olish faoliaytini tashkil etishga garatilgan. Ular tomoshabinlarning vagtini xushchagehaq o tkazishi kerak. Amaliyot shuni ko'rsatadiki. animatsiya dasturlari odamlarda jobiy his-tuyg'ulami uyg'otishi mumkin, boshqa ba'zi bir odamlarda esa - aksincha. Animatsiya dasturlarini tashkil qilish va otkazish jarayoni faqat auditoriya, ishtirokchilar va ijrochilar
faoliyatiga emas. boshqa ko plab omillarga bog'liq:
• Ishtirokehilar yoki tomoshabinlarning yoshi;
• Individual tomoshabinning jinsi v a guruhdagi
tomoshabinlarning tarkibi: • Etnik mansublik:
• Qaysi diniy mazhabga tegishli ekanligi:
• Animatsiya dasturini olib borilayotgada kishilarning tilni tushunish darajasi yoki pantomima texnikasi:
• Shaxs yoki shaxslar guruhining bilim va aql darajasi;
• Guruhli va individual turistlarning milliyligi. mentaliteti; • Animatsiya voqealarining joyi va vaqti:
• Ushbu dasturni amalga oshirish vaqtidagi kayfiyat;
159
• Animatorning
professional o'qu va sport bo yicha tayyorgarligi darajasi:
• Uning muloqot gobiliyatlari. shaxsiy jozibasi:
• Liderlik gobiliyati:
• Ijrochining iqtidori va san'at darajasi:
• Animatsiya dasturining individual va guruhlarda ishlash elementlari bo yicha tajribasi:
• Dasturni amalga oshirishda sport uskunalari. yorgin liboslar. bachy sahna. ovoz. va yoruglik singari vostitalarning mavjudligi. Turistlkar uchun
dam olish va o'yin-kulgi faolivati qulay mehmonsonaga joylashish va mazali taomlar bilan ta minlanishdan keyingi uchinchi o'rinda turadi. Shuning uchun, animatsiya dasturlari mehmonsona tarkibidagi asosiy elementlardan biri bo'lib hisoblanadi va boshga ahamiyatli xizmat turlari bilan chambarchas bog lanib turadi.
Animatsiya xizmatlari tashkilotchilarining vazifasi turistlar bilan doimiy alogada bolib turish, organish, natijalami ko'rib chiqish va amaliyotga joriy etish muhim ta'sir ko'rsatadi. Aynan shuning natijasida mehmonxona doimiy sodiq mijozlarga ega bolishi va bu ma'lum bir foizni egallashi mumkin. Mehmonxonalar yildan-yilga faolivatini hamda animatsiya jamoasi tarkibini ijodbiy tomonga o zgartirib borishlari lozim bo ladi. Kurort-mehmonxonalarda turistik xizmat
ko'rsatishning madaniy xordiq chiqarish animatsiyasi quyidagilar hisoblanadi:
• tadbirni uyushtirishga kompleks yondoshish:
• ushbu tadbirlarning erkin tanlanishi;
• teatrlashtirish: xilma-xil usullar
(obrazlik. ramziylik. metoforalik. stillash)dan va barcha san'at turlaridan foydalanish (tasviriy san'at. musiqa. adabiyot), bunda voqealar borishi ssenariya bilan belgilanadi:
• personifikatsiyalash:
• Bunlay tadbirlarni uyushtirish an anaviy shakliga kiradi:
• Karanaval (ko'cha boylab yurish ko rinishida xalq sayri. paradlar, maskarad):
• raut (raqs kozda tutilmagan odamlar yig ini); 160
• banket (odamlar ommaviy yig'ini, unda ziyofat quyuq b o ladi):
• mirsteriya (diniy mazmundagi sahnalashtirilgan pe sa):
• raus (madaniy hordiq dasturi taqdimoti oldidan tomoshabinlar taklifi bo yicha tadbirlar):
• seremoniya (marosim) - gat'iy tartibda otkaziladigan ezgu magsad tantanaga bag*ishlangan akt (davlatniki):
• ommaviy shou-tomosha.
• Mehmonxona uchun kongilochar dasturni muvalfaqiyatli tuzish uchun bir qator mezonlarni belgilab olish zarur. Jumladan:
• janr. unda tomoshabinlar uchun alohida hissivot va muhit yaratiladi (drama. klounada, myuzikl va h.k.). Bunda nomer va parchalar shunday goshilib ketishi kerakki. ushbu tomosha elementlari bog lanishi yagona manzara kasb etsin;
• Show. ushbu nom qiziqish uyg'otadi va uning mohiyatini ochadi:
• ssenariy reja-elementlar, parchalar, ularning rivojlanishi
jarayonidagi vogealar. personajlar. ularning munosabatlari va
harakatlari belgilanadi. Albatta, o'zaro bog'lanish, yechim bo'lishi shart:
• ssaniriy - ya ni ssenariy - rejani ikir-chikirigacha punktlash, shuningdek adabiy qismi ustida ishlash-monologlar. diologlarni sayqallash, nuty usulini organish:
• rejissyorlik rejasi-adabiyotni amaldagi tilga kochirish (agar bu adabiy asar motivlari bo yicha bo*lsa), uzluksiz harakat zanjirini tuzish va texnika. chiroq, tovush, ijro bilan muvofiqlashtirishi.
Bundan tashqari. ushbu sahna qayerda o'ynalishi ham muhim (yozgi maydonda. barda. basseyn yonida), temp, ritm. repetitsiya
jarayonida samarali momentlar go shiladi.
Keehki tomosha mehmonxona kongilochar dasturining bosh gismi hisoblanadi. Ular barcha dam oluvehilarga giziqarli bo lishi uchun mazmunan xilma-xil, mohirona sahnalashtirilgan. liboslar
mazmunga mos b o l i b tanlashi zarur. O d a d a . ularda barcha animatorlar ishtirok etishadi. Tashkilotchilar har bir tomoshani rang- barang, qizigarli, yodda goladigan bo lishi uchun mohirona ijro 161
etishlari. har biri ozidan gandaydir yangi ohanglar qo shishga intilishlari lozim.
13.3. O'zbekiston mehmonxonalarida milliy va etnografik
mavzudagi animatsion sizmatlarni ko'rsatish imkoniyatlari tahlili
Kiyinish har bir xalqning qadim zamonlardan buyon yashab kelayotgan mintagasi. shart-sharoiti. turmush tarzi, udum. urf- odatlari. tabiati bilan chambarchas bogliq bo lib. uning ma naviy barkamolligi, milliy madaniyatini belgilaydi. O*zbek xalqida biror toy. tantana yo q-ki unda turli mavsum va marosimga mos kundalik taqinchoqlar taqilmaydigan bolsin. Kelin-kuyovlarga. sunnat gilingan to' y bolaga xatto beshikdagi chaqaloq uchun ham muayyan taqinchoqlar taquigan.
Ozbekistonning har bir xududida oziga xos xavas qilsa arzigulik kiyimlari bor. Masalan, zar choponni qadinda ko proq Buxoro. Samarqand kuyovlari kiyishgan. Farg'ona vodiysida esa kuyovlar kok begasam. Surxondaryo. Qashqadaryoda yo'l-yo'l beqasam, Toshkent va uning atroflarida baxmal chopon. Xorazmda esa yana bir boshga kuyov choponi bo lgan. Kelinchaklarimiz esa oq surpdan tikilgan nikoh libosida bo*lishgan.
