Rejalashtirish ma’lum maqsadni qo’yishni o’z ichiga olgan ishlar tartibini shakllantirish va kamxarajat qilgan holda unga erishish variantlarini topish jarayonini nazarda tutadi.
Nazorat rejalashtirilgan ishlarning haqiqatan amalga oshirilishini kuzatib borish bo’yicha ishlar majmuini o’z ichiga oladi. Bunday vaziyatda buxgalterdan haqiqiy xarajatlar va daromadlarni reja ko’rsatkichlari bilan solishtirishni o’z ichiga olgan axborotlar talab qilinadi.
Baholash boshqaruv qarorlari qabul qilishning butun tizimini o’rganish jarayonidir. Bozor sharoitida baholashni to’g’ri tanlash birinchi navbatda uzviy aloqa orqali amalga oshirilib, qo’yilgan maqsadga erishilganlikni ob’ektiv baholashga imkon beradi. Agar mazkur maqsadga erishilmagan bo’lsa, sabab nimada ekanligini aniqlash muhimdir. Bunda asosiy sabablar quyidagilar bo’lishi mumkin:
- taqdim etilgan hisob axborotlariga asosan xo’jalik faoliyatiga oid ma’lumotlarni noto’g’ri talqin qilish oqibatida rejalashtirishda yo’l qo’yilgan kamchiliklar;
- tekshiruvchilarning layoqatsizligi, ularga tazyiq o’tkazilishi, tekshiruv jarayonida ogohlantiruvchi tadbirlarning o’z vaqtida amalga oshirilmaganligi va hokazolar oqibatida nazorat tizimida vujudga kelgan kamchiliklar;
- avvaldan maqsadning noto’g’ri tanlanganligi.
Hozirgi sharoitda buxgalteriya hisobining o’rni va ahamiyati yanada kuchaymoqda. Mamlakat iqtisodiyotini modernizatsiya qilish va bozor munosabatlarining rivojlanishi buxgalteriya hisobining qo’llanilish chegarasini yanada kengaytirmoqda. Chunki yangi hisob ob’ektlari, uning natijasi sifatida hisob axborotlaridan foydalanuvchilarning yangi turlari paydo bo’lmoqda. Buxgalteriya hisobini ilmiy nazariya va metodologiya hamda boshqaruv sohasidagi zamonaviy talablar negizida tashkil etish samarali qarorlarini qabul qilish uchun manfaatdor foydalanuvchilarga zarur axborotlarni taqdim etish imkonini yaratadi.
Shunday qilib, buxgalteriya hisobi – boshqaruvning muhim quyi tizimlaridan biri hisoblanadi. Chunki u xo’jalik yurituvchi sub’ektning moliya-xo’jalik faoliyati jarayonida haqiqatda sodir bo’lgan xo’jalik operatsiyalari to’g’risida ishonchli axborotlar bilan ta’minlaydi.
Buxgalteriya hisobining o’ziga xos xususiyati shundan iboratki, u korxonaning mulklari, majburiyatlari va xo’jalik operatsiyalari to’g’risidagi barcha axborotlarga asoslanadi. Shuning uchun ham buxgalteriya hisobi yoppasiga va uzluksiz yuritilishi lozim bo’lib, bu xususiyat operativ va statistik hisobga xos emas.
Buxgalteriya hisobida ob’ektlar miqdor va pul ifodasida aks ettiriladi, hisobning boshqa turlarida esa – pul o’lchovi qo’llanilmasligi mumkin.
Buxgalteriya hisobi korxonaning xo’jalik faoliyatini va qaror qabul qiluvchi shaxslarni bog’lovchi bo’g’in hisoblanadi. Xo’jalik faoliyatiga doir ma’lumotlar buxgalteriya hisobi tizimiga kirish, qaror qabul qiluvchi shaxslar uchun zarur axborotlar esa undan chiqish hisoblanadi.
O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga muvofiq, mamlakat hududidagi barcha yuridik shaxslar buxgalteriya hisobini yuritishlari shart.
Shu bilan birga, operativ, statistik va buxgalteriya hisobi boshqaruvda bir xil funktsiyalarni – axborot va nazorat funktsiyalarini bajaradi. Hisobning ushbu turlari bir-birlarini o’zaro to’ldirib, ko’p hollarda bir xil axborotlardan foydalanadi.
Shuning uchun xo’jalik hisobining uchala turi axborotlaridan yaxlit tizim sifatida foydalanish korxonalarga xo’jalik faoliyatini samaraliroq boshqarish, xaridorlar va buyurtmachilarning talablarini qondirish va korxonaning bozordagi ahvolini baholashga imkon yaratadi.
Buxgalteriya hisobining oldiga qo’yiladigan bozor talablari qat’iy va ularning ro’yxati rejali iqtisodiyot sharoitiga qaraganda ancha keng. Bu avvalo, boshqaruv maqsadi korxona faoliyatining yakuniy natijasi - foyda olishga qaratilganligi bilan bog’liq.
2. Buxgalteriya hisobining tarixi to‘g‘risida umumiy ma’lumot
Rus olimi Ya.V. Sokolov o‘zining «История развития бухгалтерского учёта» nomli asarida buxgalteriya hisobining paydo bo‘lishini quyidagi uch qarashga bo‘ladi: 600 yil oldin, xo‘jalik hayotidagi maqsadli jarayonlarning ro‘yxatga olinishi natijasida; 500 yil oldin, bu borada Luka Pacholining kitobi chiqishi bilan; 100 yil oldin, bu borada har xil maktablarning paydo bo‘lishi bilan.
G‘arb mamlakatlarida «Buxgalteriya hisobi tadbirkorlik tili» degan ibora mavjud. Bundan ko‘rinib turibdiki, oddiy tadbirkordan tortib to korxona rahbarigacha «Buxgalteriya hisobi» fanini o‘rganishi va uning asosiy usul hamda uslubiyatini o‘zlashtirib olishi bugungi kun talabidir.
Buxgalteriya hisobi — iqtisodiy siyosatni shakllanishining asosiy bo‘g‘ini, korxona kapitali aylanishini boshqarish va ishlab chiqarish xo‘jalik faoliyatini tartibga solishda hisob ma’lumotlarni yig‘ish hamda bir tizimga keltirishda yagona mexanizm hisoblanadi.
