CHANGLARNI REKUPERATSIYA QILISH USULLARI
Reja:
Changlarni rekuperatsiya qilish usullari
Changni ba’zi fizik-kimyoviy xususiyatlari
Changdan xomashyo sifatida foydalanish.
Changni rekuperatsiya qilish usullari Sanoat korxonalarida hosil bo‘ladigan changlar tozalash moslamalarida ushlab olingandan so‘ng, ulardan quyidagi usullar bilan qaytadan foydalanish mumkin. Xomashyo sifatida (yoki tayyor mahsulot sifatida). Chang hosil bo‘lgan korxonaning o‘zida uni qaytadan ishlatib foydalanishni tashkil etish yo‘li bilan. Boshqa ishlab chiqarish korxonalarida mahsulot ishlab chiqarish uchun foydalanish. Qurilish maqsadida foydalanish. Qishloq xo'jaligida foydalanish. Tarkibidan foydali komponentlami ajratib olish uchun qayta ishlash. Changni ba’zi fizik-kimyoviy xususiyatlarda foydalaniladigan jarayonlarda ishlatish. Changdan xomashyo sifatida foydalanish. Ushbu usulga issiqlik elektr stansiyalarida hosil bo'lgan qurumdan foydalanishni tashkil qilish misol bo‘la oladi. Undan turli korxonalarda foydalanishni tashkil qilish mumkin: rezina va shina ishlab chiqarishda 90% dan ko‘p qismi ishlatiladi, lak-bo‘yoq ishlab chiqarishda ishlatilishi mumkin. Qurumning asosiy xususiyatlaridan biri uning yuqori dispersligi va past solishtirma elektrik qarshilikka ega ekanligidir. Korxonalarda hosil bo‘lgan gazlar tarkibida qurumning miqdori 80—100 g/m 3. Ular asosan yonadi va portlaydi (30 a-rasm). Qurum va changlarni rekuperatsiya qilishning texnologik sxemalari:
Changni rekuperatsiya qilish usullari
Sanoat korxonalarida hosil bo‘ladigan changlar tozalash moslamalarida ushlab olingandan so‘ng, ulardan quyidagi usullar bilan qaytadan foydalanish mumkin.
1. Xomashyo sifatida (yoki tayyor mahsulot sifatida).
2. Chang hosil bo‘lgan korxonaning o‘zida uni qaytadan ishlatib
foydalanishni tashkil etish yo‘li bilan.
3. Boshqa ishlab chiqarish korxonalarida mahsulot ishlab chiqarish
uchun foydalanish.
4. Qurilish maqsadida foydalanish.
5. Qishloq xo'jaligida foydalanish.
6. Tarkibidan foydali komponentlami ajratib olish uchun qayta
ishlash.
7. Changni ba’zi fizik-kimyoviy xususiyatlarda foydalaniladigan
jarayonlarda ishlatish.
Changdan xomashyo sifatida foydalanish.
Ushbu usulga issiqlik elektr stansiyalarida hosil bo'lgan qurumdan foydalanishni tashkil qilish misol bo‘la oladi. Undan turli korxonalarda foydalanishni tashkil qilish mumkin: rezina va shina ishlab chiqarishda 90% dan ko‘p qismi ishlatiladi, lak-bo‘yoq ishlab chiqarishda ishlatilishi mumkin.
Qurumning asosiy xususiyatlaridan biri uning yuqori dispersligi va past solishtirma elektrik qarshilikka ega ekanligidir. Korxonalarda hosil bo‘lgan gazlar tarkibida qurumning miqdori 80—100 g/m 3. Ular asosan yonadi va portlaydi (30 a-rasm).
Qurum va changlarni rekuperatsiya qilishning texnologik sxemalari:
Bir korxonada hosil bo‘lgan changni ikkinchi korxonada xomashyo sifatida foydalanish yo'li bilan rekuperatsiya qilish. Bu usul asosan kimyo korxonalarida hosil bo‘lgan changni rekuperatsiya qilish uchun qo‘llaniladi. Masalan: H2S 0 4 ishlab
chiqarish jarayonida hosil boigan chang tarkibida S20 3 bor boMgan gazni batareyali siklonlar va elektroflltrlar yordamida ushlab qolib maxsus ishlov berilgandan so‘ng shaxtalarda, cho‘yan eritish uchun lshlatiladi. Ushbu olinayotgan H2S04 quyidagi tarkibda olinadi: 40—60% Fe, 1-2 % S, 0.33 - 0.42 % Cu, 0.42 - 1.3 % Zn, 0.32 - 0.58 % Sn , 10- 20 g/t nodir metallar.