Bir necha ming yillik tarix bilan yuzlashgan o'zbek milliy kitmlari to grisida gadimiy yozma merosimiz durdonalarida ham e tiborga sazovor mulohazalar bildirilgan. Jumladan. ozbek xalgining eng gadimiy yozma merosi «Avesto» kitobida. shuningdek
orta asrlarda yashab ijod gilgan mashur turkiy tilshunos Maxmud Qoshgariy. ensiklopedist olim Abu Rayxon Beruniy va buyuk davlat arbobi Zaxiriddin Muhammad Bobur asarlarida xalgimizning qadimiy kiyimlari xaqida gimmatli ma lumotlar berilgan.
Yevropalik mualliflar tomonidan Markaziy Osiyo xalqlari kiyim- kechaklariga oid dastlabki materiallar o'rta aslardan, ya ni: mazkur mintaqaga yevropaliklar tomonidan ilk ekspeditsiyalar uyushtirilgan davrdan boshlab yigila boshlangan. Xususan. XIII asrda Mug'ulistonga safar gilish asnosida mazkur mintaqada bo lgan Marko Polo, shuningdek. Plano Karpini ham Markaziy Osiyo xalqlarining o'sha davlardagi kiyim-kechaklari to g'risida gimmatli
162
ma lumotlari yozib qoldirgan. XV asr boshida Amir Temur saroyiga elchi bo lib kelgan ispaniyalik Rui De Convales Klavixo Samargandda ikki yil yashagan va mahalliy aholining usha davrdagi kimlari bilan yaqindan tanishish imkoniga ega bolgan. Biroq. u o'z esdaliklarida ko proq usha daving asizoda ayollari, ya ni lemury malikalarning turli elehilar va chet ellik mexmonlarni qabul qilish marosimlarida kiygan kiyimlari to g'risidagina ma lumotlar berib otgan. xolos. XVI asrda Markaziy Osiyoga tashrif buyurgan ingliz savdogari A.Jenkinson esa ushbu mintagada ipshab
chiqarilgan mahally matolar to grisida giziqarli ma'lumotlar berib o'tgan, lekin afsuski, muallif mahalliy aholining kiyim-kechaklari borasvda ma lumotlar bermagan.
XIX asining birinchi yarmiga kelib Markaziy Osiyoga tashrif buyurgan ko'plab sayyohlar. elchilar, harbiylarning yoInomalari hamda turli maqsadlarda uyushtirilgan ekspeditsiya
ishtirokchilarining safarnomalarida mintaqa to°g*risidagi dastlabki etnografik ma lumotlarni uchratish mumkin. Biroq. ular mahalliy aholining
antropologik tavsifiga. ko proq giyofasiga tuxtalib o'ganlar
va
ayrim
o'rinlardagina kiyim-boshlari to g'risida ma lumotlar
beradi.
Jumladan,
Ye.Meyendorf buxorolik ayollar o zlarining
tanalarini
butkul berkitib turuvchi keng kiyim kiyganliklarini qayd etsa. ingliz sayyoxi A.Boris o zbek milliy kiyimlari majmuiga kiruchi uzun poshnali etiklar va ayollaring katta oq sallalari mahally ayollarning faholi kiyim-boshlari deb yozgan. Shuningdek bu davrda Turkistonda bo'Igan P.Nebolsin ham buxoroliklar, xivaliklar va go qonliklarning milliy kiyimlari hamda mahally matolar to grisida juda gisqa. lekin o'ta qimmatli ma lumotlarni keltirib o tadi.
Rossiya imperiyasi O'rta Osiyoni bosib olgandan song uni uz. maqsadlari yo lida qrganishga kirishib. ulka buylab gator ilmiy ekspeditsiyalar uyushtirdi. Natijada usha payida faoliyat yurgizgan bir qator ilmiy jamiyatlar tomonidan Turkiston tarixi hamda madlliy axdgaining moddiy va ma naviy madaniyatiga bagishlangan gator ilmiy asarlar chop ettirildi.
Markaziy Osiyo xalqlarining an'anaviy kiyimlariga bag*ishlab elon gilingan ishlar ichida Mikluxo-Maklay nomli Etnografiya
163
instituti tomonidan nashr qilishgan «O'rta Osiyo xalqlari kiyimlari» nomli fundamental asar alohida o r i n tutadi. Mazkur asar Markaziy Osivo salqlari kiyimlari sharqshunos va etnograf mutaxassislar tomonidan arxeologii. devoriy rasmlar. yozma manbalar va dala einogralik materiallari asosida jiddiy tadqiq gilingan asarlardan biri hisoblanadi.
Mustaqillik villarida ham bir qator tadkdaotlarda milliy qadrivatlarimiz. an anaviy moddiy va ma naviy madaniyat. xalqona urf-odatlar muammosi dkkoniy ilmiy muammo tarzda organila boshlandi. deb aytish mumkin.
Orzbek xalqi ajdodlari tasviriy san at sohasida ibtidoiy jamiyat davridan boshlab ajoyib asarlar yaratganligini arxeologik kashfiyotlar tasdiqlaydi. Respublikamizning juda kop joylarida, ayniqsa Boysun. Qurama tog* tizmalari. Samarqand tevaragidagi tog'laridan topilgan qoya toshlarga bitilgan ibtidoly rasmlar o zining realligi va rangbarangligi bilan ozirgacha kishilarni xayratda
qoldiradi.
Markaziy Osiyoliklarning ajdodlari varatgan ajoyib obidalar bizlargacha yetibgina golmay. ularning ishlab chigarish an'analari avloddan-avlodga utib moxir ustalar tomonidan rivoilantirilgan. Xozirgacha saqlanib kelingan ozbek. tojik, turkman. qug 1z. gozoq ustalarining ganch. yog'och va marmardan yaratilgan chiroyli o ymakorlar buyumlari. nagshli sopol idishlari, rangbarang to qimachilik va kashtachilik mahsulotlari, miskanlar va zargarlik buyumlari umumiy harakterga ega bo lib. har bir etnosning o'ziga xos xususiyatlarini ham namoyon giladi.
Amaliy bezak san'ati har bir xalqning maishiy turmushining tarkibiy qismi sifatida aslar osha shakllanib kelgan milliy
xususiyatlarini o'zida mujassamlashtirgan. Ammo bizgacha yetib kelgan sohalar ozining ishlab chiqarish uslubini va zur san'atini saqlab golgan bolsa-da. mazmunan va shakl jihatdan ancha ozgargan. Areologik kashfiyotlar tufayli aniqlangan islomgacha b o l g a n obidalarda topilgan ganchdan va sopoldan yasalgan buyumlarda, metall va oltin bezaklarda. devoriy san'at namunalarida tasvirlangan jozibador obrazlarda butun bir maishiy turmush soxasi (ayrim odamlar va turli jonivorlar ishtirokida o tkazilgan marosimlar
164
va xayot tasviri berilgan pannolarda) namoyon qilingan bo Isa. islom targalgandan keyin barcha binokorlik amaliy
bezak san'atida mazmun va shakl deyarli o z g a r i b ketgan. Z o r maxorat bilan bunyod etilgan odamlar. turli xayvonlar va butun bir voqealar tasviri berilgan obidalar orniga geometrik va o simliklar shaklidagi
bezaklar asosiy o'rinni egallagan. Oddiy maishiy buyumlar va bezaklarda ashamatli me morchilik inshootlarida jonli obrazlar tasviri deyarli yo golib ketgan.
