|
Tilshunoslikda naturalizm oqimi. Reja
|
| Sana | 07.12.2023 | | Hajmi | 55.5 Kb. | | #113030 |
Bog'liq Tilshunoslikda naturalizm oqimi. 3-МАВЗУ. РЕАЛ СЕКТОРДА СТАНДАРЛАШТИРИШНИНГ ТАШКИЛИЙ, ИҚТИСОДИЙ ВА ҲУҚУҚИЙ АСОСЛАРИ (1), Sanoat|
Aim.uz
Tilshunoslikda naturalizm oqimi.
Reja:
Avgust Shleyxer naturalistik ta’limoti xususida.
Avgust Shleyxer dunyo tillarini tipologik tasnifi haqida.
A.Shleyxer til “hayoti”ning ikki davri haqida.
Asosiy tayanch tushunchalar:
Til jonli organizm, biologik hodisa sifatida; ichki va tashqi lingvistika haqida, tilning analitik va sintetik qurilishi.
Umumiy nazariy tilshunoslikning – til falsafasining asoschisi bo`lgan V. Gumboldttomonidan tilning sistema sifatida talqin qilinishi, tilning organizm, organik bir butunlik sifatida berilishi A. Shleyxer, F. De Sossyur, Boduen de Kurtene kabi tilshunoslarning ta`limotlariga ta`sir qildi, ularning lisoniy g`oyalarida kuzatildi.
XIX asrning o`rtalarida Evropa tilshunosligida naturalism oqimi paydo bo`ldi. Ushbu oqimning mashhur vakili nemis olimi Avgust Shleyxer (1821-1863) edi.
A.Shleyxer tilshunoslikdan tashqari botanika va falsafa kabi fanlarni ham o`rgandi. U dastlab Bonn, so`ngra Praga, Ien universitetlarining dotsenti va professori sifatida ma`ruzalar o`qidi, 1858 yilda Rossiya fanlar akademiyasining muxbir a`zosi bo`ldi.
A.Shleyxer hind-Evropa tillarining umumiy masalalari bilan shug`ullandi, Litva tilini o`rganib, jonli nutq bo`yicha tadqiqotlar olib bordi, xalq og`zaki ijodiga oid materiallar to`pladi. U, shuningdek, qiyosiy – tarixiy va tipologik yo`nalishda german, slavyan, boltiq tillari bilan ham shug`ullandi. A.Shleyxer tillarni qiyosiy o`rganishda tovushlarning qonuniy o`zgarishlariga e`tibor berishni talab qildi. U fonetikani fonologiya deb atadi va so`zda tovush, shakl hamda funksiyani farqladi.
Olim ayni vaqtda umumnazariy fikrlarni ham ilgari suradiki, bu fikrlar tilshunoslar tomonidan e`tibor bilan qabul qilindi. Ushbu fikrlar tovush qonuni, analogiya, tilning sistem xarakterga egaligi, so`zning shakli va vazifasi haqidagi g`oyalar bilan bog`lanadi. A.Shleyxerning mazkur nazariy qarashlari «Nemis tili» (1860) asarida bayon qilinadi.
A.Shleyxer hind – Evropa tillarining bitta bobotildan kelib chiqqanligi g`oyasini ilgari surdi. U hind – Evropa tillarining taraqqiyotini «shajara daraxti» jadvali orqali tushuntirdi. Ya`ni, uning fikricha, qachonlardir hind – Evropa bobotili mavjud bo`lgan, uning tarqalib ketishidan hozirgi hind – Evropa tillari kelib chiqqandir.
A.Shleyxerning eng mashhur asari «Hind – german tillari qiyosiy grammatikasining kompendiumi»dir (1861). Bu asar o`tgan yarim asr davomida hind – Evropa tillarini qiyosiy o`rganishning yakuni sifatida maydonga keldi va 15 yil ichida to`rt marta nashr qilindi.
KompendiumdaA.Shleyxer hind – Evropa tilini (bobo tilni) qayta tiklab, uning har bir shoxobchasi qanday rivojlanishini ko`rsatmoqchi bo`ldi.
Umumiy tilshunoslikda A.Shleyxer dastavval naturalistik oqimning yo`lboshchisi, tashkilotchisi sifatida tan olinadi. Uning naturalistik falsafasi «Darvin nazariyasi va til haqidagi fan» (1863) hamda «Insonning tabiiy tarixi uchun tilning ahamiyati haqida» (1865) kabi asarlarida o`z ifodasini topgan.
