Jamiyat taraqqiyotida raqamli iqtisodiyotning tutgan o’rni

bunday tarmoqlarda amalga oshiradigan harakatlarga asoslangan. Raqamli iqtisodiyot, 
bir necha asosiy texnologiyalar, internet, va tegishli texnologiyalar orqali amalga 
oshirilayotgan iqtisodiy va ijtimoiy modellar birlashmasi sanaladi. U raqamli 
texnologiyalar 
asosidagi 
jismoniy 
infratuzilmani 
(keng 
tarmoqli 
liniyalar, 
marshrutizatorlar), kirish uchun ishlatiladigan qurilmalar (kompyuterlar, smartfonlar), 
ular foydalanadigan ilovalar (Google, Facebook) va ular taqdim etadigan funksiyalarni 
(IoT, Data analytics, cloud computing) qamrab oladi. 
Raqamli iqtisodiyot zamonaviy hayotning ko’plab jihatlariga, jumladan, chakana 
savdo, transport, ta’lim va qishloq xo’jaligiga kirib bordi. Raqamli iqtisodiyot bir qator 
sohalarda iste’molchilar uchun yanada qulaylik yaratadi. Endi iste’molchilar eBay orqali 
ishlatilgan tovarlarni sotishi yoki sotib olishi , TripAdvisor bilan sayohat rejalashtirishi, 
Uber bilan taksiga qo’ng’iroq qilishi, AirBnb bilan xona ijaraga olishi, yoki Linkedln 
bilan ish topishlari mumkin. Inson faoliyatining deyarli barcha sohalari raqamli 
texnologiyalar yordamida o’zgartirildi. Raqamli iqtisodiyot biznes qilish usulini 
o’zgartiradi va ishtirokchilar uchun yangi imkoniyatlar yaratadi. Rivojlanayotgan 
mamlakatlardagi firmalar, iste’molchilar va davlat tuzilmalari bilan birgalikda 
iqtisodiyotga asoslangan yangi biznes modellaridan foydalanishlari mumkin. 
Tovar va xizmatlar almashinuvi insonlarning o’zaro munosabatlarining dastlabki 
shakllaridan biridir. Ko’p hollarda, bunday o’zaro munosabatlar oila yoki bevosita atrof-
muhit doirasida cheklangan edi. Raqamli texnologiyaning jadal rivojlanishi endi o’zaro 
manfaatli bitimlar uchun imkoniyatlarni kengaytiradigan agentlarning ancha keng 
tarmog’iga kirish imkonini beradi. Natijada, ulushli iqtisodiyot odamlarning sayohat 
qilish, xarid qilish va resurslarga kirish imkoniyatini o’zgartirdi. Rivojlanayotgan 
mamlakatlarda ulushli iqtisodiyotning salohiyati xilma-xil bo’lsada, u yaratayotgan 
muammolar va salbiy oqibatlar ham murakkab va xilma-xildir. Qimmatli qog’ozlar 
iqtisodiyoti rivojlanayotgan mamlakatlarga ko’p jihatdan foyda keltirishi mumkin. 
Birinchidan, birgalikda iqtisodiyot modellari foydalanuvchilar uchun qimmat bo’lgan 
buyumlardan foydalanishga imkon beradi. Moslashuvchan mehnat sharoitlari norasmiy 
sektorda ishchilarga tajriba orttirish va ularni rasmiylashtirish imkonini beradi. Qimmatli 
qog’ozlar iqtisodiyoti erkin resurslardan samarali foydalanishni rag’batlantiradi, bu esa 

atrof-muhitga kamroq bosim o’tkazadi va rivojlanayotgan mamlakatlarga barqaror 
rivojlanish yo’lini tutishga yordam beradi. An’anaviy biznes modellari uchun ishlab 
chiqilgan qoidalar birgalikda iqtisodiyotni rivojlantirishga xalaqit bermaydi, shuningdek, 
iste’mol xavfsizlik muammolarini hal qilish uchun ba’zi normativ islohotlar zarur. 
