02 ma’ruza
Elektromagnit o‘tish jarayonlari to‘g‘risida
umumiy ma’lumotlar
Reja:
1. Elektromagnit o‘tish jarayonlari to‘g‘risida umumiy ma’lumotlar
2. Qisqa tutashuvlarning ko‘rinishlari va umumiy tavsiflari
3. Qisqa tutashuv toklarini hisoblashdagi chegaralar
4. Elektromagnit o‘tish jarayonlarini hisoblash uchun hisoblangan
sxemalarning zaruriyati
5. Ekvivalent o‘zgarishlar, uzellar potensiallari metodi
1. Elektromagnit o‘tish jarayonlari to‘g‘risida umumiy ma’lumotlar
1. Asosiy aniqlovchi ma’lumotlar.
Elektr energetik tizimlar elektromagnit o‘tish jarayonlarining ko‘plab
ko‘rinishlaridan eng ko‘p tarqalganlaridan quyidagi o‘tish jarayonlari, ularning
yuzaga kelishi sabablari [2]:
1) Dvigatellar va boshqa elektr toki qabul qiluvchilariga elektr energiyani
ulash va o‘chirish (kommutatsiya);
2) Tizimdagi qisqa tutashuv (QT);
3) Qisqa tutashtirilgan zanjirni takroriy ulash va o‘chirish bilan (avtomatik
takroriy ulashni qo‘llash bilan);
4. Tizimda mahalliy nesimmetriyaning yuzaga kelishi (masalan,
elektr
uzatish liniyasining o‘chirilishi yoki uzilishi);
5. Sinxron mashinalarni uyg‘otishning jadallashishi;
6. Sinxron mashinalarni asinxron ulash.
O‘tish jarayonining eng og‘iri qisqa tutashuvda yuz beradi.
Qisqa tutashuv deb normal ish sharoitlarida ko‘zda tutilmagan fazalar
o‘rtasidagi tutashuv, neytrali erga ko‘milgan tizimlarda esa yoki «neytrallari»
erga samarali ulangan sistemalar ─ hamda bitta yoki
bir necha fazaning erga
ulanishi (yoki nul simiga).
Neytrallari izolyasiyalangan tizimda bitta fazaning erga ulanib qolishi
«erga bir fazali tutashuv» (OZZ) deb aytiladi. Shikastlanishning bu turida tokning
oqishi fazaning erga nisbatan sig‘imli va aktiv parametrlariga asoslangan
(bog‘liq). Ushbu masala «6 ─ 36 kV-li elektr tarmoqlarda tutashuvlar» bo‘limida
batafsil ko‘rib chiqiladi.
Elektr energetik tizimlarida qisqa tutashuv
yuzaga kelishi bilan zanjir
qarshiligi kamayadi (kamayish darajasi QT nuqtasining sistemadagi o‘rniga
bog‘liq), bu esa normal ish rejimi toklariga solishtirganda toklar-ning ortishiga
olib keladi. O‘z navbatida bu holat tizimdagi kuchlanishning pasayishiga sabab
bo‘ladi, qaysiki QT yaqinida ayniqsa katta bo‘ladi (metalli QT holatida qisqa
tutashuv nuqtasida kuchlanish nolgacha kamayadi).
Odatda QT joyida o‘tish qarshiligi hosil bo‘ladi, u qarshilik asosan yuzaga
kelgan elektr yoyining o‘tish qarshiligidan tashkil topgan bo‘ladi. QT toklari
yuzlab amper va undan
yuqorini tashkil etganida, yoyning qarshiligi taxminan
o‘zgarmas va xarakteri bo‘yicha deyarli aktiv qarshilik. Tokning kamayishi bilan
va yoy uzunligining ortishi bilan uning qarshiligi ortib ketadi, ushbu hol o‘tish
jarayoni davomida tasdiqlanadi.
Qator hollarda o‘tish qarshiliklari juda ham kichik bo‘lishi
mumkin va
amaliy hisoblarda ularni hisobga olmaslik ham mumkin. Bunday tutashuvlar
metalli tutashuvlar deb aytiladi. Keyinroq tahlil va xulosalarni soddalashtirish
uchun faqat metalli QT-larni ko‘rib chiqamiz. Neytrali erga ko‘milgan tizimlarda
esa yoki «neytrallari» erga samarali ulangan uch fazali tizimlarda tizimlarida bir
nuqtada quyidagi asosiy QT-lar turlari farqlanadi: a) uch fazali; b) ikki fazali; v)
erga ikki fazaning ulanishi, yani ikkita fazaning o‘rtasidagi tutashuv, bir vaqtning
o‘zida shu nuqtaning erga ulanishi; g) bir fazali.
Uch fazali QT-da elektr tarmoqning barcha fazalari
bir xil sharoitlarda
bo‘ladi, shuning uchun uni simmetrik deb ataydilar. QTning boshqa
ko‘rinishlarida tarmoq fazalari turlicha sharoitlarda bo‘ladilar va shuning uchun
toklar va kuchlanishlar vektor diagrammalarining shakli buzilgan holda bo‘ladi.
Bunday qisqa tutashuv nesimmetrik deb ataladi.
Nesimmetrik qisqa tutashuvlar, hamda nesimmetrik yuklamalar ko‘ndalang
nesimmetriyaning turlicha ko‘rinishlaridir.
Uch fazali zanjirning qaysidir oraliq simmetriyasining buzilishi (masalan,
elektr uzatish liniyasining bitta fazasi uzilganida) bo‘ylama nesimmetriya deb
ataladi.
Shunday hollar borki, bir vaqtning o‘zida u yoki bu ko‘rinishdagi bir
necha nesimmetriya yuz beradi. SHunday, masalan havo liniyasi simi uzilganda
osilgan qismi izolyasiyalangan bo‘yicha qoladi, boshqa uchi erga tushib bir fazali
QT hosil qiladi. Bu bir vaqtning o‘zida ham bo‘ylama ham ko‘ndalang
nesimmetriyalar ro‘y beradi. SHikastlanishlarning bunday turlari murakkab
shikastlanish deyiladi.
Elektroenergetika tizimlari bo‘yicha ko‘p yillik avariya holatlari statistikasi
ko‘rsatadiki, neytrali erga ko‘milgan tizimlarda QT turlicha ko‘rinishlarining ro‘y
berish nisbiy ehtimolligi quyidagicha 1-jadvalda keltirilgan namunaviy
ma’lumotlar bilan xarakterlanadi:
1-jadval
QT turlicha ko‘rinishlarining ro‘y berish nisbiy ehtimolligi
QT
ko‘rinishi
QTning prinsipial sxemasi va harfiy belgilanishi
QT nisbiy
ehtimolligi %
Uch fazali
5
Ikki fazali
10
Ikki faza er
bilan
20
Bir fazali
65
1-jadvaldan ko‘rinadiki, QTlarning aksari
sonlari erga ulanish bilan
bog‘liq. Uch fazali QTlar juda ham kam, biroq uning kattaliklarini bilish zarur,
chunki ko‘p yuz beradigan QTlarning tok kattaliklari K
(13)
boshqa ko‘rinishlarga
solishtirganda ulardan ko‘ra juda katta. Bu holda QTning mazkur ko‘rinishi
bo‘yicha kommutatsion apparatlar, tok o‘tkazuvchi qismlar, razryadniklar, erga
ulash qurilmalari va boshqalar tekshiriladi.