Xozirgi saqlangan kelgan amaliy san'at sohalaridan ganch o ymakorligi keng targalgan. Tarixiy obidalarda topilgan qadimgi ganch o ymakorligi asosan xajmiy bo'lib. realistik tasvirlar bilan airalib turadi. Masalan. III-IV asr obidasi bolmish Tuproq- qal'aning serxasham Saroy mexmonxonalaridagi oyma ganchli rasmlar. o'sha daviga oid Varasha harobalarida kashf etilgan ganchga bitilgan o'simliksimon naqshlar, palmetta. bo'rtirib ishanlangan baliq tasvirli ganch. geometrik shakllar. qushlar, xayvonlar va baliqlarning tasvirlari ajoyib san at namunalaridan darak beradi. Qadimiy ustalar murakkab nagshlarni o'simlik va xayvonlarning tasvirlaridan olib. stillashtirib ishlaganlar.
Binokorlik (me morchilik)da ishlatiladigan an anaviy ornament geometrik va o'simlik shaklida. O'zbek xalqi sanatining barcha
soxalarida o simlik ornamenta ustun turadi. ammo u doimo geometrik nagshlar bilan birga ishlatiladi. Ganchkor ustalar har xal turdagi o yma ishlatadilar: zamin-kori. choka-pardoz. lo li-pardoz va
tabaka-pardoz. Keyingi turi eng oxirgi va yangi hisoblanadi. Ular o'zaro ornamentlarining o'yilish uslubi, chuqurligi va kata- kichikligi bilan farqlanadilar. ammo bir-biri bilan uzviy bog liqdir. Ganchkor naqshlar katta korxonalar, ma muriy imoratlar. madaniy va san at saroylarini bezabgina golmay, keyingi yillarda juda ko'p fuqorolaring uylariga ham xusn bag'ishlamogda. Yirik inshootlar.
monumental obidalar, keng savdoga mo liallangan o'ymakor ganch naqshlar muayyan motivdagi milliy ornamentlar tasvirlangan koliplarda quyilib ishlanadi. Bunday ajoyib miliy bezaklar Toshkentdagi Navoiy nomidagi opera va balet teatrida. Mugimiy nomli tearda. katta san'at va madaniy saroylarida. juda kop ma'muriy va jamoatchilik binolarida, oshxonalar va do konlarda
165
keng ishlatilgan bo lib. ular shahar xusniga-xusn bag*ishlamogda. Erkin mayin boyoqlar bilan an anaviy o'ymakorlik nagshlarining birgalikda ishlatilishi ayniqsa chiroy kashf etadi.
Yog'och o ymakorligi ham Ozbekistonning barcha vilovatlarida qadimdan keng tarqalgan. Mazkur o ymakorlikka oid burtik (gorelef) naqshlar
uy-ro'zg*or
va buyumlarida
me morchiligida. ayniqsa eshik darvoza. ustunlar. har xil to*sin. sontasta. quticha. galamdon. egar qabilarda ishlatilgan. Mohir ustalar yaratgan bizgacha yetib kelgan ayrim buyumlar xozirgacha ozining natisligi. tablyligi va murakkabligi bilan kishini xayratda
goldiradi. Yog och o ymakorligi ilk o'rta aslarga oid Surnxandaryo vohasidagi Yumaloktepadan. Buxoro. Xiva. Samarqand, Shaxrisabz va boshga joylardagi kazilmalardan topilgan. Tadgiqotchilaring ta kidlashicha. arablar kelishidan oldin yog'ochdan yasalgan ma buda (xudo) ni har bir xonadonda uchratish mumkin ekan. Odata bunday ma buda eshik tepasiga qo yilgan va u eskirsa xonadon sohibi yangi ma buda harid gilib. almashtirib to rgan. Arab istilosidan keyin istom aqidalarga binoan tasviriy san atning bunday turlari. aynigsa xaykaltaroshlik butunlay barham topadi. Endilikda usta naqgoshlar yog'och buyumlarga geometrik shaklda oddiy chiziqlardan murakkab shakllar yasashga. tabiat manzarasi va o simliklar aksini ifodalashga o tdilar.
IX-X aslarda O'rta Osiyoda. shu jumladan O zbekistonda yog'och oymakorligi yana ham rivoj topadi. Bu davrga xoslik shundan iborat ediki. oymakor ustalar yaratgan naqsh zaminida qandaydir ramziy mano, ezgu tilak orzu va go zal niyatlar ifodalangan. Ularning naqshlarida xatto timsol, duo-afsunlar, tasbex
va tanosiblar ancha ko'p bo*lgan.
Keyingi davida (XI-XII! aslar) xalq amaliy san'atida murakkab geometrik naqsh. yani girix naqshi asosiy o'rinni egallab, uy-rozgor buyumlari. me morchilik naqshlari yanada badiyroq va nafisroq bo'lib ishlangan. Bunga misol gilib XI-XII aslarga oid Samarganddagi Shoxi-Zinda devorining orasidan topilgan yog'och o ymakorlik namunasini, Ko'xna Organch obidalaridagi nagshli eshik va ustun namunalarini keltirish mumkin. Temuriylar davrida yaratilgan yog*och buyumlarda xattoki tirik
166
majudodlar uyib tasvirlanganligini ko'rish mumkin. Samarqanddagi Ruxobod maqbarasining eshigidagi baliq tasviri. ayrim buyumlardagi qush. ilon kabi jonzotlarning tasviri bunga dalildir.
Tayanch so'zlar va iboralar: animatsiya, animatsiya xizmatlar. dastur, raqobatbardoshligini oshirish, animator. mehmonxonalarda animatsion xizmatlar, adaptatsiya funksiyasi. reklama funksiyasi. barqarorlashtirish funksiyasi. sog lomlashtirish funksiyasi.
Mustagil ishlash uchun savollar:
.1 Mehmonxonalarda animatsion xizmatlarni tashkil etuvchi
bo linmalaring o*ziga xos xususiyatlarini tushuntirib bering.
.2 Mehmonxonada animatsiya xizmatlari va dasturi deganda
nimani tushunasiz?
3. Orzbekiston mehmonxonalarida milliy va etnografik mavzudagi animatsion xizmatlarni ko*rsatish imkoniyatlari tahlilini tushuntirib bering.
.4 Animatsiyaning xarakterli girralarini toping.
5. Animatsiyaning adaptatsiya funksiyasi deganda nimani tushunasiz?
6. Animatsiyaning reklama funksiyasini tushuntirib bering.
.7 Animatsiyaning kompensatsiya funksiyasi deganda nimani tushunasiz?
8. Animatsiyaning barqarorlashtirish funksiyasini tushuntirib bering.
9. Animatsiyaning sog*lomlashtirish funksiyasi deganda nimani tushunasiz?
Test savollari:
1. Animatsion faoliyat gayerlarda amalga oshiriladi?
a) mehmonxona. restoran, bar, muzey. park. xiyabon va boshqa joylarda
b) sirkda
c) teatrda
d) maxsus belgilangan joylarda
167
2. «Animatsiya» so'zi qaysi tildan olingan? a) Lotunchadan
b) Inglizchadan c) Girekchadan
d) Fransuzchadan
3. «Animatsiya» so zining ma' nosi a) jonlantirish. ruxlantirish
b) shamol
c) harakat
d) mazmunli
4. «Animatsiya» atamasi birinchi marta qayerda talgin etilgan?
a) Frantsiyada
b) Lotin Amerikasida
c) Ispaniyada d) AQShda
5. Animatsiya - bu
a) + bu turistik faoliyatning xilma-xilligi bo lib. u turistik korxonalar (turkomplekslar. mehmonxonalar. sayohat kemalari.