Buxgalteriya hisobini tug‘ilish davri Italiya diyori bilan bog‘liqdir. Jamiyatda ikkiyoqlama yozuvni paydo bo‘lishi buxgalteriya hisobini rivojlanishiga asos bo‘ladi.
XIII—XIV asrlarda ikkiyoqlama yozuv tizimi paydo bo‘ldi va Shimoliy Italiyaning bir necha savdo markazlarida undan foydalanila boshlandi. Topilgan yagona qo‘lyozmalarga ko‘ra ikkiyoqlama yozuv 1340 yili paydo bo‘lgan.
Yana boshqa manbalarga ko‘ra bundan ham oldinroq Fransiyaning Shampan viloyati savdo firmalarida (1299—1300) ikkiyoqlama yozuvdan foydalanilgan. Ikkiyoqlama yuzuvda fransuz monaxi Luko Pacholi asos solgan. U «Schyot va yozuvlar to‘g‘risida risola» nomli asarida (1494) hisob yozuvlariga oid tushunchani ochib berdi. Hozirda ham bu kitob juda dolzarb hisoblanadi.
Buxgalter lavozimini birinchi bo‘lib, Insburk schyotlar palatasininng ish yurituvchisi Xristofor Shtexer olgan, bu borada imperator Mak- similian I ning 1498- yil 13- fevralda chiqargan buyrug‘i Vena davlat muzeyida saqlanmoqda.
Buxgalteriya hisobi bo‘yicha darslik birinchi marta XIX asrda Rossiyada paydo bo‘ldi. 1931- yili K.Klarko va N. Nemchinnovlar tomonidan «Schyot ilmi» nomli o‘quv qo‘llanma nashr etildi.
1710- yilda Rossiya hukumatining «Harbiy va boshqa ishlar bo‘yicha xabarnoma» gazetasida birinchi bor «Buxgalter» so‘zi paydo bo‘ldi. Bu davrda Rossiyada Pyotr I tomonidan harbiy islohatlar o‘tkazilayotganligi munosabati bilan hisob va nazoratga juda katta e’tibor berilayotgan edi.
Ko‘rinib turibdiki, Buxgalteriya hisobi fan va mutaxassislik sifatida shakllanishi hamda rivojlanishi uzoq o‘tmishga ega. Shu yerda o‘rinli savol tug‘ulishi mumkin. O‘zbekistonda qachon buxgalteriya hisobi shakllana boshlagan? Buxgalteriya hisobi nafaqat Germaniya, Rossiya va boshqa Yevropa mamlakatlari balki, O‘rta Osiyoning markazi hisoblangan bizning diyorimizda XV asrda shakllana boshlagan.
Uning ilk bor kurtak otishi Amir Temur tomonidan hisob daftarini yurituvchi shaxslar — yozuvchilarni (kotiblarni) tayinlagani bilan bog‘liq. U o‘zining «Temur tuzuklari» nomli asarida shunday deb yozadi: «Saltanatning har bir idorasida bo‘ladigan kirim-chiqimlarni, kundalik xarajatlarni yozib borish uchun bir kotib tayinlansin.
Yana bir rivoyatda keltirilishicha Amir Temur lashkarlarining har biri jangga kirishidan oldin katta idishga bittadan tosh tashlagan va jangdan eson-omon qaytgan jangchi yana bitta toshni idishdan olgan. Demak, idishda qolgan toshlar soni jangda halok bo‘lgan jangchilar sonini bildirgan. Bu oddiy hisob-kitob buxgalteriya hisobining bir usulini ifodalaydi. Ya’ni, «Kirim — chiqim = qoldiq». Keltirilgan misollardan ko‘rinib turibdiki, bizda ham buxgalteriya hisobi boshqa davlatlar kabi o‘z tarixiga ega ekan.
Respublikamizning hisob tizimida buxgalteriya hisobini fan sifatida shakllanishi va bugungi kunda mustaqil milliy buxgalteriya hisobi tizimini paydo bo‘lishida professor S.B.Qodirxonovning qo‘shgan hissasi juda kattadir. Ayniqsa «Buxgalteriya hisobi nazariyasi» fanini rivojlanishida domlaning mehnati ko‘pdir. S.B.Qodirxonov birinchilardan bo‘lib, 1970- yilda «Buxgalteriya hisobi nazariyasi» nomli darslikni rus tilidan o‘zbek tiliga tarjima qildi, 1976- yilda «Sanoatda buxgalteriya hisobi» nomli darsligi o‘zbek tilida bosmadan chiqdi. Jamiyatdagi iqtisodiy islohotlarni hisobga olgan holda 1993- yilda bu darslik qayta nashr qilindi.
3. Buxgalteriya hisobiga asoslangan dunyodagi chet el ilmiy maktablari
Italiya maktabi. XV – XVII asrlarda Italiya maktabi ustuvorlik qilgan. Ularning yorqin namoyondalaridan biri Fransiskanlik monax, matematika professori Luka Pacholi. L.Pacholining traktatida savdo operatsiyalarini hisobga olish uchun ikkiyoqlama yozuv usuli va buxgalteriya balansini qo‘llash bayon qilingan. Luka Pacholi (1445-1517) – buyuk matematik, digrafik hisob tizimining asoschisi, «Schyotlar va yozuvlar haqidagi asar» (1494)ning muallifidir. Ushbu kitobda hisobchilikning vazifalari, savdogar va buxgalterga qo‘yiladigan talablar, ikki yoqlama buxgalteriya (digrafik paradigma) g‘oyasining asoslari bayon etilgan, buxgalteriya balansi tushunchasi shakllantirilib, u inventar modifikatsiyasi sifatida tushunilgan buxgalteriya hisobining asosiy amal(protsedura)lari rivojlanishiga ulkan hissa qo‘shgan. L.Pacholi o‘zining asarida hisobning maqsadini shakllantirib, ularning asosiylari deb quyidagilarni hisoblagan: faoliyatning ahvoli to‘g‘risida axborotlarga ega bo‘lish va amalga oshirilgan bitimlarning moliyaviy natijalarini aniqlash. L.Pacholining “Schyotlar va yozuvlari to‘g‘risidagi traktati” o‘sha davrda buxgalteriya hisobi haqidagi mavjud barcha bilimlarni o‘z ichiga olgan va ushbu bilimlar boshqa mamlakatlarga tarqala boshlagan hamda nazariy fikrlarning yanada rivojlanishiga yordam bergan.
