1-MA’RUZA: Kirish. Tilshunoslik fani – til haqidagi fan sifatida. Tilshunoslik
fanining boshqa fanlar bilan bog‘liqligi va ular orasidagi o‘rni
Reja:
1. Tilshunoslik fani – til haqidagi fan
2. Tilshunoslik fanining obyekt va predmeti
3. Tilshunoslik fanining maqsad va vazifalari
4. Til tushunchasi
5. Tilning vazifalari
6. Tilshunoslikning asosiy tarmoqlari
7. Tilshunoslik fanining boshqa fanlar bilan bog‘liqligi va ular
orasidagi o‘rni
Kalit so‘zlar:
til, tilshunoslik, umumiy tilshunoslik, xususiy tilshunoslik,
makrolingvistika,
mikrolingvisika,
ekstralingvistika,
intralingvistika,
komparativistika, kommunikativ lingvistika
Tilshunoslik fani – til haqidagi fan. Tilshunoslik xususiy va umumiy
tilshunoslik sohalaridan iborat. Xususiy tilshunoslik ma’lum bir tilning lug‘at
tarkibi, fonetik sistemasi va grammatik qurilishi, shuningdek, tarixiy taraqqiyot
yo‘llarini, xususan, bir tilni o‘rganish bilan shug‘ullanadi. Umumiy tilshunoslik
esa undan farqlangan holda, tilning kelib chiqishi, ijtimoiy mohiyatini,
jamiyatdagi o‘rni, vazifasini, taraqqiyot yo‘llarini, til bilan tafakkurning bir-
biriga uzviyligini, barcha tillarning o‘zaro munosabatini o‘rganadi hamda tillarni
tekshirish usullarini yaratadi. Umumiy tilshunoslik ayrim tillarni yoki bir guruh
tillarni o‘rganish, tekshirish natijasida aniqlangan til hodisalarini, til dalillarini
umumlashtirib, umumiy xulosalar chiqaradi va xuddi shu asosda til
qonuniyatlarini aniqlab beradi.
Demak, “Tilshunoslikka kirish” fani tilning boshqa hodisalar ichida
tutgan o‘rni, tuzilishi, uning taraqqiy etish qonuniyatlarini, til haqidagi fanning
asosiy tushunchalarini o‘rganadi, talabalarni tilshunoslik fanida qo‘llaniladigan
terminlar, tushunchalar tizimi bilan tanishtiradi. Bu “Umumiy tilshunoslik”
fanining dastlabki bosqichi bo‘lib, murakkab til hodisalari va ularning
qonuniyatlarini to‘g‘ri anglab yetish, ayrim bir til, qarindosh va qarindosh
bo‘lmagan tillar guruhlarini bir-biriga solishtirib, tilning lug‘at tarkibi, fonetik
tizimi va grammatik qurilishini ilmiy asosda chuqur o‘rganish uchun nazariy va
amaliy jihatdan zamin yaratishga xizmat qiladi.
Lingvistik ta’limning vujudga kelishi va rivojlanish jarayoni juda sekin va
uzoq davom etib, qariyb uch ming yillik tarixni o‘z ichiga oladi, ammo u faqat
XIX-XX asrlarda fan sifatida shakllandi. Tilning yaratilishida ham o‘tmishda
yashagan va ijod etgan juda ko‘p mutafakkirlarning ishtiroki bor. Ularning
faoliyati tufayli tilshunoslik barcha fanlar singari talaygina ilmiy merosga ega
bo‘lgan. Buning kamida ikki ahamiyati bor: birinchidan, o‘sha fanning hozirgi,
holati uning o‘tmishdagi rivojlanish bosqichlari bilan bog‘lab o‘rganilganidagina
u yoki bu nazariyaning, qonun-qoidaning nima uchun huddi hozirgiday
shakllanganligini tushunish mumkin.
Ikkinchidan, fan tarixini bilish turli olimlar tomonidan ilgari surilgan
nazariya va fikrlarni to‘g‘ri baholab, yo‘l qo‘yilgan hatolarni takrorlamaslik
uchun yordam beradi.
O’tmishda ijod etgan faylasuf va tilshunoslarning ayrim fikrlari yoki ilmiy
yo‘nalishlari hozirgi zamon g‘oyalariga mos kelmasligi, ba’zan esa zid bo‘lishi
mumkin. Ammo bu hol shunday merosni tarixiy dalil sifatida unutib yuborishga
asos bo‘la olmaydi. Faqat bularni tanqidiy nuqtai nazardan o‘rganish kerak.
Bunda har bir asar va uning muallifining o‘tkinchi, reaksion jihatlariga qarab
emas, balki uning fanga, jamiyat taraqqiyotiga qo‘shgan hissalariga qarab, uning
ijodidagi ilg‘or xususiyatlariga qarab, uning faoliyatiga oqilona baho berish
kerak.
