3. Elektr sxemalarini qanday o'qish kerak..
Elektronik sxemalar hozirgi zamon mashinalari, stanoklari, apparaturalari va asboblarining ko'pchiligida mexanikaviy, pnevm atik ham da elektr konstruksiyalar mavjud. Mashinalarning ish prinsipini ularning yi g'ish chizmalariga va u mumiy ko'rinishlar с hiz-malariga qarab o'rganish juda qiyin, shuning uchun ko'pincha soddalashtirilgan maxsus tasvirlar, ya'ni sxemalar bajariladi. Bunday sxemalar nnashinalarning ish prinsipini tezda tushunib olishga imkon beradi.
Buyumning tarkit)iy qismlari va ular orasidagi bog'lanishlar shartli tasvirlar yoki belgilar ko'rinishida beriladigan kons-truktorlik hujjatlari sxemalar deb ataladi (0'zDSt 2.721- 98).
Sxema loyihaga oid grafik hujjat bo'lib, unda buyum qismlarining tarkibi va ular orasidagi bog'lanishlar ko'rsatiladi. Buyumlarni loyihalash, sozlash, nazorat qilish, tuzatish va ulardan foyda-lanish ham da mexanizm, asbob, moslama, inshoot va hokazolarning harakat (ish) jarayoni ketnna-ketligi sxemalarda tushuntirib) beriladi.
Barcha sxemalar standart talabi bo'yicha chiziladi. Ular, asosan, to'g'ri burchakli proyeksiyalarda bitta ko'rinishda yoyilgan holda chiziladi. Zarur bo'lganda aksonometrik proyek-siyada chizilishi ham mumkin.
Sxemalar masshtabga rioya qilnnasdan chiziladi. Standart detallar uchun chizmalarda yozma tushuntirishlar berilnnaydi, ammo standart bo'lnnagan detallarga yozma tushuntirishlar berilishi shart. Sxemalarda mashina hamda mexanizmlarning yig'ish birliklari yaxlit tasvirlanadi va ular sxema elementlari
deyiladi. Bularga nasos, podshipnik, mufta va boshqalar kiradi.
Sxemalarda buyum larga kirm aydigan elementlar buyum uchun xizmat qiladigan bo'lsa, ular ingichka shtrix- punktir chiziq bilan tasvirlanadi. Lekin uning joyi va bajaradigan ishi tushuntirish m atni orqali ifodalanadi. Standart tom onidan quyidagi atam a va ta'riflar yetakchi tasnifli guruhlarda belgilangan.
1.Sxema element— sxemaning tarkibiy qismiga kiruvchi va ma'lum bir vazifani bajaruvchi, ammo mustaqil ish bajaruvchi, masalan, nasos, transform ator, kom pressor, mufta kabilar.
2.Moslama— yagona konstruksiyaga ega bo'lgan elementlar
yig'indisi, apparat, mexanizm biror buyumda aniq birvazifaga ega bo'lmasligi mumkin.
3.Funksional guruh— yagona konstruksiyaga kirm asada,
buyum da m a'lum bir vazifani bajaradigan elem entlar yig'in disi.
4.Funksional qlsm— ma'lum vazifani bajaruvchi funksional guruh va moslama elementi.
5.Funksional zanjir— ma'lum yo'nalishda ish bajaradigan chiziq, kanal, trakt.
6.O ‘zaro bog'lanish chizig'i— buyumdagi funksional qismlar
orasidagi bog'lanishni ko'rsatuvchi chiziq bo'lagi.
7.O'rnatish— energetik inshootlarda sxemasi chiziladigan obyektning shartli nomi.
Sxemalarning turi va ko 'rinishlari ( 0 ' z DSt 2.701).
Standart barcha sanoat tarm oqlari b o'yicha sxema turlari va ko'rinishlarini chizish uchun tasdiqlagan. Sxemalar buyumning tarkibiy elem entlari ham da ularning o'zaro bog'lanishlariga qarab harflar bilan belgilanadi:
1. Strukturali sxema— buyum qism ining asosiy funksiyasini, o'zaro bog'lanishi va vazifasini aniqlaydi. Funksional qismlarini to 'g'ri to 'rtburchak shakllarda tasvirlash qabul qilingan bo'lib, ularga sxema elem entlarining raqami, belgisi, turi yoziladi. Ba'zi elementlarni shartli grafik belgilarda tasvirlashga yo'l qo 'yiladi.
2.Funksional sxemada— buyum funksional qismlarining ayrimlari yoki barchasida ro'y beradigan jarayonlar tasvirlanadi. Buyumning ish jarayonini o'rganishda va buyumni sozlashda, nazorat qilishda va ta 'mirlashda foydalaniladi.
3.Prinsipial sxemada— buyumning tarkibiy elementlari hamda ular orasidagi bog'lanishlarning barchasi ko'rsatiladi. Shunga ko'ra, sxemaning bu turi buyumning ishlash jarayoni to'g'risida to 'la m a'lumot beradi.