poyedlar va h.k.)da amalga oshiriladi. Qaysikim. u bosh vaqt uchun ishlab chikilgan maxsus dasturda ishtirok etish orgali turistlarni turli xil tadbirlarga jalb giladi
b) o z i g a xos xizmat turi bolib. u xizmat k o rsatish sifatini oshirish maqsadini nazarda tutadi va shu bilan birga u mehmonlarni ularning tanish bilishlarini gayta jalb etib. turistik biznesning foydali va daromadligini oshirish uchun turizm bozorida turistik mahsulotlarning sotilishini tezlashtirish maqsadini ko zlagan o'ziga xos reklamaning bir shakli bo lib hisoblanadi
c) Shasning atrof-muhit vogeyligini ozida his
etish. unga munosabatini shak lantirishda ijtimoly faolligi uchun sharoit yaratish d) Qadimda bo lib o'tgan voqea-hodisalarni o'rganish va qayta jonlantirish bilan shug'ullanuvchi faoliyat turi
168
GLOSSARIY
Agent - turistlarni gabul qilish va xizmat korsatish, turpaketlarni sotish topshiriqlarini bajaruvchi turistik agentlik vakili. Aktiv turizmga har-xil sarguzashtli sayohatlarni kiritish mumkin: sarguzashtli turizm (adventure tour). ekzotik joylarga. vulgonlarga. orollarga. sharsharalarga va shu kabi joylarga borishga aytiladi
Akvizitsiva - mamlakatya sorijiy turistlarni jalb gilish. Animatsiya - mehmonxonalar. korporativ tadbirlar. bolalar
oromgohlarida turistlarni jalb gilish magsadida. shuningdek, ularning bosh vaqtlarini mazmunli otkazish uchunj madaniy tadbirlar tashkil qilish.
Birinchi klass - bu ham nisbatan yuqori darajali xizmat korsatish bolib. 4-5 yulduzli mehmonxonalarga joylashtirish. biznes klass darajadagi samalyotlarda uchishni, obro yli restoranlarda ovqatlanishni. individual transfertni. gid xizmatlarini nazarda tutadi.
Birinchi tibbiy yordam - to*satdan shikastlangan va sog ligini y o qotgan insonga salomatligini va hayotini saqlashga garatilgan oddiy tibbiy tadbirlarni ifodalaydi.
Botel - mos ravishdagi jihozlangan kichik kema sifatida foydalanuvchi suvdagi uncha kata bo Imagan mehmonxona.
BTT - Butunjahon turizm tashkiloti
E tibor qilish (diggat gilish) - insonning u uchun muhim bolgan biror ob'ektga ruhiy faoliyatini y o naltirishi va fikrini jamlashidir.
Ekoturizm - atrof muhitni saqlashda iqtisodiy raxbatlantirish
uchun sharoit yaratadi. «Ekoturizm» tushunchasi sayohatlarni juda
keng giralarini qamrab oladi. ya'ni, o quechilar uchun uncha katta
bolmagan tanishuv turlaridan tortib. to milliy parklar va qo riqxonalarlarga uzluksiz turistik sayohatlarni qamrab oladi.
Ekskursiya xizmati marshruti - bu mavzuni yoritishga ko maklashuvchi ekskursiya guruhi harakatlanadigan quay yo'ldir. Ekskursiya sizmatiga munosabat - bu ekskursiya xizmati mavzusida yoritiladigan tarixiy davrga nisbatan ekskursantning aniq
169
bir garashlari; biror-bir harakatlarni his etishi. yozuvchi yoki rassom o'z asarini yaratganida uning kayfiyatini tushunishdir.
Ekskursiya sizmatini baholash - degani gidning ko rsatmalari yordamida ekskursantlarning mavzu bo yicha yakuniy xulosaga kelishidir.
Ekskursiya - yunoneha «excursio» so'zidan olingan bo lib. «sayohatga chiqish. sayr gilish» degan ma noni anglatadi.
Flaytel - agromehmonxona yoki «uchuvchi otel». Favqulodda qimmat va mehmonxonani kamyob turi hisoblanadi. Qo'nish may donchasi va metcorologik xizmat alogalari bilan jihozlangan. Flotel - kop hollarda «sudagi kurort deb nomlanuvehi katta mehmonxona. Turistlarga keng turdagi xizmatlarni taqdim etuvchi shinam nomerlar: basseyn. suv chang'ilari. baliq ovlash uchun sharoit yaratadigan, suv ostida suzish, suv osti ovi. trenajer zallari.
konferensiya va kongresslar uchun zallar. kutubxona, turli-tuman at minotlar (telefon, telefaks. teletayn. televizor. va x.k).
Funksiva - biror bir ob ektning tashgi namoyon bo lishi. ทา น อ ร ร ส ร ถ . korxonaning ishlash shaklidir. «Funksiya» s o z i lotinchadan olingan bo'lib. «bajarish, amalga oshirish. faoliyat doirasi, ma suliyat. rol» degan manolari o'zida mujassamlashtiradi.
Gid (ekskursiya yetakchisi) - tur qatnashchilariga turistik xizmatlar korsatish shartnomasi doirasida ekskursiya-axborot.
tashkiliy yo'sindagi xizmatlar va malakali yordam ko'rsatuvchi jismoniy shaxs.
Gid portfeli - ekskursivani otkazish jarayonida foydalanadigan korgazmali vositalar jamlanmasiga aytiladi. Bu korgazmali vositalar odata bitta papka yoki portfelda joy lashtiriladi.
Hususivat - predmet va hodisalarni o'zaro o'xshashligi yoki bir-biridan farq gilishiga aytiladi. ya'ni shunday aniq xususivatlarki. predmet, hodisa. madaniy-marifiy ishlar shakli ularsiz mavjud bo Imaydi.
Ichki turizm - o'z davlati chegarasi doirasida doimiy yashovchi fugarolarni vaqinchalik tashrif buyurovchi joyda (to lanadigan faoliyatsiz) turistik magsadlarda sayohat gilishi.
170
Imiy turizm - O qish. at lim olish maqsadida. malaka oshirish maqsadida safar gilish xalgaro turizmning nisbatan yangi turlari saliga kiradi.
Infratuzilma - ish faoliyatini ta'minlash bo yicha majmualar, butlovchi buyumlar. Bularga joylashtirish vositalari. avtomobillar, kafe. restorantar. ko'ngilochar muassasalar, kanalizatsiya. suv. elektr energiyasi, yo'l va boshqalar kiradi.
Kasb - aniq bilim va ko nikmalar jamlanmasini talab giluvehi
mehnat faolivati shak lidir.
Ko nikma - bu insonning aniq harakatlari bajara olishidir. Lyuks klass - ushbu klass bo yicha turlarni tashkil qilishda odada eng yugori darajali xizmatlar jalb gilinadi: 5 yulduzli xashamatli mehmonxonalar, birinchi klass va biznes aviatsiva samalyotlarida chish. ashamatli restoranlarda ovqatlanish. alohida transport lyuks klass mashinalarida. alohida gid xizmatlari va h.k. Bunday turlar VIP-xizmat korsatish turkumi (razryadi) bo yicha taqdim etiladi.
Malaka - bu insonning egallagan bilim va k o nikmalari yordamida ma lum harakatlarni bajarishdir.
Marshrut - oldindan rejalashtirilgan yo'l bo ylab transport vositalarida harakatlanish.
Mehmonxona-apartment (apart-otel) - sig'imi bo vicha kichik yoki o'rta o'Ichamli (400 o'ringacha) virik shaharning doimiy bo Imagan aholisi uchun xosdir. Vaqinchalik turar joy sifatida ko'p yillarda o'z-oziga xizmat ko'rsatishdan toydalaniladigan kvartira (ijara) tipidan tashkil topadi. Mehmonxonani mazkur tipida narxlar qoidaga kora joylashuv muddatiga bog*liq ravishda (turlanib) turadi. Uzoq muddatga to'xtab o'tuvchi oilavy turistlar. biznesmenlar va ijarachilarga xizmat ko rsatadi.
