|
Reja: Kirish Asosiy qism
|
| bet | 1/4 | | Sana | 27.09.2024 | | Hajmi | 35,84 Kb. | | #272765 |
Innovatsion investitsiyalash xususiyatlari va uning samaradorligini baholash metodologiyasi
Reja:
Kirish
Asosiy qism
Innovatsion faoliyat va investitsiya tushunchalari
Innovatsion investitsiyalash
Innovatsion faoliyat samaradorligi
Samaradorlikni baholash bosqichlari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati
Kirish
Innovatsiya – bu bozor talabidan kelib chiqqan holda jarayonlar va mahsulotlarning sifatli o‘sish samaradorligini ta’minlash uchun joriy etilgan yangilikdir. Inson intellektual faoliyati, uning fantaziyasi, ijodiy jarayoni, kashfiyotlari, ixtirolari va ratsionalizatorligining yakuniy natijasi hisoblanadi.
“Innovatsiya” tushunchasi o‘zining yangi hayotini “innovatsion kombinatsiyalar”ni tahlil qilish, iqtisodiy tizimlarning rivojlanishidagi o‘zgarishlar natijasida XX-asrning boshida avstriyalik va amerikalik iqtisodchi Y. Shumpeterning ilmiy ishlarida boshlagan. Shumpeter 1900-yillarda iqtisodda ushbu terminni ilmiy qo‘llashga kiritgan dastlabki olimlardan edi.
Innovatsiyaga har qanday turdagi yangilik sifatida emas, balki mavjud tizimning samaradorligini jiddiy ravishda oshiradigan omil sifatida qarashimiz lozim. Keng tarqalgan yanglish fikrlashlarga qaramasdan innovatsiyalar kashfiyotlardan farq qiladi.
Asosiy qism
Innovatsion faoliyat va investitsiya tushunchalari
Moddiy ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va mahsulotning raqobatbardoshligini ta`minlash yangi yuqori mahsuldorlik uskunalari va ilg`or texnologiyalardan foydalanishga, boshqaruvning zamonaviy tashkiliy shakllari va iqtisodiy usullaridan foydalanishga asoslangan. Ishlab chiqarishni takomillashtirish fan-ishlab chiqarish tsiklining turli bosqichlarida innovatsion faoliyat asosida amalga oshiriladi. Ilmiy -tadqiqot yoki tajriba -konstruktorlik ishlarini amalga oshirish natijasida innovatsion mahsulot (yangiliklar) olinadi va uning iqtisodiy amaliyotga kiritilishi yangilik (innovatsiya) sifatida tan olinadi.
Innovatsion mahsulot (yangiliklar) - bu innovatsion loyiha va yangi texnologiya (shu jumladan axborot texnologiyalari) yoki eksperimental namuna yoki tajriba partiyasi ishlab chiqariladigan mahsulotlarni ishlab chiqish va ishlab chiqish natijasidir.
Innovatsiyalar - bu yangi yoki takomillashtirilgan raqobatbardosh texnologiyalar, mahsulotlar yoki xizmatlar, shuningdek, ishlab chiqarish, ijtimoiy sohaning tuzilishi va sifatini sezilarli darajada yaxshilaydigan ishlab chiqarish, ma`muriy, tijorat yoki boshqa xarakterdagi tashkiliy -texnik echimlar. Yangi ilmiy yutuqlarni, ya`ni yangiliklarni ishlab chiqarishda birinchi marta qo`llash jarayoni innovatsion faoliyatni boshlaydi.
Korxonaning innovatsion faoliyati - bu raqobatbardosh ustunliklarga ega bo`lish va ishlab chiqarish rentabelligini oshirish maqsadida innovatsiyalarni yaratish, ulardan foydalanish va tarqatishning murakkab jarayonidir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonaning innovatsion faoliyati korxonaning barqaror bozor pozitsiyalarini egallashiga va uning tijorat manfaatlari sohasidagi raqobatchilardan ustun bo`lishiga imkon beradigan muhim omil hisoblanadi.
Ilmiy yutuqlarni moddiylashtirish bo`yicha tegishli qarorlarni qabul qilish va amalga oshirish innovatsion jarayonlarning mohiyati va mazmunini tavsiflaydi.