L.Pacholi tomonidan bayon qilingan ikki yoqlama yozuv bo‘yicha hisob tizimi barcha mamlakatlarda hozirgi vaqtgacha amal qilmoqda. Uning g‘oyasi “berish” va “ega bo‘lish” tamoyiliga nisbatan bosh daftar “Kassa” va “Kapital” tamoyili bo‘yicha tuzilishidan iborat. Boshqacha aytganda, bitta xo‘jalik operatsiyasi (bitta summaning o‘zi) bir vaqtning o‘zida ikkita schyotda aks ettiriladi. Bir tomondan xo‘jalik mablag‘lari qaerga yo‘naltirilganligi (ishlatilganligi), ikkinchi tomondan – ushbu mablag‘lar qaerdan olinganligi (kimniki ekanligi) ko‘rsatiladi. Bu buxgalteriya hisobining xo‘jalik operatsiyalarini ikki yoqlama yozuv metodi bo‘yicha aks ettirish tizimining asosini tashkil etadi. Italiyada buxgalteriya schyotlarining turkumlanishi boshqa olimlar tomonidan ham amalga oshirilgan. Jumladan, L.Feori schyotlarni to‘rtta guruhga bo‘lishni taklif etgan: kapital schyotlari, nominal (operatsion) schyotlar, savdo (material) schyotlari va hisob-kitob schyotlari. P.Skali schyotlarni uch guruhga bo‘lishni asoslagan: xususiy (kapital, foyda va zararlar) schyotlari, mulk schyotlari va korrespondentlar (debitorlar va kreditorlar) schyotlari. A.Petro murakkab provodka tushunchasini kiritgan bo‘lib, bunda bir necha schyotlar debetlanadi va bitta schyot kreditlanadi va aksincha, bir schyot debetlanadi va bir necha schyotlar esa kreditlanadi. Buxgalteriya hisobining rivojlanishiga quyidagi italiyalik olimlar ham ulkan hissa qo‘shgan. Nikolo d’Anastisio mablag‘lar harakatlanishi ustidan qat’iy nazoratni ta’minlaydigan tizimni yaratgan. Italiyalik nazariyotchi va yurist Franchesko Villa: davr boshidan xo‘jalik mablag‘lari harakati ustidan nazorat o‘rnatish va barcha daromad va xarajatlarni ro‘yxatga olishda hisobning maqsadini aniqlagan. Shuningdek, xo‘jalik faoliyati faktlarini mantiqan yozishga doir ta’limot asoschisi va schyotlar turkumlanishi bo‘yicha yangi g‘oyalarni ilgari surgan mualliflardan biri Djuzeppe Cherboni. Djuzeppe Cherboni (1827-1917) – italiyalik buxgalter, logismografiya – hisobshunoslikning asl shaklini o‘zida mujassamlashtirgan buxgalteriya hisobining to‘liq yuridik qomusini kashf etgan. U barcha schyotlarni to‘rtta guruhga (mulkdorlar, ma’muriyatchilar, agentlar va korrespondentlar schyotlariga) bo‘lgan va ularning murakkab tabaqalanishini keltirgan. Buning natijasida hisobni sintetik va analitik turlarga bo‘lish mazmunini yo‘qotgan va xo‘jalik operatsiyalari haqidagi ta’limot birinchi o‘ringa chiqarilgan. Barcha operatsiyalar permutatsiya va (yoki) modifikatsiya sifatida bayon qilingan. Fabio Besta - hisobni alohida korxona mablag‘larini harakatga keltiruvchi iqtisodiy nazorat haqidagi fan sifatida ta’riflagan.
Emanuel Pizani (1845-1915) – italiyalik buxgalter, statmografiya – ma’muriyat hisobchilik ma’lumotlariga tayangan holda qanday qilib eng kam mablag‘lar hisobiga eng ko‘p iqtisodiy natijaga erisha olishi to‘g‘risida ta’limot, boshqacha qilib aytganda statmografiya (aktivlarni maqbullashtirish haqidagi fan)ni ixtiro etgan. Pizani ta’limotiga muvofiq balans aktivi va passivi o‘rtasidagi farq foydani tashkil etib, moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotdagi daromadlar va xarajatlar o‘rtasidagi farqqa teng bo‘lishi lozim; balans korxona xo‘jalik faoliyatining statistikasini, hisobot esa dinamikasini tashkil etadi. Pizani digrafik hisob usullarini xalq xo‘jaligi darajasida tadbiq etish zarur deb hisoblagan. Juzeppi Rossi (1845-1921) – italiyalik buxgalter, hisob axborotlari bir odamdan ikkinchisiga hujjatlari orqali o‘tadi, deb hisoblagan. Umumlashtiruvchi hujjat hisobot bo‘lib, u boshqaruv funksiyalarining uchta - iqtisodiy (aktiv), yuridik (passiv) va ma’muriy (moliyaviy holat to‘g‘risidagi hisobot) turini birlashtirgan holda korxonaning xo‘jalik holatini aks ettiradi. J.Rossi – xo‘jalik faoliyatidagi faktlarni matritsalarda aks ettiradigan shaxmat shaklidagi hisobchilikning muallifi. Xo‘jalik faktlarini matritsalarda aks ettirish tahlil qilish maqsadida chiziqli algebradan foydalanishga keng imkoniyatlar yaratadi. Djino Dzappa (1879-1960) italiyalik buxgalter, hisobshunoslikni korxonani boshqarish haqidagi fan sifatida talqin qilgan. Debitorlar va kreditorlar bilan hisobkitoblar korxonaning tashqi dunyo bilan aloqasi ekanligini, ayni paytda boshqa schyotlar kabi korxona ichidagi munosabatlarning mohiyatini ochib berishini ko‘rsatgan. U balansning mohiyati, uning moddalari o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni ko‘rsatishga olib kelishini, balansning o‘zi esa moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotda aks ettirilgan oborotlar oqibati deb hisoblagan. Bunda u korxona daromadlari ayon, xarajatlari esa shubhali deb e’tirof etgan. U firma kapitalining qiymati uning daromadiga bog‘liq deb hisoblagan. (D.Dzappa. Ladeterminationedelredditonelleimpresecommerciali – Rome, 1929).