Raqamli texnologiyalar bir qator sohalarda rivojlanishni rag’batlantirishi mumkin: 
ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish va daromadlarni kattalashtirish; mavjud 
bozorlarning samaradorligini oshirish, bozorlar hajmini oshirish va yangi bozorlarni 
yaratish, boshqa sohalarda iqtisodiy imkoniyatlarni yaratish va ishlab chiqarish 
omillarining umumiy ko’rsatkichidan tashqarida sifatni oshirish. Biroq, texnologik 
o’zgarish sur’ati tezlashmoqda va texnologik o’zgarish ko’pincha mavjud qonunchilikni 
ortda qoldiradi. Bunday sharoitda asosiy vazifa ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarni 
raqamlashtirish modellarini ishlab chiqishdan iborat. 
Raqamli inqilobdan faol foydalanmaslik bir qator ijtimoiy-iqtisodiy jihatlar, 
jumladan, mamlakatlarning iqtisodiy o’sish istiqbollari, mintaqaviy raqobatbardoshlik, 
yuqori qiymatga ega global ishlab chiqarish zanjirlariga qo’shilish va yuqori malakali 
mehnatni jalb qilish kabi zararli oqibatlarga olib keladi. Rivojlanayotgan mamlakatlar 
uchun katta qiyinchilik raqamli iqtisodiyotning qolgan qismi, qurilgan raqamli 
infratuzilmaning asosiy darajasini yaratmoqda. 
Ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlardagi mavjud o’zgarishlar, post-industrial tuzilmaga 
o’tish raqamli iqtisodiyotga xos bo’lgan bir qator xususiyatlar bilan birga olib boriladi va 
quyidagi fikrlarda namoyon bo’ladi:
1. Rivojlanishning eng muhim sharti-iqtisodiy samaradorlikni oshirish uchun 
foydalaniladigan intellektual harakatlarning mavjudligi. Hozirgi kunda investorlar uchun 
eng qulay kompaniyalar intellektual resurslarga ega bo’lgan kompaniyalardir. Bu yerda 
taniqli misollar Facebook, Uber, Airbnb kabi internet-iqtisod vakillari bo’lib, ular aslida 
jismoniy harakatlarsiz raqamli platformalar hisoblanib, ularning kapitallashuvida ko’plab 
sanoat gigantlarini topishadi.
2. Ma’lumotlarning xo’jalik faoliyatidagi ahamiyatini oshirish. Iqtisodiy 
faoliyatning muhim qismi intellektual mulk, ma’lumotlar bazalari, dasturiy mahsulotlar 
bilan bog’liq xizmatlar bilan bog’liq. Ma’lumotlarni boshqarishning alohida e’tiborga 

loyiq yo’nalishlaridan biri cloud texnologiyasidir. Bunday texnologiyalar 
moslashuvchan, o’lchaniladigan tarzda zarur ma’lumotlarni boshqarish xizmatlariga 
kirish imkonini beradigan modellar hisoblanadi.
3. Axborot-kommunikatsiyaning asosiy vositasi internet hisoblanadi. Keng tarmoqli 
internet, mobil internet, internet dasturlari va gadjetlarning rivojlanishi odamlarning 
jamiyatda muloqot qilish usulini tubdan o’zgartirib yubordi. Veb-saytlar, raqamli 
platformalar, tezkor messenjerlardan foydalanish oldindan qo’llanilgan aloqa 
vositalaridan foydalanishdan ko’ra ancha samaralidir.
4. Ma’lumotlar almashish global hisoblanadi. Global ma’lumotlar uzatish tarmog’i, 
bozorlar va boshqa mamlakatlar texnologiyalariga ega bo’lmagan, faqat cheklangan 
mahalliy bozorlarda faoliyat yuritishga harakat qiluvchi iqtisodiy agentlar tor doirada 
cheklanib, global kurashda kam bo’ladilar. 