Innovatsion jarayonlar - bu ilmiy yutuqlardan foydalanishga asoslangan murakkab ishlab chiqarish va iqtisodiy tizimlarda doimo paydo bo`ladigan, progressiv, sifat jihatidan yangi o`zgarishlar majmui. Innovatsion jarayonlar fanning ma`lum sohalarida boshlanib, ishlab chiqarish sohasida tugaydi. Innovatsion jarayon "fan - innovatsiya - ishlab chiqarish" sxemasi bo`yicha amalga oshiriladi.
Innovatsion jarayon yangi g`oyalarni izlashdan tortib, ularni ishlab chiqarishda qo`llanilishi va aniq natijalarni olishigacha bo`lgan davrni o`z ichiga oladigan innovatsion tsikl bilan tavsiflanadi. Innovatsion jarayonda innovatsion hayot aylanishi ham ajralib turadi. Bu - ishlab chiqarishga yangilik kiritilishidan to undan foydalanishni tugatishgacha bo`lgan davr. Shunday qilib, innovatsion tsikl yangiliklarni (yangiliklar) yaratish bosqichi bilan, hayot aylanishi esa - ulardan amaliy foydalanish bosqichi bilan bog`liq.
Tabiati va funktsional maqsadiga ko`ra quyidagi yangiliklar va yangiliklar ajralib turadi: texnik - yangi mahsulotlar, texnologiyalar, qurilish va yordamchi materiallar, uskunalar; tashkiliy - korxonalar va ularning institutsional va ixtiyoriy birlashmalari faoliyatining barcha turlarini tashkil etishning yangi usullari va shakllari; iqtisodiy - prognozlash va rejalashtirish, moliyalashtirish, narx belgilash, motivatsiya va ish haqi, ish faoliyatini baholash funktsiyalarini amalga oshirishga asoslangan fan, ishlab chiqarish va boshqa faoliyat sohalarini iqtisodiy boshqarish usullari; ijtimoiy - inson omilini faollashtirishning turli shakllari, shu jumladan kadrlarni kasbiy tayyorgarlikning yangi shakllari, ularning ijodiy faolligini rag`batlantirish, yashash va ish uchun qulay sharoit yaratish; huquqiy - korxona va tashkilotlar faoliyatining barcha turlarini belgilaydigan va tartibga soluvchi yangi qonunlar va turli me`yoriy hujjatlar (aktlar).
Ijtimoiy ishlab chiqarishning ayrim bo`g`inlari samaradorligiga ta`sir ko`lami va kuchi jihatidan, barcha yangiliklarni ikki guruhga birlashtirish mumkin - mahalliy (alohida) va global (keng ko`lamli). Mahalliy innovatsiyalar, asosan, korxonalar faoliyatining progressiv o`zgarishiga olib keladi va ularning ishlash samaradorligiga ta`sir qiladi. Global innovatsiya - bu ishlab chiqarishning texnik va tashkiliy darajasini sezilarli darajada oshirib, jamiyatning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishini ta`minlaydigan tubdan yangisining bir qismi.
Innovatsiyalarda innovatsiyalarning hayotiy siklini hisobga olish juda muhim - bu yangilik g`oyaning paydo bo`lishidan to tijorat maqsadlarida foydalanishgacha bo`lgan vaqt, shu yangilikdan aholining faol talabi bo`lgan vaqt. Yangilik oddiy mahsulotlar, jarayonlar, mahsulotlar toifasiga o`tadi. Bunday holda, raqobatbardosh ustunliklarni ta`minlash uchun korxona iste`molchilarning faol talabiga ega bo`lmaganda, samarasiz ishlab chiqarishni cheklab qo`yishi va yangi yangilik kiritishni boshlashi kerak. Yangi yangilikning kiritilishi bilan avvalgisining hayot aylanishi tugaydi.
Innovatsion faoliyatni tashkil qilishning uchta usuli mavjud:
Ichki tashkilotga asoslangan innovatsion faoliyat, agar innovatsion loyiha bo`yicha ularning o`zaro ta`sirini rejalashtirish va monitoring qilish asosida uning ixtisoslashtirilgan bo`limlari tomonidan firma ichida yangilik yaratilsa va o`zlashtirilsa;
Tashqi tashkilot negizida innovatsion faoliyat, uchinchi shaxslar o`rtasida innovatsiyani yaratish va rivojlantirishga buyurtma berilganda;
Tashqi tashkilot negizida venchur kapital korxonalari faoliyati orqali innovatsion faoliyat. Innovatsion loyihani amalga oshirish uchun firma qo`shimcha korxonalar mablag`larini (mablag`larini) jalb qiladigan sho``ba korxonasi kapitalini tuzadi.