Buxgalteriya hisobining maktablari XV – XVII asrlarda Italiya maktabi ustuvorlik qilgan. Ularning yorqin namoyondalaridan biri Frantsiskanlik monax, matematika professori Luka Pacholi.L.Pacholining traktatida savdo operatsiyalarini hisobga olish uchun ikkiyoqlama yozuv usuli va buxgalteriya balansini qo‘llash bayon qilingan. Luka Pacholi (1445-1517) – buyuk matematik, digrafik hisob tizimining asoschisi, «Schyotlar va yozuvlar haqidagi asar» (1494)ning muallifidir.
Frantsiya maktabining vakillariXVII asrdan boshlab buxgalterlik ilmining frantsiya maktabi rivojlana boshlagan. Frantsiya maktabining vakillari italiyalik mualliflar g‘oyalarini rivojlantirib, buxgalterlik ilmining taraqqiyotiga ulkan hissa qo‘shganlar. Shulardan biri M.van Damm (1606 y.) barcha buxgalteriya yozuvlari uchun sirli asos sifatida dastlabki hujjatlarni kiritishni taklif qilgan. Bu bizning zamonaviy tasavvurimizdagi buxgalteriya hisobi barpo bo‘lishi yo‘lidagi muhim qadam bo‘lgan. Shunday qilib, dastlabki hujjat xo‘jalik operatsiyalarini hisobga olish uchun asos hisoblangan. Boshqa bir frantsuz buxgalteri M.Toma (1631 y.) xronologik yozuv tuzilmasini takomillashtirgan.
Germaniya maktabiXX asrning birinchi yarmida Germaniya buxgalterlar maktabi ustunlik qila boshlagan. Ularning yorqin namoyondalaridan biri I.F.Sher bo‘lib, u buxgalteriya hisobining asosini schyotlar emas, balki balans tashkil etadi deb hisoblagan. U buxgalteriya hisobining tuzilishi va mazmunini umumiylikdan xususiylikka qarab o‘rgangan. Italiya maktabi ham, frantsiya maktabi ham xususiylikdan umumiylikka tomon harakatlangan.
4. Buxgalteriya hisobining tashkiliy tamoyillari
Buxgalteriya hisobining umumqabul qilingan asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat:
- hisoblab yozish tamoyili;
- ikkiyoqlama yozuv usuli bilan hisob yuritish;
- davomiylik (uzluksizlik);
- xo’jalik operatsiyalari, aktivlar va passivlarga pul bilan baho berish;
- ishonchlilik;
- ehtiyotkorlik;
- mazmunning shakldan ustunligi;
- ko’rsatkichlarning qiyosiyligi;
- moliyaviy hisobotning xolisligi;
- aktivlar va majburiyatlarning haqiqiy bahosi;
- hisobot davridagi daromadlar va xarajatlarning bir-biriga muvofiqligi;
- tushunarlilik;
- ahamiyatlilik;
- muhimlik;
- to’g’ri va beg’araz tasavvur;
- tugallanganlik;
- izchillik;
- zamonaviylik (o’zvaqtida taqdim etish);
- offsetting (moddalarning o’zaro hisobga olinishi);
- xolislik;
- hisob siyosati.
Hisoblab yozish tamoyili. Pul oqimi to’g’risidagi hisobotdan tashqari moliyaviy hisobotlar hisoblab yozish tamoyili asosida tuziladi.
Hisoblab yozish tamoyiliga muvofiq aktivlar, passivlar, o’z sarmoyasi, daromadlar, xarajatlar, xo’jalik operatsiyalari va voqealar buxgalteriya hisobida bu harakatlar yuzasidan pul mablag’lari yoki ekvivalentlari olingan yo xud to’langan paytda emas, balki shu harakatlar sodir etilgan (yoki haqiqatda olingan) paytda aks ettiriladi.
Hisoblab yozish tamoyili asosida tayyorlangan moliyaviy hisobotlar undan foydalanuvchilarga o’tmishda pul to’lab yoki pul mablag’larini olib amalga oshirilgan operatsiyalar to’g’risidagina emas, shuningdek kelgusida pul to’lanadigan majburiyatlar to’g’risida ham axborot beradi, bu esa tegishli iqtisodiy qarorlarni qabul qilish chog’ida juda zarur hisoblanadi.
Ikkiyoqlama yozuv usuli bilan hisob yuritish qoidasi xo’jalik yurituvchi sub’ekt buxgalteriya operatsiyalarini ikki yoqlama yozuv tizimi asosida ro’yxatga olishi lozimligini bildiradi. Ikkiyoqlama yozuv tizimi shundan iboratki, bir operatsiya bo’yicha bir miqdor buxgalteriya hisobining ikki hisobvarag’ida – birining debetida va ikkinchisining kreditida aks ettiriladi.
Davomiylik. Moliyaviy hisobotni davomiylik qoidasi asosida tayyorlash xo’jalik yurituvchi sub’ekt doimiy harakat qilishini va uzoq muddat davomida o’z faoliyatini davom ettirishini, ya’ni xo’jalik yurituvchi sub’ektning o’zini tugatishiga yoki o’z faoliyati sohasini qisqartirishga ehtiyoji yo’qligini bildiradi.
Agar rahbar xo’jalik yurituvchi sub’ektni tugatish yoki uning faoliyati ko’lamlarini qisqartirish zarur deb hisoblasa yoxud shunday vaziyatga olib keladigan sharoit mavjud deb o’ylasa, moliyaviy hisobga tushuntirishlarda bunday faktning mazmunini ochib berishi va moliyaviy hisobotni tuzishga asos bo’lgan jihatlarni, davomiylik tamoyilidan chekinish sabablarini ko’rsatishi zarur.
Davomiylik tamoyili yana shuni bildiradiki, buxgalteriya hisobini yuritish muddati xo’jalik yurituvchi sub’ekt faoliyat ko’rsatgan muddatga mos bo’lishi lozim, ya’ni xo’jalik yurituvchi sub’ektning buxgalteriya hisobi sub’ekt tugatilgan yoki u bankrot deb e’lon qilingan paytgacha yuritilishi lozim. Xo’jalik yurituvchi sub’ekt o’z faoliyatini to’xtatgan kundan boshlab buxgalteriya hisobini yuritish ham to’xtatiladi.