A.Shleyxer naturalizmining – naturalistik falsafasining mohiyati uning tilni jonli, tabiiy organizm sifatida tushunishida ko`rinadi. U tilni jonli organizmlar kategoriyasiga kiritadi. Aniqrog`i, A.Shleyxer tilning hayoti boshqa barcha jonli organizmlar – o`simliklar, hayvonlar hayotidan jiddiy farq qilmaydi. Tillar ham ular kabi o`sib rivojlanadigan etuk davrga, so`ngra esa o`sishning eng yuqori darajasiga etgan nuqtasidan ebt a sari uzoqlashib, qariydigan davriga ega bo`ladi, deydi.
A.Shleyxerning tilga naturalistik qarashi – biologizmi, ayniqsa, Ch.Darvinning «Turlarning paydo bo`lishi va tabiiy tanlash» (1859) nomli eng muhim asarining e`lon qilinishi bilan yana ham kuchaydi. «Tillar, -deydi Shleyxer, - insonning xohishidan tashqari paydo bo`lgan, o`sgan va ma`lum qonunlar asosida rivojlanadigan tabiiy organizmdir. Ular o`z navbatida qariydi va o`ladi». «Tillar tovush materiyasidan tashkil topgan tabiiy organizmlardir… tillarning o`sishi ma`lum qonuniyatlar asosida yuz beradi».
Ta`kidlash lozimki, tilga nisbatan «jonli organizm» birikmasining qo`llanishi aslida Shleyxergacha ham mavjud bo`lgan. Masalan, XVIII asr mutaffakirlari, ayniqsa, V.Gumboldt tilni to`xtovsiz o`zgarib boruvchi sistema sifatida yoki jonli organizm sifatida tushuntiradi. Ammo olim bu o`rinda tilga nisbatan organizm tushunchasini biologik ma`noda emas, balki falsafiy ma`noda qo`llaydi. Ya`ni til o`lik mexanizm, alohida til belgilarining mexanik birlashuvi emas, balki doimo rivojlanadigan, o`zaro bog`liqlikda bo`lgan sistemadir.
A.Shleyxer organizm terminini tilga bog`liq holda to`g`ri ma`noda – biologik ma`noda talqin qiladi va shu o`rinda xatoga yo`l qo`yadi. U tilning ijtimoiy ahamiyatiga etarli e`tibor bermaydi. Haqiqatda esa prof. S.Usmonov aytganidek, «Tillar tug`ilmaydi, balki urug` tilidan qabila tiliga, qabila tilidan elat (xalq) tiliga, undan esa millat tiliga tomon taraqqiy eta boradi. Bu tarixiy jarayonda ayrim urug`, qabila va elat tillari boshqa tillarga aralashib, singib ketishi ham mumkin. Bunday tillarni o`lik tillar deb atashadi. Ammo o`lik til organizm kabi butunlay o`lmaydi, uning elementlari boshqa tilda ma`lum darajada saqlanib qoladi».Boshqacha aytganda, tillar ham paydo bo`ladi, taraqqiy qiladi va ba`zan «o`ladi». Ammo bu «o`lim» biologik emas, balki ijtimoiy – tarixiy xarakterga ega. Til «o`ladi», qachonki shu tilda so`zlashuvchi jamiyat, xalq yo`q bo`lib ketsa.
O`z davrida qator tilshunos olimlar: Madvig (1842), Maks Myuller (1861), Potebnya (1862), Boduen de Kurtene (1871) tilni jonli organizm deb atalishiga, tilni biologik ma`nodagi organizm bilan tenglashtirilishiga qat`iy qarshi chiqadilar va shunday fikrlarni qat`iy tanqid ostiga oladilar. Jumladan, «Til organizm emas» (Boduen), «Tilni organizm deb atash, demak, u haqda hech narsa demaslikdir» (Potebnya). «Organizm mustaqil yashaydi, so`z esa faqat inson bilan bog`liq holda uning nutq a`zosi orqali yashaydi» (Potebnya) va boshqalar.