Milliy parklar - bu tabiiy landshaftni har taraflama muholaza qiluvchi va dunyoning ko'plab davlatlari ekoturizmda f o y d a l a n a y o t g a n . b i r - b i r i n i q u v a t l a b kelayotgan tabiiy majmualardir. Hozirgi vaqda dunyoda 3,4 ming milliy parklar mavjud.
Motel - shahar tashqarisida, shahar bo'yida. magistral y o yogalarida joylashgan oddiy bir yoki ikki qavatli binolar. Bu kichik
171
yoki o'rta korxonalardir (400 o'ringacha). Kam sonli xodimlarni orta darajali xizmat korsatishi harakterlidir. Mijozlari bo lib havaskor avtoturizmiga urg'u berilgan turli kategoriyadagi turistlar hisoblanadi.
Mutaxassislik - bir kash zahirasidagi faoliyat turi.
Nutq - til imkoniyatini namoyon etish. ovozli yoki yoruvli shakiga ega insonlar o'rtasidagi muloqot vositasidir.
Nutq madaniyati - aytilishi zarur bolgan xabarlarni. tinglovchini hurmat qilgan holda. uning kongliga mos. adabiy me yordagi ifodalar bilan yetkazish tushuniladi.
Obycktlarni ko'rsatish - bu ko rgazmalilik tamoyilini amalga oshirish jarayoni bolib. unda gid yordamida bir yoki bir nechta ob ektlar bilan tanishib chigiladi va obekting mohiyati voritiladi. Obycktni hikoya qilish - individual nutq (monologik) namunasi bo lib. omma oldida gabul gilingan nutq me yorlariga rioya gilingan holdagi gidning ovozli shaxsiy matnidir.
Otel-garni - mijozlarga cheklangan miqdordagi xizmatlarni: joylashuv va kontinental nonushtani tagdim etuvchi korxonalar. Otel-kurort - o'z sig'imi boyicha mehmondorchilikni to liq xizmatlar to plamini taklif etish bilan ajralib turadigan korxona. Bundan tashqari, bu yerda parhez taomlar va mahsus tibbiy
xizmat korsatish kompleksini olish mumkin. Kurort mintaqalarida joylashadi.
Otel-lyuks - o'z sig'imi bo yicha mehmonxonani mazkur tipi kichik yoki orta korxonalar safiga kiradi. Odatda shahar markazida joylashadi. Yaxshigina ta lim olgan personal-xodim konferensiya, xizmat uchrashuvlari ishtirokchilari biznesmenlar bo lib hisoblangan talabchan mijozlarga servisni juda yuqori darajasini ta minlaydi. Barcha mumkin bolgan xizmat turlarini 0*z ichiga oluvchi nomerlarni narxiari ancha qimmat turadi.
Pansion - bu uch martalik ovgatlanishdir. Qimmatbaho xizmat
korsatish variantlarida butun kun davomida va xattoki tunda
istalgan vagtda va istalgan miqdorda ovqatlanish hamda ichimliklar
(spirtli ichimliklarni ham go shib hisoblaganda) ichish imkoniyati nazarda tutilishi mumkin.
172
Pedagogika - bu o'sib kelayogan avlodni o'gitish, ta lim va tarbiyalaning gonuniyatlari to g'risidagi fandir.
Pivoda - (walking or hiking tour)-turistik yo nalishlari. Traking tour-piyoda yonalish yoki sayr gilish turizmidir. Odatda yonalishning uzunligi 2-6 km.dan xattoki 20-50 km.gacha
cho zilishi mumkin.
Rekreatsion turizm - dam olish magsadidagi turizm bo lib. qator davlatlar uchun turizmning ommaviy shakli bo lib hisoblanadi. Ispaniyaga, Italiyaga. Fransiyaga, Avstriyaga chet el turistlarini tashrifi avalo mana shu maqsadni kozda tutadi.
Sarguzashtli turizm - oziga xos tarza dam olishni bir turi bo'lib. turistlari nafagatgina ular uchun jalb giluvchi joylar bilan at minlash. balki g'alati. gayritabily faoliyat turi bilan shug'ullanishga jalb giladi.
Shopping tur - Savdo-sotig maqsadidagi turizm
Tabiat q o ' r i g o n a l a r i - tabiatidagi umumiy jozibador. betakror
ko rinishlarining reklamasini ishlab chiqishda ham turizm bozori. turizm xaridori talab giladigan shartlari bor
Tasniflash - predmetlar. hodisalar. tushunchalarni sinflar.
bo limlar, umumiy xususiyatlaridan kelib chigib guruhlarga
ajratishdir.
Texnologik sarita - bu mazkur ekskursiyani muvafaqqiyatli o tkazish, ob ektlarni samarali korsatish, ekskursiyani olib borish uslubiyati va texnikasini to g'ri tanlashni korsatib beruvchi, gidning harakatlarini tartibga soluvchi hujjat
Til stil (uslubi) - bu tilning turh-tumanligidir. Odamlarning maishiy hayotdagi tili rasmiy muhitdagi tildan, ilmiy referatlarning tili umumta lim maktablari pedagoglari tilidan farq giladi.
Turistik guruh rahbari - turistik faolivat sub'ektlarining vakili bolgan va uning nomidan ish ko'rib. turistlarga xizmat ko'rsatish shartnomasi shartlarining bajarilishini ta minlovchi jismoniy shaxs. Turistik sizmatlar to'g'risidagi shartnoma - turistik xizmatlar (sayyohlik) va istemolchi ortasidagi shartnomada sayyohlik kompaniyasi tomonidan va turist tomonidan amalga oshirish bo yicha kelishuv. U yozma shakida bo'ladi va davom etayotgan xizmat to'plami haqida aniq ma'lumot olish. chakana narx va to'lash
173
tartibini, shu jumladan, shartnoma muhim shartlarini o'z ichiga oladi. shuningdek, tashkil etish va tur o'tkazish partiyalarning o'zaro huquq va majburiyatlarini belgilaydi.
Turizm sohasida savfsizlik - turizm sohasidagi davlat va yuridik shaxslaring. tugarolarning jjtimoly. iqisodiy. huquqiy va boshqa holatlardagi gonuniy va huquqiy manfaatlarini ta'minlovehi omillar majmuasidir.
Turizmning maxsus turiariga - biror hududning(mintaga)
o z i g a xos. farq q i l u c h i xususiyatlari bilan tanishish maqsadidagi
sayohatlar Kiradi. Bu sayohatlar turistlarda(ekskursantlarda) shakllangan (havaskorlik va professional) giziqishlardan kelib chigadi. Maxsus turlarga turizmning kichik ko*lamli noan anaviy turlari kiradi.
Tur - muayyan yo nalish bo yicha turistik xizmatlar majmui (joy bandlash. joylashtirish, ovqatlantirish, transport, rekreatsiya. ekskursiya xizmatlari va boshga xizmatlar) bilan ta'minlangan aniq muddatlardagi turistik sayohat.
Tur dasturi - z a q olish uchun bir gancha joylarga tashrif buyurish dasturi.
Tur mahsulot - 1) turga bo*gan huquq: 2) turistik-ekskursion harakterga ega iste mol majmui: 3) sayohat davomida yuzaga keladigan turist chtiyojini gondirishga garatilgan moddiy va nomoddiy narsalar.
Tur operator - litsenziya asosida turistik mahsulotlarni shakllantiruvehi. siljituchi va uni realizatsiya qiluvehi yuridik shaxs yoki xusisty tadbirkor.
Tur to plam (turpaket) - iste molehilarga guruhli yoki individual variantlar
boyicha taqdim etiladigan xizmatlar to plamiga kiradi.