Xo’jalik operatsiyalari, aktivlar va passivlarga pul bilan baho berish. Barcha xo’jalik operatsiyalari, voqealar, aktivlar va passivlar bir xil birlikda o’lchanishi – pul bilan baholanishi lozim.
O’zbekiston Respublikasida pul birligi - so’m, uning bo’laklari - tiyinlardir.
Ishonchlilik. Axborotda muhim xato yoki g’arazlilik bo’lmasa va foydalanuvchilar unga tayanishlari mumkin bo’lsa, ishonchli hisoblanadi.
Operatsiyalar yoki voqealarning ishonchliligi odatda dastlabki hisob hujjatlari bilan tasdiqlanishi lozim.
Ehtiyotkorlik tamoyili moliyaviy hisobotda aktivlar va daromadlar narxining oshirilib yuborilishiga va majburiyatlar yoki xarajatlar bahosi kamaytirilishiga yo’l qo’yilmasligi lozimligini bildiradi.
Bu tamoyilning qo’llanishi yashirin zahiralarni barpo etishga yoki ta’minotni oshirib ko’rsatishga, aktivlar yoki foydani, majburiyatlar va xarajatlarni ataylab kamaytirishga va oshirib ko’rsatishga huquq bermaydi.
Mazmunning shakldan ustunligi. Ushbu tamoyilning mazmuni shuni bildiradiki, agar hisobga olish hujjatlaridagi va moliyaviy hisobotdagi axborot operatsiyalar va voqealarning mazmunini to’g’ri aks ettirsa, bu axborot moliyaviy hisobotda hisobga olinishi va ko’rsatilishi lozim.
Ko’rsatkichlarning qiyosiyligi. Moliyaviy axborot foydali va mazmunli bo’lishi uchun u turli hisobot davrlaridagi axborotlarga qiyoslanadigan bo’lishi kerak. Hisobotdan foydalanuvchilar xo’jalik yurituvchi sub’ekt moliyaviy hisobotni tayyorlash chog’ida foydalangan hisob siyosatidan, bu siyosatdagi barcha o’zgarishlardan va bunday o’zgarishlarning natijalaridan xabardor bo’lishi kerak.
Moliyaviy hisobotda undan oldingi davrga nisbatan butun qiyosiy axborotni ochib berish zarur. Oldingi davrdagi moliyaviy hisobotlarning sharhlari va bayon qiluvchi axborotlari joriy hisobot davri uchun ham taqdim etilishi va joriy hisobot davri moliyaviy hisobotlarini xolisona taqdim etish uchun zarur bo’lsa, yangilanishi kerak.
Moliyaviy hisobotning ko’rsatkichlarini tuzatish yoki uning moddalarini tasnif etish chog’ida joriy hisobot bilan qiyosiylikni ta’minlash uchun qiyoslama miqdorlar qaytadan tasnif etilishi va ayni paytda bunday tasnifning xarakteri, miqdori, sababi ochib berilishi lozim. Buning imkoniyati bo’lmasa, xo’jalik yurituvchi sub’ekt qayta tasnif etish sababini va agar miqdorlar qaytadan tasnif etilgan bo’lsa kiritilgan o’zgartishlarning xarakterini ochib berishi lozim.
Agar axborot faqat taqdim etish uchun, masalan, ma’lum bir davr boshidagi va oxiridagi nomoddiy va moddiy aktivlarning saldosini tekshirish uchun xizmat qilsa, bunday hollarda qiyoslanadigan axborot talab qilinmaydi.
Yangi standartlarni ishlab chiqish va mavjud standartlarni o’zgartirish bobida qiyoslanadigan axborot taqdim etishga talablar doirasi kamaytirilishi mumkin. Yangi va qayta ko’rib chiqilgan standartlardagi o’tish qoidalari standartdan birinchi marta foydalanilayotganda qiyoslanadigan axborot taqdim etishni talab qilmasligi ham mumkin.
Shunday vaziyatlar ham borki, joriy davr bilan qiyoslash maqsadida qiyoslanadigan axborotni qayta tasnif etish mumkin bo’lmaydi. Masalan, bundan oldingi davrdagi axborot qayta tasnif etish mumkin bo’lmaydigan tarzda to’plangan bo’lishi mumkin, bu esa axborotni o’zgartirishga amalda imkon bermaydi. Bunday vaziyatda qiyoslanadigan miqdorlarga kiritilishi mumkin bo’lgan tuzatishlarning xarakteri ochib berilishi lozim.
Qiyosiylik tamoyiliga rioya qilish uchun quyidagi shartlarni bajarish kerak:
- butun axborot miqdoriga nisbatan talablar;
- hisobot yilida hisobotni taqdim etishga yondashuv o’zgargan taqdirda undan oldingi davr axboroti qiyoslash maqsadlari uchun qaytadan tasnif etilishi lozim;
- agar amaliy mulohazalar bilan qayta tasnif etish mumkin bo’lmasa, basharti qayta tasnif amalga oshirilganda sodir bo’ladigan o’zgarishlarning sabablari va xarakteri ochib berilishi lozim.
Moliyaviy hisobotning xolisligi. Moliyaviy hisobotning ishonchliligini ta’minlash uchun unda keltiriladigan axborot yanglishlardan xoli bo’lishi kerak.
Aktivlar va majburiyatlarning haqiqiy baholash tamoyili ularning tannarxi yoki sotib olingan narxi baholashga asos bo’lishini nazarda tutadi. Standartlarda ko’zda tutilgan ayrim hollarda haqiqiy baholash sotib olish qiymatidan farq qilishi mumkin.
Hisobot davridagi daromadlar va xarajatlarning bir-biriga muvofiqligi ushbu davrda mazkur hisobot davrida olingan daromadlarga asos bo’lgan xarajatlarni aks ettirishini bildiradi. Agar xarajatlar va daromadlarning ayrim turlari o’rtasidagi bevosita bog’liqlikni aniqlash qiyin bo’lsa, xarajatlar taqsimlashning biror-bir tizimiga muvofiq tarzda bir necha hisobot davriga taqsimlab chiqiladi. Bu bir necha yilga taqsimlanadigan amortizatsiya xarajatlariga ham taalluqlidir.