Qurilish maqsadida changdan foydalanish. Ushbu usul juda keng tarqalgan bo‘lib, quyidagicha amalga oshiriladi:
1) qurilish materiallari ishlab chiqarishda (tsement ishlab chiqarishda tutib olingan sement changni xomashyo sifatida ishlatiladi);
2) qurilish materiallari ishlab chiqarish jarayonida ishlab olingan changdan mayda dispers to‘ldirgich sifatida foydalanish mumkin (asfalt qotishmalari, izolatsion materiallar, kleyli massalar olish vah.k.). Qishloq xo‘jaligida foydalanish. Ba’zi sanoat changlari tarkibida o‘simliklar uchun yaxshi ozuqa vazifasini o‘tay oladigan elementlar
bo‘ladi. Shuning uchun, qishloq xo‘jaligida o‘g‘it sifatida ishlatiladi. Masalan: sement ishlab chiqarishda hosil bo‘lgan chang tarkibida 15% CaO, 22% P20 5 mavjud.
Chang tarkibidagi foydali komponentlarni ajratib olish uchun qayta ishlash. Turli metallurgiya korxonalarida ajralib chiqadigan changlar tarkibida qimmatbaho metallaming kukunlari bo‘lishi mumkin. Ularni ajratib olishda flotidorlardan foydalaniladi, bunda rangli qimmatbaho metallar ajratib olinadi.
Changni ba’zi fizik-kimyoviy xususiyatlaridan foydalanish jarayonlarida ishlatish. Ba’zi changlar suspenziyaga solinganda cho‘kmani suvsizlantirish xususiyatiga ega. Shuning uchun ular oqova suvlar jarayonidan hosil bo'lgan quyqalarga og‘irligi 50% ga teng miqdorda olinganda ushbu quyqa tezroq suvsizlanadi.
Changni rekuperatsiya qilish usullari Sanoat korxonalarida hosil bo‘ladigan changlar tozalash moslamalarida ushlab olingandan so‘ng, ulardan quyidagi usullar bilan
qaytadan foydalanish mumkin.
Changdan xomashyo sifatida foydalanish. Ushbu usulga issiqlik elektr stansiyalarida hosil bo'lgan qurumdan foydalanishni tashkil qilish misol bo‘la oladi. Undan turli korxonalarda foydalanishni tashkil qilish mumkin: rezina va shina ishlab chiqarishda
90% dan ko‘p qismi ishlatiladi, lak-bo‘yoq ishlab chiqarishda ishlatilishi
mumkin. Qurumning asosiy xususiyatlaridan biri uning yuqori dispersligi va
past solishtirma elektrik qarshilikka ega ekanligidir. Korxonalarda hosil
bo‘lgan gazlar tarkibida qurumning miqdori 80—100 g/m 3
Bir korxonada hosil boMgan changni ikkinchi korxonada xomashyo
Sifatida foydalanish yo‘li bilan rekuperatsiya qilish. Bu usul asosan kimyo korxonalarida hosil bo‘lgan changni rekuperatsiya qilish uchun qo‘llaniladi. Masalan: H2S 0 4 ishlab chiqarish jarayonida hosil bo‘lgan chang tarkibida S20 3 bor bo‘lgan
gazni batareyali siklonlar va elektrofiltrlar yordamida ushlab qolib maxsus ishlov berilgandan so‘ng shaxtalarda, cho‘yan eritish uchun ishlatiladi. Ushbu olinayotgan H2S04 quyidagi tarkibda olinadi: 40—60% Fe, 1-2 % S, 0.33 - 0.42 % Cu, 0.42 - 1.3 % Zn, 0.32 - 0.58 % Sn , 10- 20 g/t nodir metallar.
Qurilish maqsadida changdan foydalanish. Ushbu usul juda keng tarqalgan bo‘lib, quyidagicha amalga oshiriladi:
1) qurilish materiallari ishlab chiqarishda (tsement ishlab chiqarishda tutib olingan sement changni xomashyo sifatida ishlatiladi);
2) qurilish materiallari ishlab chiqarish jarayonida ishlab olingan changdan mayda dispers to'ldirgich sifatida foydalanish mumkin (asfalt qotishmalari, izolatsion materiallar, kleyli massalar olish vah.k.).
Qishloq xo‘jaligida foydalanish. Ba’zi sanoat changlari tarkibida o‘simliklar uchun yaxshi ozuqa vazifasini o‘tay oladigan elementlar bo‘ladi. Shuning uchun, qishloq xo'jaligida o‘g‘it sifatida ishlatiladi. Masalan: sement ishlab chiqarishda hosil bo‘lgan chang tarkibida 15% CaO, 22% P20 5 mavjud.