Turizm animatori - mijozlarni faol dam olishga jalb qiluvchi. ularning ehtiyojini gondiruvchi mutaxassis.
Turizm infratuzilmasi - jamiyat y o k tashkilotning faohyat yuritishi uchun zarur b o l g a n tashkily tuzilma va yaratilgan sharoitlar.
174
Turizm marketingi - mahsulot yoki xizmatlarni siljitish va sotish harakati yoki biznesi bolib, turizmda bozor tadqigoti va reklamasini o'z ichiga oladi.
Turizm strategiyasi - turizmni rivojlantirish va qayta tashkillashtirish sohasidagi davlat faoliyatini belgilaydi. Bu faoliyat avvalo amalga oshirish uchun vaqt va kattagina moliyaviy resurslarni talab etuvchi maqsadli dasturlar va rivojlanishning umumiy konsepsiyasini ishlab chiqishga garatilgan.
Turizm taktikasi - bu aniq sharoitlarda qo yilgan maqsadga erishish usullari va aniq chora tadbirlardir (masalan. xalgaro turizm laoliyatini litsenziyalash tartibi. turizmda narxni shakllantirish.
soliqqa tortish va h.k.). Turizm taktikasining maqsadi mazkur xo jalik vaziyatida yanada maqbul echimni tanlashdan iboratdir. Turizm savfsizligi - turistning (ekskursant) shaxsiy xavfsizligi. ularning mulklari hamda atrof-muhit va xalqning ma naviy qadrivati bilan birga sayohat gilish jarayonida mamlakatga keltirishi mumkin bo'lgan zararlarga qo'yilgan talabdir.
Turizmda taklif - bozordagi talabga muvofiq vujudga keladi. yani turist uchun uning dam olishi va sayohati jarayonida lozim bolgan turli xildagi xizmatlar shular jumlasiga kiradi. Takliflar-bu mahsulot ishlab chiqaruchining bozorga talab gilinadigan aniq mahsulotni etkazib berish uchun ideal tayyorgarlik va aniq
imkoniyatga ega bo lishi tushuniladi.
Turizmning passiv turiga - turistik sayyohliking tinchroq va kam kuch sarf gilinadigan, jismoniy zurigishga xos bo Imagan turi kiradi.
Turist - Ozbekiston Respublikasi hududi boy lab yoki boshga mamlakatga sayohat giluchi (doimiy istiqomat joyidan turizm maqsadida jo nab ketgan) jismoniy shaxs.
Turist toifasidagi mehmonsona - eng arzon mehmonxona. Turistik agentlik - xorj yoki mamlakat ichida turistik safarlarga tayyorgarlik korishda ma'lum ishlavini bajaradigan
tashkilot.
Turistik motivatsiya - ma'lum bir hatti harakatni amalga
oshirishga undovchi sabab.
175
Turistik y a r m a r k a - turistik mahsulotlarni siljituvchi ko rgazma.
Turistik klass - 2-3 yulduzli mehmonxonalarda joylashtirishni doimo aviareyslarning iquisod klasslarida uchishni, shved stoli bo yicha ovqatlanishni. guruhli transfertni nazarda tutuvchi eng ommalashgan xizmat ko'rsatish turidir.
Turistik talab - to*lash imkoniyatiga ega bolgan aholining turmahsulotga bolgan talabi tushiniladi. Turistik talab amaldagi
nars-navolarda aholi tomonidan aniq bir turistik-ekskursiya xizmatlarini sotib olishi bilan belgilanadi
O'rganuvchi turizm - sonnoisskur tour - Turizm markazlariga biror narsa organish uchun borishdan iborat. Bular dunyoga mashhur Nyu- York (har yili 32 mln turist bu erga organish maqsadida borishadi). Parij. Madrid. Rim, Peterburg. Qoxira. Singapur. Gongkong. Rio-de-Janero va shu kabi shaharlardir. Turistlarning giziqish ob'ekti bo lib gadimgi joylar. muzeylar. haykallar, shaharlaming chiroyli landshaftlari xizmat giladi.
Orta (klass) bo g'inli mehmonsona - o'z sig'imi bo' yicha oteldan katta (400-200 o rinli) shahar markazida yoki shahar atrofida
joylashgan. Yetarli darajada keng xizmatlar turini tagdim etadi. ulardagi narxlar ujoylashgan mintaga darajasiga teng yoki undan bir muncha yugoriroq bo'lishi mumkin. Biznesmenlar. xususiy turistlar. kongress. konferensiya ishtirokchilarni va hakozolarni gabul gilishi mumkin.
Faol ta'til - insonning aqliy va jismoniy xorginligini bartaraf etuvchi faolivat.
Flaytel - agromehmonxona yoki «uchuvchi otel». Favquiodda qimmat va mehmonxonani kamyob turi hisoblanadi. Qo nish maydonchasi va meteorologik xizmat aloqalari bilan jihozlangan. Flotel - ko p hollarda «suvdagi kurort» deb nomianuvchi katta mehmonxona. Turistlarga keng turdagi xizmatlarni taqdim etuvehi shinam nomerlar: basseyn, suy chang*ilari, baliq ovlash uchun sharoit yaratadigan, suv ostida suzish, suv osti ovi, trenajer zallari, konferensiya va kongresslar uchun zallar, kutubxona, turli-tuman ta minotlar (telefon, telefaks, teletayn, televizor, va x.k).
176
Xavfsizlik - 1) ichki hamda tashqi xavidan mamlakat va jamiyatni hamda shasni himoya gilish: 2) turizeda asosiy kriteriyalardan biri.
Xalgaro turizm - vagtinchalik kelgan joyida faoliyati to lanmaydigan, doimiy yashaydigan mamlakat chegarasidan tashqariga turistik maqsadlarda safar gilishi.
Xizmat korsatish dasturi - kun vas oat bilan rejalashtirilgan xizmatlar majmui.
Havo orgali tashish turizmi - tashishning kattagina gismini havo orqali tashishlar tashkil etib. ular uzoq masofalaga tashishga asosiy e tiborni qaratadi. Bundan tashqari qit alararo. okeanlar orgali tashish ham kiradi. Yo lovchilarni tashishga mo ljallangan yugori tezlikka ega va xavfsiz havo laynerlarining yaratilishi bilan turistlarni qit'alararo tashish oshib ketdi. Turistlarni tashishda maviud marshrutlar bilan bir qatorda «charter» yo'nalishlari ham amalga oshiriladi.
Hayvonlar bilan harakatlanadigai marshrutlar (M. tuya. eshak. ot. itlarda). Norse riding tour - ot bilan sayr qilish turistilik marshruti keng tarqalgan. Turistlar texnika vositalari bilan borish qiyin bolgan tabiatning diqgatga sazovor joylariga ana shu vositalar yordamida borishlari mumkin.
Hakam -1) musobaqa yoki ma lum bir holatni baholashda yordam beruchi bir guruh mutaxassis sudyalar. 2) sudda garor gabul giluvchi gozi.
Hujjat - elektron. yo/ma, bosmadan chigarilgan axborot yoki isbot yoki rasmiy qayd.
Chegirma - belgilangan nardan past narx.
Chiquechi turizm - bir mamlakat hududida doimiy yashovchi
shaxsni
boshga mamlakatga faoliyati to lanmaydigan sayohati. tashrifi.
Choy-chaqa - xizmatlarini rag'batlantirish uchun kishiga beriladigan pul.
Shartnoma - ishlash. oylik maosh yoki ijara bo yicha gilingan yozma yoki og zaki gonun bilan himoyalangan kelishuv.