Ko`pincha innovatsion faoliyatni tashkil qilishning ikkinchi usuli qo`llaniladi - kompaniya yangiliklarni ishlab chiqish uchun buyurtma beradi va uni o`z -o`zidan boshqaradi. Birinchi usuldan foydalanishning nisbatan kam uchrashi iqtisodiyotning turli tarmoqlari korxonalarining ilmiy salohiyatining etarli emasligi bilan izohlanadi.
Korxonaning innovatsion strategiyasining mohiyati shundan iboratki, korxonaning samarali rivojlanishi raqobatchilardan ustunlikka ega bo`lish va mahsulot turlarini doimiy ravishda yangilab turish va kompaniyaning faoliyatini kengaytirish orqali foydani ko`paytirish bilan bog`liq. Bozor iqtisodiyoti sharoitida innovatsiyalarni faol o`zlashtirayotgan korxonalarga ustunlik beriladi. Bu ularga o`z mahsulotlarini sotish bozorlarini kengaytirishga, bozorning yangi segmentlarini egallashga va tubdan yangi yangiliklarni o`zlashtirgan taqdirda, yangi mahsulotlar bozorida vaqtincha hukmronlik qilishni, daromad massasining o`sishini ta`minlashni ta`minlaydi.
Investitsiya (lotincha: investio — „oʻrash“) — iqtisodiyotni rivojlantirish maqsadida oʻz mamlakatida yoki chet ellarda turli tarmoqlarga, ijtimoiy-iqtisodiy dasturlarga, innovatsiya, tadbirkorlik loyihalariga uzoq, muddatli kapital kiritish (qoʻyish). Pulning vaqt (zamon)ga bogʻliq qiymati nazariyasiga koʻra, investitsiya kelajakda naf olish maqsadida mablagʻlar qoʻyishdir. Investitsiya kapitalni muayyan muddatga bogʻlashni yoki band qilishni bildiradi. Bundan asosiy maqsad kapital qiymatini saqlab qolish yoki boʻlmasa kapital qiymatini vaqtda oʻstirib borishdir. Iqtisodiy mazmuni jihatdan investitsiya turli faoliyatlarga safarbar etilgan moddiy, nomoddiy boyliklar va ularga boʻlgan huquqlarni aks ettiradi. Investitsiya sifatida pul, qimmatli qogʻozlar (aksiya, obligatsiya, sertifikat, veksel), yer, bino, inshoot kabi boyliklar, intellektual mulk boʻlgan ilmiy kashfiyotlar, ixtirolar va b. ishlatiladi. Investitsiya loyihalariga mablagʻ qoʻyuvchilar — investorlar davlat, kompaniya, korxona, chet ellik fuqarolar, aholi va boshqalar boʻlishi mumkin.
Uning quyidagi turlari mavjud: davlat investitsiyasi — davlat byudjeti va moliya manbalari hisobidan kiritiladi; chet el investitsiyasi — xorijiy davlatlar, banklar, kompaniyalar, tadbirkorlar tomonidan kiritiladi; xususiy investitsiya — xususiy, korporativ xoʻjalik va tashkilotlar, fuqarolar mablagʻlari, shu jumladan, shaxsiy va jalb qilingan mablagʻlar hisobidan qoʻyiladi. Investitsiya qoʻyilish shakliga qarab moliyaviy (portfel) va real (ishlab chiqarish) investitsiyaga boʻlinadi. Moliyaviy (portfel) investitsiya — aksiya, obligatsiya va b. qimmatli qogʻozlarni sotib olishga qoʻyiladigan investitsiya, ; real investitsiya — moddiy ishlab chiqarish (sanoat, qishloq xoʻjaligi, qurilish va b.) sohasiga, moddiy-ashyoviy faoliyat turlariga uzoq, muddatli mablagʻlar qoʻyish shakllarida amalga oshiriladi. Jahon tajribasida investitsiyani moliyalashtirish turli usul va shakllarda, shu jumladan, korxonalarni aksiyadorlashtirish va aksiyalarni joylashtirish, byudjet mablagʻlari, bank kreditlari, lizing, bevosita chet el investitsiyalari, ipoteka, byudjetdan tashqari maxsus fondlar, amortizatsiya va xoʻjalik yuritish subʼyektlarining boshqa mablagʻlari hisobiga amalga oshiriladi.