Chang tarkibidagi foydali komponentlami ajratib olish uchun qayta ishlash. Turli metallurgiya korxonalarida ajralib chiqadigan changlar tarkibida qimmatbaho metallarning kukunlari bo‘lishi mumkin. Ularni ajratib olishda flotidorlardan foydalaniladi, bunda rangli qimmatbaho metallar ajratib olinadi.
Changni ba’zi fizik-kimyoviy xususiyatlaridan foydalanish jarayonlarida ishlatish. Ba’zi changlar suspenziyaga solinganda cho‘kmani suvsizlantirish xususiyatiga ega. Shuning uchun ular oqova suvlar jarayonidan hosil bo‘lgan quyqalarga og‘irligi 50% ga teng miqdorda olinganda ushbu quyqa tezroq suvsizlanadi.
Havoni tozalash - uy-joy, jamoat va sanoat binolaridagi havoni texnik vositalar yordamida chang va boshqa zararli moddalardan tozalash; havo ventilyatsiya va havoni konditsirlash tizimlari yordamida tozalanadi. sanoat korxonalarida texnologik jarayonlar vaqtida ajralib chiqadigan va ifloslangan havo atmosferaga chiqarishdan oldin tozalanadi.
Havoni tozalash vositalari havoning ifloslik darajasiga va tozalashga qoʻyiladigan talabga qarab tanlanadi. Binolarga beriladigan havoni tozalashda koʻplab qoʻllanadigan qurilmalardan biri — havo filtrlaridir. Bunday qurilmalar ventilyatsiya va konditsirlash tizimlari tarkibiga kiradi. Ular yordamida binolardan atmosferaga chiqarib yuboriladigan (retsirkulyatsion) havoni ham tozalash mumkin. Retsirkulyatsion havo tarkibida chang koʻp boʻlsa, u avval chang yutkichlarda tozalanadi.
Sanoat binolarida texnologik jarayonlar natijasida ifloslangan havoni tozalash va zararsizlantirish uchun turli filtrlar, chang va gaz tutkichlar, chang choʻktirgich kameralar, sik-lonlar va boshqa uskunalar qoʻllanadi. If-loslangan havo tarkibidagi qattiq zar-ralar (mas, uchuvchi kullar)ni tutish uchun mexanik kul tutkichlar — sik-lonlar, multitsiklonlar hamda nam kul tutkichlardan foydalaniladi. Sik-lonlarning foydali ish koeffitsiyenti (f.i.k.) 40—70%, qarshiligi 70– 80 mm suv ustuniga teng, tuzilishi sodda, ishlatishi qulay, biroq biroz qoʻpolroq. Multiiiklonlar ancha ixcham, ishi ham samarali. Nam kul tutkichlar xavoni yaxshi tozalaydi, ammo ish jarayonida koʻp suv talab qiladi. Аtmоsfеrа hаvоsini chаngdаn tоzаlаsh usullаri. Atmosfera havosiga chang asosan ikki yul bilan tushadi – tabiiy jаrаyonlar natijasida va insonlarni ishlab chiqаrish faoliyatlari natijasida. Tabiiy jаrаyonlarga - vulqonlarning otilishi, o’rmоn yonginlari, kosmik changning yogilishi va x.k. Changni havoga tushiruvchi ishlab chiqаrish korxonalariga quyidаgilar kiradi: kurilish ashyolari ishlab chiqaruvchi korxonalar - 34,7 % IЕS - 29,5 % avtotransport - 15,8 % kora metallurgiya - 12,4 % kimyo sanoati - 4,6 % rangli metallurgiya - 2,2 % neftni qayta ishlash korxonalari - 0,5 % Changning asosiy xossalari. 1. Chаng zаrrаchаlаrini zichligi -Haqiyqiy zichlik,-Sоchiluvchаn zichlik ,-Nisbiy zichlik 2. Zаrrаchаlаrni dispеrsligi (shakli, o’lchamlari) Zarrachalarning yopishuvchаnligi -O’rta yopishuvchi chаnglаr -Yaхshi yopishuvchаn chаnglаr 4. Аbrаzivlik хususiyati .
Adabiyotlar:
1. Abdullaev O., Toshmatov Z., Uzbekiston ekologiyasi bugun va ertaga. T. Fan, 1992 y.
2. Rafikov A.A., Geoekologik muammolar. T.Ukituvchi, 1997, 112b.
3. Otaboev Sh., Nabiev M. Inson va biosfera. T.Ukituvchi, 1995, 320 b.
4. Tuxtaev A.S. ekologiya. T.Ukituvchi, 1988, 192b.
5. Shodimetov Yu. Ijtimoiy ekologiyaga kirish. T.Ukituvchi, 1994.
6. www.ziyonet.uz
|