177
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR R O YXATI
1. 0zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. - :T. O y h c k i s t o n . 2 0 1 4.
2. 0zbekiston Respublikasining "Turizm to'g'risida"gi Qonuni (1999 yil 20 avgust). O'zbekistonning yangi qonunlari. - :T. Adolat. 2000 y
3. Ozbekiston Respublikasining 2012 yil 26 apreldagi
"Oilavy tadbirkorlik haqida" gi 327-sonli Qonuni
4. 0 zockiston Respublikasining 2012 yil 24 sentyabrdagi "Xususiy mulkni himoya qilish va mulkdorlar huqularining kafolatlari to grisidagi O-RQ-336-son Qonuni.
(Ozbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to plami. 2012 y..
39-son. 46- modda).
5. 0 zbekiston Respublikasi Prezidentining
*O*zbekiston Respublikasining turizm sohasini jadal rivojlantirishni ta minlash
chora-tadbirlari to g*risida"gi 2016 yil 2 dekabrdagi PF-4861-son
Farmont.
6. 0 zbekiston Respublikasi Prezidentining "O'zbekiston
Respublikasini yanada rivojlantirish bo yicha harakatlar strategiyasi to g'risida" gi 2017 yil 7fevraldagi PF -4947-son Farmoni.
7. 0 zbekiston Respublikasi Prezidentining *O zbekiston Respublikasida turizmni jadal rivoilantirishga oid go shimcha chora- tadbirlar to g'risida"gi 2019 yil 5 yanvardagi PF-561 1-son
Farmoni.
8. 0 zbekiston Respublikasi Prezidentining "O zbekiston Respublikasi Turizmni rivojlantirish davlat qo'mitasi faoliyatini tashkil etish to*g'risida"gi 2016 yil 2 dekabrdagi PQ-2666-son Qarori.
9. Orzbekiston Respublikasi
Prezidentining *O zbekiston Respublikasi turizm salohiyatini rivolantirish uchun qo lay sharoitlar yaratish bo yicha qo*shimeha tashkiliy chora-tadbirlar 10 grisida"gi 2018 yil 3fevraldagi PF-5326-son Farmoni.
10. O zbekiston Respublikasi Prezidentining "Kirish turizmini rivoilantirish chora-tadbirlari to g'risida"gi 2018 yil 6. fevraldagi PQ-3509-son Qarori.
178
1. Ozbekiston Respublikasi Prezidentining *O'zbekiston Respublikasi Turizmni rivojlantirish davlat qo mitasining faoliyatini vanada takomillashtirish chora-tadbirlari to g'risida"gi 2018 yil 6 levraldagi PQ-3510-son Qarori.
12. Orzbekiston Respublikasi Prezidentining "Ichki turizmni jadal rivojlantirishni ta minlash chora-tadbirlari to g'risida"gi 2018 vil 7 fevraldagi PQ-3509-son Qarori.
13. Ozbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "Turizm faolivatini litsenziyalash tartibi to'g'risida nizom" 2017 vilning 6 aprelidagi 189-son Qarori.
14. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon
demokratik O'zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. - :T.
"O'zbekiston" NMIU. 2017. - 29 b.
15. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi
va inson manfaatlarini ta minlash yurt taraqgisoti va xalq farovonligining garovi. - T.: "O'zbekiston* NMIU, 2017. - 47 b.
16. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob salqimiz bilan birga quramiz. - T.: "O'zhekiston* NMIU. 2017. -
+85 b.
17. Karimov I.A. Mamlakatimiz taraqgiyoti va xalgimizning hayot darajasini yuksaltirish - barcha demokratik yangilanish va iqisodiy islohotlarimizning pirovard magsadi. -T.: 0*zbekiston.
2007.
18. Karimov I.A. Yuksak ma naviyat - yengilmas kuch. - T.: Ma naviyat. 2008. -176 b.
19. Karimov I.A. Biz tanlagan yo'l - demokratik taraqqiyot va ma rifiy dunyo bilan hamkorlik yoli. - :T. O*zbekiston. 2003. 1.1. -320 b.
20. Boltabayev M.R., Tuxliyev I.S.. Safarov B.Sh., Abduhamidov S.i.A. Turizm: nazariya va amaliyot. Darslik. - T.:
"Fan va texnologiya". 2018 y.
21. Dubrov A.M.. Obrabotka staticheskix dannux metodom glavnx komponent. - M.: «Statistika». 1988 - 135s.
22. Tuxliyev I.S. Haitboev R. Safarov B.Sh.. Tursunova G.R. Turizm. Darslik. - :T. "Fan va texnologiya". 2014. - 389 b.
179
23. Tuxliyev I.S.. Qudratov G*.H., Pardaev M.Q. Turizmni rejalashtirish. Darslik. - T.: «Iqtisod-moliya» 2010 - 263 b.
24. Salaev S. Fayzullaev N., Ataev J.. Saidov D., Gulmonov M. Tadbirkorlik asoslari. O quv qo'llanma. - T.: *Fan va texnologiya" 7.2012. - 340 b.
25. Xodiyev B. Yu., Qosimova M.S. Samadov A.N. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik. - :T.
TDIU. 2010.
26. Samadov A.N., Ostanaqulova G.N. Kichik biznes va
xususiy tadbirkorlik. - T.: Moliya-iquisod. 2008.
27. Tuxliyev I.S. A.B. Bektemirov. 7.1.Usmanova. Turizmda
strategik marketing. O quv q o llanma. - S:. SamISI. 2010 -y. 144 b. 28. Mamatqulov X.M. Turizm infratuzilmasi. O quy qo llanma. - T.: "O'zbekiston fay lafuslar jamiyati". 2011.-273b.
29. Raximov 7.0., Xaitboyev R. Ibadullayev N.E.. Safarov B.Sh. Turopereyting. O que go'llanma. - T.: "Tan va texnologiya". 2018. - 300 b.
30. Amriddinova R.S.. Raximov / . . . Aliyeva M,. Ibadullayev N.E... Abduhamitov S.A. Mehmonxonalarda xodimlar faoliyatini boshgarish. Orquy qo llanma. - T.: "Fan va texnologiya". 2018. - 300 b.
31. John R. Walker. Jack .E Miller. Supervision in the Hospitality Industry. USA.: «Wiley» - 2015.
32. Darren Lee-Ross. Conrad Lashley. Entrepreneurship & Small Business Management ni the Hospitality Industry (Hospitality. Leisure and Tourism) Ist Edition. USA.: «Routledge» - 2013.
3. Sinclair.M.T..A. Clewer,and A. Pack (1990). *Hedonic Prices and the Marketing of Package Holidays: The Case of Tourism Resorts ni Malaga" ni Marketing Tourism Places, edited by Ashworth. G. and B. Goodall, London. Routledge. pp. 85-103.
34. Haitboev R. Haydarov S., Abduhamidov S. Daminov M. Hamitov M. Turizm marshrutlarini ishlab chiqish. O que qo lanma.
- S.: SamIST. 2016.-176b.
35. Tuxliyev I.S. va boshgalar. Ozbekistonda turizm xizmat bozorini rivojlantirishning
ijtimoiy-iqtisodiy muammolari. Monografiya. - :T. "Iqtisodiyot" 2012.
180
36. Pardaev M.Q. va boshqalar. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik: rivolanish muammolari va echimlari. Monografiya.- :T. Navroz.2013.
37. Safarov B.Sh. Milliy turizm xizmatlar bozorini innovatsion rivoilantirishning metodologik asoslari. Monografiya. - Toshkent:
«Fan va texnologiya» nashrivoti. 2016. 184 b.