Demak, til – tabiiy organizm emas, balki u ijtimoiy hodisa. Tillar shu tillardan foydalanuvchi jamiyat bilan, xalq bilan birga paydo bo`ladi va taraqqiy qiladi. Til yo`q bo`lishi, «o`lishi», aloqa quroli sifatida qo`llanmasligi mumkin, agar shu tilning egasi bo`lgan jamiyat, xalq yo`q bo`lsa yoki boshqa tilga o`tsa, boshqa tilni aloqa quroli sifatida qabul qilsa. Binobarin, u – til aloqa quroli sifatida o`z vazifasidan butunlay «ozod bo`ladi».
A.Shleyxer ta`limotida naturalizmdan tashqari yana tilning «hayoti» va taraqqiyotidagi ikki davr haqidagi muvaffaqiyatsiz, asossiz farazlar, g`oyalar ham bo`lgan. Ya`ni A.Shleyxer til hayotida ikki davrni ajratadi; 1) taraqqiyot davri (tarixgacha bo`lgan davr) va 2) inqiroz davri (tarixiy davr). Aniqrog`i, u tilning «hayotini», taraqqiyotini 1) tillarning rivojlanish davri va 2) tillarning inqiroz davri kabi ikki asosiy davrga bo`ladi.
Tillar taraqqiyotiga, ularning «hayotiga» bunday qarash aslida naturalizm ta`limotidan kelib chiqadi. Qolaversa, u V.Gumboldt kabi tillarning taraqqiyotini inson ruhi, psixikasi bilan bog`laydi: «Tarix va til… – bu inson ruhining birdan-bir almashtirib turadigan faoliyatidir», deydi.
Xullas, A.Shleyxerning tilning ikki davri haqidagi ta`limoti, ya`ni tilning taraqqiyoti uning inqirozi, tanazzulidir, degan g`oyasi qator tilshunoslar tomonidan tanqid ostiga olindi.
A.Shleyxer, uning ayrim xato g`oyalariga qaramasdan, o`z davrining buyuk tilshunosi edi. Uning umumiy va qiyosiy – tarixiy tilshunoslik taraqqiyotidagi, tilshunoslik tarixidagi xizmatlari nihoyatda kattadir.
A.Shleyxerning lisoniy ta`limoti, asosan, haqqoniy, materialistik edi. U o`zining «Qiyosiy – lisoniy tadqiqotlar» va «Nemis tili» asarlarida til va tafakkurni dialektik munosabatda olib, tilni «talaffuz qilingan tovushlar orqali fikr ifodalash» deb ta`riflaydi. «Til bu fikrning tovush orqali ifodalanishidir», deydi. Ayni fikrlardan til va tafakkurning o`zaro bog`liqligi, «bir butunligi», ajralmas munosabatda ekanligi, shuningdek, tovushning moddiy hodisa sifatida til va nutqning materiali, moddiy asosi, moddiy «quvvati» ekanligi kabi fikrlar, xulosalar kelib chiqadiki, bu o`z davri uchun yukasak, ilg`or g`oyalar edi.
A.Shleyxerning o`z ta`limotida tilni jonli organizmga tenglashtirishi aslida tilni o`z tuzilishiga (strukturasiga) ega bo`lgan ob`ekt - sistema sifatida tushunishga, shunday fikrning qaror topishiga imkon beradi, tilni sistema va struktura deb tushunishga xizmat qiladi. Shuningdek, hind – Yevropa tillarining shajara daraxti sxemasining yaratilishi hamda tillarning morfologik tasnifining ishlab chiqilishi ham Shleyxer nomi bilan, uning lisoniy ta`limoti bilan bog`lanadi.
Xullas, A.Shleyxer ta`limotida, aytilganidek, xato g`oyalarning, qarashlarning mavjudligiga qaramay u va uning izdoshlari – naturalizm yo`nalishi, naturalizm maktabi tilga tabiiy – materialistik qarashni, g`oyani olib kirdi va tilshunoslikda til o`z tuzilishiga (strukturasiga) ega bo`lgan qismlardan iborat bir butun ob`ektdir – sistemadir, degan g`oyaning qat`iy qaror topishiga, tasdiqlanishiga xizmat qildi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
Н.A.Koндрашов. История лингвистических учений. M., 1979.
В.И.Кодухов. Обшие языкознание. M., 1974.
S.Usmonov. Umumiy tilshunoslik. T., 1972.
Я.В.Лоя. История лингвистических учений. M., 1968.
T.A.Aмирова, Б.A.Олховиков, Ю.В. Рождественский. Очерки по истории лингвистики. M., 1975.
Aim.uz
|
| |