Tushunarlilik. Moliyaviy hisobotda keltiriladigan axborot foydalanuvchilar uchun tushunarli va sodda bo’lishi lozim.
Ahamiyatlilik. Moliyaviy axborotning ahamiyatliligi moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilar qarorlar qabul qilish jarayonida ularning ehtiyojini qoldirishi va operatsion, moliyaviy hamda xo’jalik faoliyatiga doir voqealarga baho berishda ularga yordam berishi lozimligini bildiradi. Axborotning mohiyati va qiymati (muhimligi) uning ahamiyatliligiga ta’sir qilishi mumkin.
Muhimlik. Agar axborotning tushirib qoldirilishi yoki noto’g’ri ko’rsatilishi axborotdan foydalanuvchilarning moliyaviy hisobot asosida qabul qiladigan iqtisodiy qarorlariga ta’sir qilsa, bunday axborot muhim hisoblanadi. Moliyaviy hisobotlarda xarakteri va vazifalari jihatidan o’xshash bo’lgan va alohida ko’rsatilishi mumkin bo’lmagan miqdorlar bilan umumlashtirilishi lozim bo’lgan miqdorlar bir moddada aks ettiriladi.
Biroq, alohida o’zini olganda ham, boshqalarga qo’shganda ham muhim hisoblangan axborot o’zga axborot bilan to’la umumlashtirilmasligi lozim. Shu munosabat bilan, agar axborotning ochib berilmasligi hisobotdan foydalanuvchilar moliyaviy hisobot asosida qabul qiladigan iqtisodiy qarorlariga ta’sir qilishi mumkin bo’lsa, bunday axborot muhim hisoblanadi.
Muhimlik uni tushirib qoldirishning alohida aniq sharhlarida ko’rib chiqiladigan moddaning hajmiga bog’liq bo’ladi. Moliyaviy hisobot xarakteri va vazifalari jihatidan guruhlarga birlashtirilgan xo’jalik operatsiyalarini ishlab chiqish natijasidir. Moliyaviy hisobotlarda yoki modda tarzida tushuntirishlarda aks ettiriladigan, tasnif etilgan qisqa ko’rinishdagi axborot mazkur jarayonning yakunlovchi bosqichi hisoblanadi.
Moliyaviy hisobotda ayrim ko’rsatkichlarni ajratib ko’rsatish yoki ularni boshqa ko’rsatkichlar bilan bir moddaga birlashtirish ham muhimdir. Shu sababli agar aktivlar yoki passivlarning, daromadlar yoki xarajatlarning ayrim moddalari muhim bo’lmasa, bunday hollarda modda yoki moddalar jamining xarakteri va hajmi bir vaqtning o’zida baholanadi. Vaziyatga qarab moddaning xarakteri yoki hajmi belgilovchi omil bo’lib xizmat qiladi.
Agar dastlabki axborot muhim bo’lmasa, BHMSda keltirilgan bunday axborotlarni ochib ko’rsatish talablarini bajarishga hojat bo’lmaydi. Biroq umumiy foydalanishga mo’ljallangan moliyaviy hisobotlarda muhim axborot boshqa muhim axborot bilan bir moddada birlashtirilgan bo’lsa, moliyaviy hisobotga tushuntirishlarda bu axborotni ochib ko’rsatish zarur.
Muhimlik moliyaviy hisobotda keltirilgan tushunarlilik va aniqlik darajasi bilan bog’liq. Axborotni ming yoki milliongacha yaxlitlashtirish chog’ida muhimlik tamoyili buzilmagan paytgacha aniqlik darajasidan foydalanishga yo’l qo’yiladi.
To’g’ri va beg’araz tasavvur. Moliyaviy hisobotlar ulardan foydalanuvchilarda sub’ektning moliyaviy ahvoli, operatsiyalarning natijalari va pul mablag’larining harakati to’g’risida haqqoniy va beg’araz tasavvur hosil qilishi kerak.
Tugallanganlik. Ishonchlilikni ta’minlash uchun moliyaviy hisobotlardagi axborot to’la bo’lishi kerak.
Izchillik. Moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilar xo’jalik yurituvchi sub’ektning turli hisobot davrlaridagi moliyaviy hisobotlarini uning moliyaviy ahvolidagi o’zgarishlar tamoyillarini aniqlash uchun qiyoslash imkoniyatiga ega bo’lishlari kerak.
Xo’jalik yurituvchi sub’ekt operatsiyalari xarakteridagi muhim o’zgarishlar yoki hisobotni taqdim etish shaklini tahlil qilish hisobotni taqdim etish shaklini o’zgartirish maqsadga muvofiqligidan dalolat bermasa, moliyaviy hisobot moddalarini taqdim qilish va tasnif etish saqlanib qolishi kerak.
Sub’ekt operatsiya o’tkazish faoliyati tavsifidagi ayrim muhim o’zgarishlar yoki vaqti-vaqti bilan katta miqdordagi xarid qilish yoxud ko’p miqdordagi mulkning chiqib ketishi yoki moliyaviy hisobotning sharhi moliyaviy hisobotlarni o’zgacha tasavvur etish maqsadga muvofiqligiga olib keladi. Bunday hollarda xo’jalik yurituvchi sub’ekt muhimlik va qiyosiylik tamoyillariga rioya qilish o’rtasidagi muvofiqlikni ta’minlashi lozim. Xo’jalik yurituvchi sub’ekt qayta ko’rib chiqilgan ichki tuzilish uzoq davr davomida saqlansa yoki muqobil tasavvurning afzalligi ravshan bo’lsa, faqat shunday hollardagina moliyaviy hisobot to’g’risidagi tasavvurni o’zgartirishi mumkin. Hisob siyosati bir davrdan ikkinchisiga izchillik bilan o’tkazilishi nazarda tutiladi.