38. Salarov B.Sh. Mintaqaviy turizm xizmat bozorining iqtisodiy mexanizmini takomillashtirish. Monografiya. -T.: O'zbe- kiston milliy ensiklopediyasi, 2013. 150 b.
39. Sultonov Sh.A. Kichik biznes va tadbirkorlik: xududiy muammolari va echimlari. Monografiya. - S.: SamISt. 2013.
40. Alimova M.T. "Hududiy turizm bozorining rivojlanish xususiyatlari va tendensiyalari (Samarqand viloyati misolida)". Iqisodiyot fanlari doktori ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiyasi. - S:. SamISI. 2017 .y
41. Ibadullayev N.E. Turistik resurslardan Toydalanish samaradorligini shirish imkoniyatlari (Samarqand viloyati misolida). I..n. ilmiy darajasini olish uchun dissertativa. - S.: SamiSt. 2010.
42. Raximov 2 . 0 . Turizm destinatsivalarida strategi rejalashtirishning tashkiliy
mexanizmini lakomillashtirish (Samargand shahri misolida). /dis. i.f.n. - S:. SamISI. 2012.
43. Amriddinova R.S. Mehnat resurslarini boshqarish asosida
turizm xizmatlarining raqobatbardoshligini oshirish yo lan (Sa- margand viloyati turizm korxonalari misolida). /dis... i.tin. - S.: SamlSI, 2012
4. Norqulova D. *Ozbekistonda sotsial turizm xizmatlarini rivojlantirishning tashkiliy-iqtisodiy mexanizmini takomillashtirish mavzusidagi iqisodiyot fanlari boyicha falsafa doktori (doctor of philosophy) dissertatsiyasi. - S.: SamISI. 2018.
45. Usmanova Z.I. *Orzbekistonda turistik - rekreatsion xizmatlari rivojlantirish xususiyatlari va tendensiyalari iqisodiyot fanlari boyicha falsafa doktori (doctor of philosophy) disser-
tatsiyasi. - S.: SamISI. 2018.
181
1. www.lex.uz.
.2 www.ziyonet.uz. 3. www.stat.uz
.4 www.tourism.uz.
5. www.tour.uz.
6. www.uzbektourism.uz
7. www.Turkistonpress.uz.
8. www.russiatourism.ru
9. www.unwto.org
10.www.wic.org
11. www.unwto.org 12.www.sies.uz 13.www.tdiu.uz.
Internet saytlari:
182
31.. 3.2.
3-MAVZU: MEHMONXONA XO-JALIGINI REJALASHTIRISHNING TAMOYILLARI
Mehmonxona xo jaligini rejalashtirishning asosiy tamoyillari va usullari.
Mehmonxonalarda rejalashtirishning ahamiyati. moxiyati va ishlab chiqilay otgan rejalarning turlari.
4-MAVZU: MEHMONXONA XO'JALIGIDA BIZNES-REJA
15
20
26
28
MUNDARIJA
KIRISH
REJALASHTIRISH" FANINING OBYEKTI, PREDMETI, MAQSADI VA VAZIFALARI
1.. "Mehmonxona xo'jaligida rejalashtirish* fanining maqsadi va vazifalari
1.2. Mehmonxonalarning kelib chiqish tarixi va turizmdagi ahamiyati
2-MAVZU: MEHMONXONA XO JALIGINI REJALASHTIRISHNING TASHKILIY MEXANIZMI
2.1. Turizm rivojlanishida mehmonxonalarning xuquqiy- meyoriy faoliyati tahlili.
2.2. Mehmonxonalarni innovasion boshqaruv mexani/mini joriy etishning ahamiy ati.
3
5
1-MAVZU: *MEMMONXONA XO'JALIGIDA
4.1.
Mehmonxona xo jaligi faoliyatida
biznes rejalashtirishning asoslari....
37 42.. Mehmonxona xo jaligining biznes-rejasi va uning
46 asosiy bo limlarining tavsifi
183
5-MAVZU: MEHMONXONA XO JALIGIDA BOSHQARUVLI REJALASHTIRISINING TURLARI VA USULLARI
5.1. Mexmonxonalarda boshqaruvning maqsadi, vazifalari
va funksiyalari... 54 5.2. Mexmonxonalarni boshqarishda boshgaruv usullari 58 5.3.
Mehmonxona xo jaligida boshgaruvning tashkiliy
63 strukturasining mohiyati va ahamiyati..
6-MAVZU: MEHMONXONA XO JALIGIDA JOYLASHTIRISH HIZMATLARINI REJALASHTIRISH
6.1. Mchmonxonalarda ko'rsatiladigan xizmatlar sifatini
74 samarali boshqarishning nazariy asoslari.
6.2. Mehmonxona xizmatlari sifatini boshgarish tizimini
80 takomillashtirish yo llari.
7-MAVZU: MEHMONXONA XO'JALIGIDA REJALASHTIRISHNING STRATEGIK JIHATLARI
7.1. Mehmonxona xo jaligini rejalashtirishda strategiya va
85 strategik rejalashtirish.
7.2. Mehmonxona xo jaligini strategik rejalashtirishda mehmonxonaning faoliyatini nazorat gilish
90
8-MAVZU: MEHMONXONA XO JALIGIDA MARKETING REJASI VA STRATEGIYASI
8.1. Mehmonxona xo jaligida marketing xizmati, marketing
93 boyicha boshgarish..
8.2. Mchmonxonalarda xizmatlarni yaratishda marketing tadqiqotlaridan foydalanish
95
9-MAVZU: MEHMONXONA X O JALIGINI REJALASHTIRISHDA TADQIQOT ISHLARI
9.1. Mehmonxona xo jaligini rejalashtirishda muxitni baholash va tahlil etish..
9.2. Mehmonxona xo jaligining rivojlanish tahlili 184
107 110
10-MAVZU: MEHMONXONA XO JALIGIDA INVESTITSION DASTURLARNI Q O LLASH
10.1. Investitsion faoliyatni baholash.
116 119 10.2. Investitsion dasturlarni molivalashtirishni tashkil etish.
10.3. Iqtisodiy mezonlar
bo yicha
investitsion
122 loyihalarni tanlash..
11-MAVZU: RAQOBATCHILIK MUXITIDA MEHMONXONA X O JALIGINING STRATEGIYASI
11.1. Mehmonxona xizmatlarini
tashkil etilishida
126 raqobatning iquisodiy mazmuni
11.2.
M e h m o n x o n a xizmatlarni raqobatbardoshligini oshirishda xizmatlarni
rivojlantirishning asosiy
131 omillari...
12-MAVZU: MEHMONXONA XO JALIGIDA REJALASHTIRISHNING IQTISODIY, EKOLOGIK VA IJTIMOIY-MADANIY JIHATLARI
12.1. Milliy. mintagaviy va mahalliy darajalardagi turistik faoliyat natijalarini iqtisodiy baholash.
12.2. Turizmni rivojlantirishda ekologiyaning ta siri v a
1-12
1-15
rejalashtirishda ularni hisobga olish.
12.3. Turizm faoliyatini rejalashtirishdagi ijtimoly-madaniy
oqibatlar.
13-MAVZU: MEHMONXONA XO'JALIGIDA ANIMATSIYA XIZMATLARINI REJALASHTIRISH
13.1. Mehmonxonalarda animatsion xizmatlarni
tashkil
150 etuvchi bo linmalarning o'ziga xos xususiyatlari.
13.2. Mehmonxonada animatsiya xizmatlari va dasturi
159
13.3. Ozbekiston mehmonxonalarida milliy va etnografik
mavzudagi animatsion
imkoniyatlari tahlili GLOSSARIY
xizmatlarni
ko'rsatish
162 169 178
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI 185
139
|