4.Birlashtirish (montaj) sxemasi— buyum qismlari orasidagi o'zaro birlashishlar ko'rsatiladi. U nda shunday birlashishlarni amalga oshirish vositasi bo`lgan o`tkazgich, kabel, truboprovod kabilar aks ettiriladi. Ulash sxemasida buyumning tashqi tom oni bilan boshqa buyumga birlashish (ulanish) joyi ko'rsatiladi.
6.Umumiy sxemada kompleksning tarkibiy qismlari tasvirlanib), foydalanish joyida qanday nnontaj qilish haqida m a'lumot beradi.
Buyum elementlarining o'zaro joylashishi sxemada taxminan to 'g'ri tasvirlanadi.
7.Joylashtirish sxemasida buyum tarkibiy qismlarining bir-biriga nisbatan qanday joylashtirilganligi ko'rsatiladi.
8.Birlashtirilgan sxemada biror maqsadni ko'zlab, ikki- uch xil sxemalar turi birlashtirilib tasvirlanishi mumkin. Masalan, prinsip>ial va montaj (birlashtirish), biriktirish va ulash sxemalari. Bunday biriktirishlar sxema turi va ko'rinish hujjati bilan aniqlanishi lozinn. Masalan, elektr prinsip>ial sxemasi va ulash sxemasi.
9.Kombinatsiyalashtirilgan sxemada buyum tarkibiga turli elementlarning ko'rinishlari kiritilishi munosabati bilan, buyum uchun bir turdagi sxemalarning bir qanchasini tuzish talab qilinadi. Bunday sxemalarni bitta kombinatsiyalashtirilgan sxema bilan aim ashtirish lozinn bo'ladi, m asalan, elektr-gidravlik prinsipial sxema.
10.Turli ko 'rinish va turlar sxemalari. Bunday sxemalar tarmoq standartlari tomonidan joriy etilgan kod, tur va ko'rinishlarda bajariladi. Sxemalarning shifri, ularni o'qish, bajarishga qo'yiladigan talablar ularda qo'llaniladigan shartli grafik belgilar standartlarda ko'rsatilgan. Ish jarayonida standartlarning talabiga qat'iy rioya qilish talab etiladi. Sxemaning shifri standartga muvofiq uning turini ko'rsa-tuvchi harf va turini belgilovchi raqamdan tashkil topadi. Masala n, pnevmatik strukturali sxema —P1, kinematik funksional sxema —K 2 va h.k. Sxemalarda tasvirlanayotgan buyum elementlari ustnna- ust tushmasligi va o'qish oson bo'lishi uchun mazkur elementlar qulay vaziyatda joylashtiriladi. Bundan tashqari, grafik belgilarni bog'lovchi chiziqlar imkoni boricha kam sinadigan va kesi-shadigan bo'lishi hamda parallel bog'lovchi chiziqlar orasidag masofa 3 mm.dan kam bo`lmasligi lozim. Elektr sxemalarda qo'llaniladigan shartli grafik belgilarning o'lchamlari standartda berilgani holda boshqa turdagi sxemalar elementlarining o'lchamlari nisbati ularning haqiqiy o'lchamlari nisbatiga taxminan mos kelishi lozinn. Sxemalarda buyumning tarkibiy elementlari raqamlar bilan belgilanadi, ya'ni ularning vaziyat raqam belgilari qo'yiladi. Har bir elementning tartib raqami harakat boshlanadigan joydan boshlab chiqarish chizig'i tokchasiga qo'yiladi. Tokcha ostiga, kerak bo'lganda, element to'g'risida tushuntirish yoziladi. Sxemalar harakatga keltiriladigan joydan boshlab o'qiladi. O'qish paytida har bir elementning shartli tasvirlanishini o'qish qiyinlik qilsa, ularni shartli belgilar bilan taqqoslab o'qish tavsiya etiladi.
Sxema elementlarining shartli grafik Ibelgilari bog'lanish chi-ziqlarining yo'g'onligida chiziladi. Bog'lanish chizig'i yo'g'onligi 0,2— 1,0 mm atrofida olinadi. Bitta sxemada barcha chiziqlar bir xil tanlangan yo'g'onlikda chizilishi shart. Sxemada barcha shartli 1 grafik belgilar standart tom onidan qabul qilingan vaziyatda chizilishi lozinn. Lekm b a'zi maqsadlarni ko'zlab, ularni 90° ga burib yoki 180° ga ag'darilb tasvirlash mumkin. Raqamli yoki harfli- raqam li belgilari bor sxema elementining shartli grafik belgisini 90° yoki 45° ga burib tasvirlashga yo'l qo'yiladi. Sanoat va qurilishning barcha tarm oqlaridagi buyum lar uchun qo'lda yoki avtom atlashtirilgan usulda bajariladigan sxemalarning shartli grafik belgilari standart tomonidan umumiy tatt)iq qilinishga m o'ljallangan.