Tilshunoslik fani ham boshqa fanlar singari uzoq, ba’zan ziddiyatli yo‘lni
bosib o‘tgan ijtimoiy fandir va bu yo‘lni ilmiy asosda yoritib berish uchun
tilshunoslik fanini asosiy uch davrga bo‘lish mumkin: qadimgi asrlardagi, o‘rta
asrlardagi va yangi asrlardagi tilshunoslik kabi tarixiy-xronologik davrlarga
bo‘lish lozim. Ammo bunday davrlashtirish tilshunoslikning tarixiy bosqichlarini
tasvirlashda yagona yo‘l hisoblanmaydi. Chunki ilmiy yo‘nalishlar, oqimlar,
maktablar fan tarixida ular rivojlangan jo‘g‘rofiy mintaqalar nomi bilan, masalan:
Hind tilshunosligi, Moskva, Leningrad, Qozon, Iroq, Bag‘dod lingvistik
maktablari va boshqalar yoki ularning tub mohiyatini ifodalaydigan qiyosiy-
tarixiy, tilshunoslik, naturalizm, psixologizm va boshqalar, yoki elat va millat
nomi bilan yuritiladigan hodisa, masalan: slavyanistika, polonistika, rusistika,
turkologiya, arab tilshunosligi, hind tilishunosligi va boshqalar. Qaysi til qanday
nomlanmasin, ularning vaqt jihatdan oldinroq shakllanganlari keyingilari uchun
zamin yaratgan va ular boshlang‘ich manba bo‘lib qolavergan.
Til haqidagi fan tilshunoslik yoki lingvistika deb yuritilib, O’rta Osiyoda XI-
XV asrlarda, Yevropada esa XIX asrning boshlaridan boshqa fanlar qatorida
mustaqil fan sifatida tan olingan. Ammo odamlar ichidagi savodli kishilarning,
o‘z zamonlaridagi olimlarning tilga nisbatan qiziqishlari ancha ilgari boshlangan.
Qadimgi davrlarda tilga oid masalalar odatda boshqa muammolar, masalan,
falsafa, mantiq, tasavvuf, musiqa, hatto tabiiy fanlar bilan qo‘shilib ketgan edi.
Bu fanlar tilshunoslik fanining mustaqil shakllanishiga zamin yaratgan edi. Bu
shakllanish davri hozirgi kungacha bir qancha tarixiy yo‘llarni bosib o‘tgan,
masalan, eramizdan taxminan uch ming yil oldin Iroq, Turkiya, Suriya va Eron
mamlakatlarining qadimgi nomi Mesopotamiya shumer xalqlarining mamlakati
bo‘lgan, ikki ming yil ilgari misrliklarda tilshunoslik vujudga kelgan va nihoyat,
eramizning
birinchi
ming
yilligining
boshida
turon
qabilalarining
markazlashganliklari tufayli turon qavmining tili vujudga keldi va ularning
yozma tillari shakllandi.
Bu tillarda juda murakkab ideografik, keyin bo‘g‘in va harf yozuvi paydo
bo‘lgan. Shu paytdan boshlab esa yozuv ishlarini olib boradigan kotiblar
maktablarda bolalarga (barcha yoshdagilarga ham) yozuv o‘rgatgan. Shuni
ta’kidlash lozimki, yozuv ta’limini o‘rgatishni grammatik bilimlarsiz amalga
oshirish mumkin emas edi. Demak, shumerlar, misrliklar o‘z tillarini chuqur
bilgan ekanlar. Olimlarning fikricha, eramizdan oldingi VII asrlarda
Messopotamiyada sopol taxtachalarga yozilgan mix yozuvlari kutubxonasi
topilgan. Qizig‘i shundaki, bu yozuvlarning orasida alifbolar, lug‘atlar kabi o‘quv
qurollari ham topilgan. O’sha paytlardan boshlangan xunrezliklar, bosqinchilik,
turli-tuman urishlar va siyosiy-ma’naviy inqirozlar qabila va xalqlarning
iqtisodiy hamda madaniy rivojiga katta to‘siq bo‘lib qolaverdi. Ma’lum bir
davrda bilimlarning, shu jumladan, tilshunoslikning avloddan avlodga,
pog‘onadan pog‘onaga o‘tish jarayoni nihoyatda susaygan. Qadimgi
Messopotamiya, Misrda shakllangan tilshunoslikning ko‘pchilik qonun-qoidalari
bu urush va vayronagarchiliklar tufayli keyingi avlodga yetib kelmagan.
Bosqinchilik, urushlar tufayli vayronagarchiliklarni sezilarli darajada o‘z
boshidan kechirmagan Gretsiya, Hindiston, bu toifaga Qadimgi O’rta Osiyo kabi
mamlakatlarda yaratilgan tilshunoslikning ko‘pchilik an’analari bizgacha yetib
kelgan.
Eramizdan oldingi VI asrlarda Xitoyda zamonasining mashhur faylasufi
Konfutsiy
(554-449y)
yozgan
solnomalarda
qadimgi
xitoy
yozma
yodgorliklarning grammatik tahlili berilgan. Bu asarlar “Bahor va kuz” deb
atalib, unda eramizdan oldingi 722-481 yillar orasidagi davrlar aks ettirilgan.