Zamonaviylik. Axborot o’z vaqtida berilgan taqdirdagina u foydali bo’ladi. Agar moliyaviy hisobotlar undan foydalanuvchilar tasarrufiga tuzilgan vaqtdan keyin oqilona vaqt ichida taqdim etilmasa, uning foydasi qolmaydi. Hisobot axborotlari asossiz ravishda ushlab qolinsa, u o’z ahamiyatini yo’qotishi mumkin. Xo’jalik yurituvchi sub’ekt ko’rsatilgan muddatlarda moliyaviy hisobotni tuzishga qodir bo’lishi kerak. Hech qanday omillar, hatto xo’jalik yurituvchi sub’ektning operatsiyalari murakkabligi ham hisobotni vaqtida taqdim etmaslikka sabab bo’lmasligi kerak.
Moliyaviy hisobot "Buxgalteriya hisobi to’g’risida"gi O’zR Qonuniga muvofiq tarzda e’lon qilinishi kerak.
Agar hisobotni tuzish va taqdim etishuning hamma jihatlari ma’lum bo’lgan paytgacha kechiktiriladigan bo’lsa, eng ishonchli axborot ham kam foyda beradi, chunki hisobotdan foydalanuvchilar bu axborotni olmay turib, qaror qabul qilishga majbur bo’ladi. Ahamiyatlilik va ishonchlilik o’rtasida muvozanatga erishish maqsadida iqtisodiy qarorlarni qabul qilish chog’ida hisobotdan foydalanuvchilarning ehtiyojlarini qanday qilib yaxshiroq qondirishni hal etish kerak.
Offsetting (moddalarning o’zaro hisobga olinishi). Aktivlar va passivlar o’rtasida o’zaro hisobga olinishi bo’lmasligi kerak, agar boshqa BHMSlarda bu holat ko’zda tutilmagan bo’lsa.
Daromadlar va xarajatlar moddalari o’zaro hisobga olinishi mumkin emas, faqat quyidagi hollar bundan mustasno:
- BHMS buni talab qiladi yoki ruxsat etadi;
- foyda, zararlar, shuningdek bunday operatsiyalar bilan bog’liq xarajatlar va voqealar yakka holda ham, jamlangan holda ham muhim emas. Ularning taqdim etilishi operatsiyaning yoki bir xildagi bitimlar guruhining mohiyatini eng yaxshi tarzda aks ettirsa, bunday miqdorlar umumlashtirilishi va netto-asosda taqdim etilishi kerak.
Agar daromadlar va xarajatlar o’zaro hisobga olingan bo’lsa, shunga qaramay xo’jalik yurituvchi sub’ekt muhimlik tamoyiliga asoslanib, moliyaviy hisobotlarga izohlarda bu miqdorlarni ochib ko’rsatish ehtiyojini qarab chiqishi kerak. Masalan, agar buxgalteriya balansida debitorlik qarzlarini “Xaridorlar va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblar” moddasida tashkil etilgan zahiralarni shubhali qarzlardan chiqarib tashlab aks ettirish ko’zda tutilgan bo’lsa, lekin tushuntirish yozuvida debitorlik qarzi miqdori ham, shubhali qarzlar bo’yicha tashkil etilgan zahiralar miqdori ham alohida ko’rsatiladi.
Xolislik. Moliyaviy hisobot sub’ektning moliyaviy ahvolini, uning faoliyati moliyaviy natijalarini va pul mablag’larining harakatini xolisona ko’rsatishi lozim. Xolislik tamoyiliga erishish uchun har bir xo’jalik yurituvchi sub’ekt buxgalteriya hisobini yuritish va moliyaviy hisobot tuzish chog’ida BHMS va buxgalteriya hisobi asosiy tamoyillarini qo’llanishga majburdir.
Faoliyatning xilma-xil turlari bo’yicha yangiliklarni joriy etishning tezligi shunday operatsiyalar va vaziyatlarga olib kelishi mumkinki, bunday operatsiyalar va vaziyatlar bo’yicha BHMS hali ishlab chiqilmagan. Bunday holatlarda moliyaviy hisobotning xolisligiga hisob siyosatini tanlash va qo’llanish yo’li bilan erishiladi. Bunday siyosat xo’jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan ushbu standartga muvofiq ravishda mustaqil ishlab chiqilishi lozim.
Hisob siyosati. Sub’ektning hisob siyosati yuqorida keltirilgan tamoyillar asosida belgilanishi lozim. Hisob siyosati xo’jalik yurituvchi sub’ekt moliyaviy hisobotni tayyorlash va tuzish uchun foydalanadigan maxsus tamoyillarni, konventsiyalarni, tartib va amaliy yondashuvlarni ifodalaydi.
Hisob siyosati moliyaviy hisobot barcha maqbul BHMSlarni qo’llanish asosida tuziladigan tarzda tashkil etilishi kerak. Maxsus talablar bo’lmagan taqdirda moliyaviy hisobot:
a) foydalanuvchilar ehtiyoji uchun ahamiyatli;
b) shu jihatdan ishonchli bo’lishi kerak:
- sub’ekt faoliyati va moliyaviy holatining barcha natijalarini xolisona ko’rsatishi;
- faqat yuridik shakldan iborat bo’lmay, voqealar va operatsiyalarning iqtisodiy mohiyatini aks ettirishi;
- xolis (beg’araz) bo’lishi va majburiy bo’lmasligi;
- xolislikka zarar etkazmagan holda ehtiyotkor bo’lishi;
- barcha muhim jihatlari to’la (tugallangan) bo’lishi, ya’ni sub’ekt xo’jalik faoliyatining barcha faktlarini to’la aks ettirishi lozim;
c) faoliyati o’xshash boshqa sub’ektlar moliyaviy hisoboti bilan taqqoslanadigan;
d) tushunarli bo’lishi kerak.
Sub’ektning aniq bir yo’nalish (masala) bo’yicha hisob siyosatini shakllantirishda, buxgalteriya hisobini tashkil etish, yuritish va hisobot tuzish chog’ida O’zbekiston Respublikasining buxgalteriya hisobiga oid qonunlariga amal qilish kerak.
Maxsus BHMSlar yo’q bo’lsa, sub’ekt rahbari xo’jalik yurituvchi sub’ektning moliyaviy hisobotidan foydalanuvchilarga eng foydali axborot beradigan hisob siyosatini ishlab chiqish chog’ida o’z qarorlaridan foydalanishga haqlidir.