Prinsipial elektr sxemalarida elementlar shartli grafikaviy belgilar ko'rinishida chiziladi. ESKDda elektr sxemalarning shartli grafikaviy belgilanishiga bir necha standartlar bag'ishlangan, shuning uchun belgilar bilan «Elektrotexnika» kursini o'zlashtirgandan keyingina to'la tanishib chiqish mumkin. Buyumlar uchun elektr sxemalar elektr tarmoqlaridan uzilgan holatda chiziladi. [Elektr bog'lanish chiziqlari sxema formatiga qarab 0,S2 mm. dan 0,6 mm. gacha yo'g'onlikda chiziladi.
Sxemada tasvirlangan har bir elementning harfva raqamli pozitsion nomeri bo'lishi kerak, bu raqam harfli belgidan va elementning tartilb raqamidan tuzilgandir, masalan, kondensatorlar Elektrod- asbob V gayka- polzun G ga mahkamlanadi, gayka olzun D vintdan harakat olilb suriladi.
Vint D ni elektr dvigatel (1) aylantiradi. [Elektr dvigatel vali-ning aylanma harakat tezligini kamaytirish uchun chervyakli reduktor E qo'llanilgan. Elektr dvigatelining vali chervyakvali bilan elastik mufta orqali, chervyakli g'ildirak vali esa vint D bilan biriktirilgan. Sxemada chervyakli uzatnna ko'rsatilnnagan. Elektrod- asbob surilishining yo'nalishini o'zgartirishga elektr dvigatelni reversiyalash (harakat yo'nalishini o 'zgartirish), ya'ni uning valini orqaga aylantirish yo'li bilan erishiladi.
Elektr dvigatelining yuqori regulirovka qilinmaydigan akku-mulator batareyasi (3) bilan ketma- ket ulangan rezistor (qarshilik) (2) gaulanadi. Bunday ulashda batareya qo'shinncha tok manbayi bo'ladi. Elektr dvigateli yuqoridagi kuchlanish batareya
kuchlanishi bilan rezistor (2) dagi kuchlanish orasidagi ayirmasiga (farqqa) teng bo'ladi.
Asboblar va ishlov beriladigan buyum o 'rtasida кatta oraliq bo'lganda rezistor (2) da kuchlanish pasaym aydi, elektr dvigatel vali aylana boshlaydi, bu elektrodlar orasida elektr zarrachalari razryadlari hosil b o 'Imaguncha elektrodlar bir-birlariga yaqinlashaveradi. Shu paytda rezistor (2) dava elektr dvigatel yakorida k u ch Ian ish pasayadi (kam ayadi). Agar elektrodlarda qisqa tutashuv bo'lib qolsa, rezistor (2) dagi kuchlanishning pasayishi batareya (3) dagi kuchlanishning pasayishiga qaraganda katta bo'ladi. Bu holda yuqoridagi kuchlanish qutt>lari o 'zgaradi («+» qutlb «— » qutb b o 'ladi) va elektr dvigatel yuqori orqaga (teskari) aylana boshlaydi, elektrodlar esa bir- biridan uzoqlashadi.
1.Yagona t)ir belgi (56- shakl) shartli belgilanishda joylashishiga ko'ra bir nechta ifodalarni tasvirlashi mumkin. Masalan, nuqta belgisini ko'ramiz. Bu belgi yordamida o'tkazgichlarning tutashgan joyini (1), impulsli quvurlarning tarmoqlanish joyini (2), kontaktlarning harakatlanuvchi qismini (3), ionli qurilmalarning gaz to'l dirish
nuqtasini (4), ko'p fazali chulg'amlarning neytral nuqtasi ni (5), chulg'amning boshlanish nuqtasini (6), ko'p karrali kontaktlarning yopiq holatdagi nuqtasini (7) sa boshqalarni ifodalash mumkin.
2.Turli tipdagi sxemalarda ayni bir belgi berilishiga ko'ra, turli belgilarni ifodalashi mumkin. Masalan, to'g'ri to'rtburchak prinsipial sxemalarda qo'llanganda, rele chulg'ami magnitli ajrat kichni va kontaktorni ifodalaydi; strukturali va funksional sxemalarda ishlatilganda qurilnnalarning funksional qismlarini, o'tkazgichlarni
loyihalashda ishlatilganda shchit, pult, shtativ va boshqalarni ifodalaydi.
3.Ishlab chiqarish belgilarini tuzishda, u yoki bu aniq hollarda, umumiy belgilar yetishmay qolgan bo'lsa, asosiy olinadigan umumiy belgilari standard bo'yicha o'rnatiladi.
4.Shartli grafik belgilarning ayrinn qismlari va elementlari bitta tipdagi sxemalar uchun bir emas, bir sechta belgilarga ega bo'lib, ularning har birini muayyan holatlarda qo'llash kerak.
|