Qadimgi xitoyliklar eramizdan 10 asr ilgari lug‘at tuzganlar, eramizning
boshlarida esa ular sinonimlar lug‘ati ham tuzganlar. Ko‘rsatilgan dalillar
odamlarning tilshunoslik fani bilan juda qadimdan shug‘ullanishiga qaramasdan,
ular tilshunoslik fanining predmetini yaratish uchun asosiy zamin bo‘la
olmaganligini ko‘rsatadi.
Tilshunoslik fanining eng qadimgi manbalari ikki mintaqada, o‘ziga xos ikki
xil madaniyat o‘chog‘ida vujudga kelgan. Bular qadimgi Hindiston, Qadimgi
Gretsiya, qadimgi Rimlardir. Shuning uchun tilshunoslik tarixining qadimgi davri
nafaqat qadimgi hind, qadimgi grek, qadimgi lotin, balki qadimgi Messopotamiya
va qadimgi Misr filologiyasini ham qamrab oladi.
Lingvistikaning ilm sifatidagi taraqqiyotini spiral shaklida tasavvur qilish
odat tusidagi bir hodisadir. Jamiyatning taraqqiy elishi tufayli tilshunoslikda
yangidan-yangi o‘zgarish va yutuqlar hamda, o‘z navbatida, yechimi murakkab
bo‘lgan vazifa va muammolar vujudga kela boshladi. Vujudga kelgan yangi
talqin va tahlillar tilshunoslikning predmetini aniqlash bo‘yicha hosil bo‘lgan
natijalar asosida til o‘rganishning yangi metodlari vujudga kela boshladi.
Agar qadimgi klassik fan tilni bir yagona shakl sifatida tasavvur qilib, uning
falsafiy va mantiqiy fikrlash tahlilini tushuntiradigan bo‘lsa, qiyosiy-tarixiy
tilshunoslik tilning genetik yaqinligi nuqtai nazardan kelib chiqishini tushuntirib,
tahlil qilib beradi. Mantiqiy maktablar borliqni tafakkurdagi umumbashariy deb
tasavvur qilsa, xususiy tilshunoslikda tilning milliy shakllanganligini, psixologik
maktablar tildagi tafakkur, tushunish muammolariga hamda to‘plangan ayrim
dalillarning semantik tahliliga murojaat qilganlar. Bu esa o‘z navbatida, tarixiy va
mantiqiy, nutq va tafakkur, ijtimoiy va shaxsiy muammolarni olimlar oldiga
ko‘ndalang qilib qo‘ymoqdir.
“Yosh grammatikachilar” maktabining vakillari tilning ikki xil faoliyatini,
ya’ni biri tilning individual psixologik faoliyati bo‘lib, u tilda bo‘ladigan
hodisalarning analogiyasiga asoslanishidan iborat. Analogiya esa assotsiatsiya
orqali yuz beradigan psixik hodisalardan kelib chiqadi. Ikkinchisi esa til
faoliyatidagi fiziologik hodisalir – bu esa tildagi fonetik o‘zgarishlarda o‘z aksini
topadi. Ular asosan tilning fonetik xususiyatlariga e’tibor berib, tilning
morfologik
xususiyatlariga kam e’tibor qaratishadi, tilning sintaktik
xususiyatlariga esa deyarli qo‘l urmaganlar.
Neogrammatikachilar, ya’ni grammatikadagi yangi yo‘nalishlar, tilning
ijtimoiy holatini, ayniqsa uning hozirgi holatini tahlil qilish tarafdorlari
bo‘lishgan. Shuni ta’kidlab o‘tish lozimki, ilm-fanning taraqqiyoti atrof-muhit
(obyekt) taraqqiyoti bilan yonma yon, yelkama-elka, ba’zida undan o‘tib ketishi
bu tilshunoslik fanining doimiy taraqqiyotdaligidan dalolat beradi. U bir joyda
to‘xtab qolmaydigan, rivojlanib borayotgan, doim oldinga harakat qilib, o‘sib
borayotgan jarayondir.
Qadimgi Hindiston jahon tilshunosligining markazi, beshigi deb tan olingan,
chunki tilga bo‘lgan qiziqish va tilga oid hodisalar bilan ilk bor Hindistonda
qiziqishgan, ya’ni hind olimlari, faylasuflari til muammolari bilan
shug‘ullanganlar. Qadimgi Hindistonda adabiyot yodgorliklari – vedalar bo‘lib,
ular miloddan oldingi VI asrdan oldinroq paydo bo‘lgan. Vedalar to‘g‘risida
yaratilgan asarlar induizm dinining asosiy muqaddas kitoblari bo‘lib, bugungi
kungacha saqlanib kelingan va ular o‘z mohiyatlarini hanuzgacha yo‘qotmagan.
Eng qadimgi vedalardan biri
– bu “Rigveda” bo‘lib, vedalarning madhiyasi hisoblanadi. O’zining hajmi bilan
bu ulug‘ kitob Gomerning “Iliada” va “Odisseya” kitoblarining qo‘shib olingan
hajmiga to‘g‘ri keladi. “Rigveda” yuqori saviyada bitilgan va turli she’riy
uslubda yozilgan (1028 satrli) lirik asardir.
“Rigveda” tili vedalar tili deb atalib, puxta ishlangan qadimgi hind tili
| 