O’z qarorlaridan foydalanish jarayonida rahbar quyidagilarni ko’rib chiqadi:
- bunday masalalar xususida BHMSning talablari va qo’llanmalarini;
- O’zR Moliya vazirligi tomonidan e’lon qilingan har qanday boshqa axborotni;
- aktivlar, majburiyatlar, daromadlar va xarajatlar uchun aks ettirish va o’lchashning O’zR Moliya vazirligi tomonidan belgilab qo’yilgan mezonlarini;
- sarmoyalarning asosiy jahon moliya bozorlari qabul qilgan tarmoq ish tajribasini.
Xo’jalik yurituvchi sub’ektning hisob siyosati xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbarining tegishli tashkiliy-farmoyish hujjatlari (buyruq, farmoyish va boshqalar) bilan rasmiylashtirilishi kerak.
Hisob siyosatini shakllantirish chog’ida sub’ekt tanlab olgan buxgalteriya hisobini yuritish usullari tegishli tashkiliy-farmoyish hujjati chiqarilgan yildan keyingi yilning 1 yanvaridan boshlab qo’llaniladi, hisobot yili davomida yangi tashkil etilgan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar bundan mustasnodir.
Ayni paytda bu usullar xo’jalik yurituvchi sub’ektning barcha tarkibiy bo’linmalarida (jumladan, alohida balansga ajratilgan bo’linmalarida) ularning qaerda joylashganidan qat’i nazar qo’llaniladi.
Yangi tashkil etilgan xo’jalik yurituvchi sub’ekt tanlab olgan hisob siyosatini ushbu bandga muvofiq moliyaviy hisobot birinchi marta e’lon qilingunga qadar, lekin davlat ro’yxatidan o’tib yuridik shaxs huquqini olgan kundan boshlab 90 kundan kechiktirmay rasmiylashtiradi. Sub’ekt tanlab olgan hisob siyosati yuridik shaxs huquqini olgan (davlat ro’yxatidan o’tgan) kundan boshlab qo’llanish mumkin bo’lgan siyosat hisoblanadi.
Hisob siyosati taqvimiy yil davomida o’zgarmaydi.
Xo’jalik yurituvchi sub’ektning hisob siyosatini quyidagi hollarda o’zgartirishga yo’l qo’yiladi:
- sub’ekt qayta tashkil etilganda (qo’shilganda, ajralib chiqqanda, birlashganda);
- mulk egalari almashganda;
- O’zR qonunlarida yoki O’zRda buxgalteriya hisobini tartibga soluvchi me’yoriy tizimda o’zgarishlar bo’lganda;
- buxgalteriya hisobining yangi usullari ishlab chiqilganda.
Hisob siyosatining o’zgartirilishi asoslab berilishi va ko’zda tutilgan tartibda rasmiylashtirilishi kerak.
Hisob siyosatida O’zR qonunlaridagi o’zgarishlar bilan bog’liq bo’lmagan o’zgarishlarning oqibatlari sub’ektning buxgalteriya hisobini yuritishning o’zgartirilgan usullari qo’llanila boshlagan vaqtdagi (oyning birinchi kunida) tekshirilgan ma’lumotlar asosida qiymat jihatidan baholanishi kerak.
Buxgalteriya hisobi chuqur nazariya, me’yoriy-huquqiy baza, puxta uslubiy ta’minot bilan birga axloqiy jihatlariga (buxgalterlik etikasi) ham asoslanadi. Shu bois, xalqaro amaliyotda «professional buxgalterlarning axloq kodeksi» amal qiladi. Buxgalterlar o’z faoliyatida ushbu kodeks normalariga rioya qilishlari lozim.
Professional buxgalter quyidagi fundamental tamoyillarga rioya qilishi kerak:
a) intizomlilik;
b) haqqoniylik;
v) kasbiy kompetentlik va zaruriy sinchkovlik;
g) maxfiylik;
d) kasbiy xulq-atvor.
XULOSA
Korxonalarda buxgalteriya hisobini istiqbolli rivojlantirish moliyaviy va boshqaruv hisobi kabi uning muhim tarkibiy qismlari o’rtasidagi aloqadorlikni o’rganishni taqozo etadi.
Moliyaviy va boshqaruv hisobi o’rtasida ko’pgina umumiyliklar mavjud, chunki ularning ikkalasi ham korxona hisob tizimi axborotidan foydalanadi.
Moliyaviy hisobning qabul qilingan tamoyillari boshqaruv hisobida ham amal qilishi mumkin, chunki korxona rahbarlari o’z faoliyatlarida mutloqo tekshirilmagan taxminlar va fikrlarga tayanib ish qilishlari mumkin emas. Bundan tashqari, har ikkala kichik tizim axborotidan zaruriy boshqaruv qarorlari qabul qilish uchun foydalaniladi.
Shunday qilib, boshqaruvning ko’rib chiqilgan rejalashtirish, nazorat va qabul qilingan qarorlar bajarilishining samaradorligini baholash kabi funktsiyalari buxgalteriya hisobi tufayli amalga oshiriladi. Uning axborot tizimi ichki va tashqi axborotdan foydalanuvchilarning xo’jalik yurituvchi sub’ekt moliya-xo’jalik faoliyati to’g’risida yaqqol tasavvurga ega bo’lishini ta’minlaydi.
Buxgalteriya hisobi turli xil xo’jalik jarayonlarini aks ettiradigan juda murakkab axborot tizimidan iborat. Bu jarayonlar bizni o’rab turgan moddiy dunyoning bir qismi hisoblanadi. Shunga ko’ra, ushbu jarayonlarning mohiyati va dinamikasi moddiy dunyoda amal qilayotgan umumiy qonunlarga bo’ysunadi. Ammo, bu qonunlarning iqtisodiyot sohasida namoyon bo’lishi o’ziga xos xususiyatlarga ega.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Buxgalteriya hisobi nazariyasi: O’quv qo’llanma| O. M. Kuljanov, I. I. Xusinov, S. A. Jumanazarov; - T. : “Iqtisod - Moliya”, 2018-yil
2. Sh. Shodmonov, M. Raxmatov. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik. – T. : “Zamin nashr”, 2021 –yil
3. A. O’lmasov, A. Vahobov. O’zbekiston Republikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi. Toshkent Davlat Iqtisodiyot Unversiteti.-: “Iqtisodiyot-Moliya”, 2014-yil
4. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirining 2002-yil 27-dekabr №140 sonli buyrug’gi.
|