Keyingi davrda xalqaro iqtisodiy munosabatlarda investitsion hamkorlik rivoj topdi. Bunday hamkorlikning real, moliyaviy, intellektual (litsenziyalar, nou-xauni berish, hamkorlikda bajariladigan ilmiy ishlanmalar va b.ga mablagʻ sarflash) koʻrinishlari bor.
Investitsion hamkorlik umumjahon va milliy muammolarni hal qilishga xizmat qiladi. Jahondagi bevosita investitsiya faol oʻsib bormoqda: 1980-yillar oʻrtalarida jahon boʻyicha umumiy yillik investitsiya hajmi 450 milliard dollarni tashkil qilgan boʻlsa, 1990-yillar oʻrtalariga kelib investitsiya hajmi 2 trillion dollardan oshdi.
Oʻzbekiston Respublikasida bozor iqtisodiyotiga oʻtish davrida respublika iqtisodiyotida tuzilmaviy oʻzgarishlarni amalga oshirishda investitsiyadan samarali foydalanilmoqda. OʻzRda 1996-yildan boshlab respublika hukumati har yili davlat byudjeti va byudjetdan tashqari fondlar mablagʻlari hisobidan kapital qoʻyilmalar limitlari, chet el investitsiyalari va hukumat kafolati bilan olingan kreditlar hisobiga aniq qurilishlar dasturi, shuningdek, bevosita chet el investitsiya va kreditlari hisobiga qurilishlar dasturidan iborat boʻlgan Davlat investitsiya dasturini qabul qiladi. Respublika iqtisodiyotiga investitsiya kiritishda davlat byudjeti mablagʻlari, chet el investitsiyalari, korxonalarning oʻz mablagʻlari va aholi jamgʻarmalari qatnashmoqda. Respublikada aholining qimmatli qogʻozlarga jamoaviy investitsiyani amalga oshiradigan xususiylashtirish investitsiya fondlari (XIF) va kompaniyalari tarmogʻi rivoj topdi. 2000-yilda moliyalashtirishning jami manbalari hisobidan mamlakat iqtisodiyotiga salkam 700 milliard soʻm, shu jumladan, 810 million AQSH dollari investitsiyalandi. Uning 30,3 % ni respublika byudjeti, 39,1 % ni korxonalar va aholi mablagʻlari, 7,5 % ni banklar kreditlari va b. qarz mablagʻlar, 21,7 % ini chet el investitsiyalari va kreditlari, 1,4 % ni byudjetdan tashqari jamgʻarmalar mablagʻlari tashkil qiladi. Respublikada investitsiya faoliyatining huquqiy bazasini yaratishda „Chet el investitsiyalari va chet ellik investorlar faoliyatining kafolatlari toʻgʻrisida“ (1995-yil 5-may), „Investitsiya faoliyati toʻgʻrisida“ (1998-yil 12-dekabr), „Chet ellik investorlar huquqlarining kafolatlari va ularni himoya qilish choralari toʻgʻrisida“ (1998-yil 30-aprel), „Chet el investitsiyalari toʻgʻrisida“ (1998-yil 30-aprel), „Lizing toʻgʻrisida“ (1999-yil 14-aprel), „Qimmatli qogʻozlar bozorida investorlarning huquqlarini himoya qilish toʻgʻrisida“ (2001-yil 30-avgust) qonunlarining qabul qilinishi muhim ahamiyatga ega boʻldi. Investitsiya faoliyatida investorlar har bir mamlakatdagi investitsiya muhiti bilan bogʻliq boʻlgan koʻpdan-koʻp xatarlarga duch keladilar. Shu sababli investitsiyani, ayniqsa, chet el investitsiyalarini su-gʻurta qilish muhim ahamiyatga ega. Oʻzbekistonda xorijiy investitsiyalarni sugʻurtalash sohasida 1994-yilda tashkil etilgan „Oʻzbekinvest“ eksport-import milliy sugʻurta kompaniyasi faoliyat olib boradi
|
| |