Raqamli jamiyatning belgilangan muammolariga asosiy javob, turli darajadagi 
iqtisodiy tizimlarni boshqarish tuzilmasidagi o’zgarishlar va yondashuvlardir. Bunday 
o’zgarishlar birinchi o’rinda natijalarni olishga qaratilgan gorizontal buyruqlar keladi. Bu 
esa yopiq, haddan tashqari byurokratik tuzilmalardan tarmoqni tashkil etuvchi 
tashkilotlarga o’tishni talab qiladi. Bunday tashkilotlar iqtisodiy faoliyatning 
moslashuvchan aloqalarga ega bo’lgan gibrid shakllar bo’lib, ular zarur hollarda 
o’rnatiladi va qayta ko’rib chiqiladi. Iqtisodiyotda tarmoq tuzilmalarining rivojlanishi 
bilan sanoat iqtisodiyotining o’zgarishi, yangi tuzilmalar, ishlab chiqarish va xo’jalik 
faoliyati tashkilotlarining yangi shakllarining moslashuvchan tarmog’ini yaratishni 
ko’zda tutilgan. Tarmoq shakllarining iqtisodiy afzalliklari ularning o’zgaruvchan 
sharoitga tez moslasha olish qobiliyatidir. Umuman, mehnat va kapitalni 
intellektuallashtirish, zamonaviy iqtisodiyotning axborot salohiyatini oshirishdir. Yuqori 
darajada rivojlangan axborot boshqaruv infratuzilmasiga asoslangan tarmoq tuzilmasini 
shakllantirish va intelektual resurslardan samarali foydalanish jamiyat va davlatning 
butun ijtimoiy-iqtisodiy tizimida sezilarli o’zgarishlarni nazarda tutadi. Tarmoq 
texnologiyalari ijtimoiy faoliyatning asosiy sohalarini: davlat va shahar boshqaruvi, 
biznes, ta’lim, sog’liqni saqlash, madaniyat, xavfsizlik, ijtimoiy hayotni yangilashda 
asosiy o’rin tutadi. Iqtisodiy munosabatlarning tarmoq komponenti alohida iqtisodiy 

agentlar faoliyatining samaradorligini ta’minlaydi, kelishuv xarajatlarini kamaytiradi va 
mobil ish tashkil etishni tashkil qiladi. 
Aytish mumkinki, ulardan samarali keng ko’lamli foydalanish muammolarini hal 
qilmasdan, tarmoq infratuzilmasini rivojlantirmasdan turib, bugungi kunda ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanishning ustuvor vazifalaridan birortasini muvaffaqiyatli hal etish 
mumkin emas. 
Zamonaviy sharoitlarda menejmentga yondashuvning muhim o’zgarishi insonga va 
uning qaror qabul qilishdagi roliga nisbatan tubdan farq qiladi. Raqamli iqtisodiyotning 
rivojlanishi bilan yangi turdagi biznes sharoitida insonning o’rni va roli ko’lamli tarzda 
o’zgarib bormoqda. Bunday o’zgarishlarni tahlil qilish o’zaro bog’liq bo’lgan bir butun 
masalalar majmuasini o’rganishni o’z ichiga oladi: mehnat talablarini o’zgartirish, ta’lim 
va tarbiya tizimini o’zgartirish, boshqaruv tizimiga yangicha yondashuvlar [5]. Aholining 
raqamli texnologiyalar sohasidagi bilim, malaka va ko’nikmalar darajasi ushbu 
tendensiyalarning jamiyat hayotining turli sohalarida tarqalishi va rivojlanishida muhim 
omil bo’lmoqda. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning bu omilini tahlil qilish uchun "inson 
kapitali" kategoriyasidan foydalaniladi. Klassik talqinda inson kapitali deganda insonning 
mehnat jarayonida egallaydigan va foydalanadigan hamda uning iqtisodiy 
samaradorligiga ta’sir etadigan bilim, ko’nikma va malakalar majmui tushuniladi. 
Raqamli iqtisodiyotning shakllanishi sharoitida ushbu tushunchaning talqini kengayib 
bormoqda, raqamli texnologiyalar sohasidagi ko’nikmalarga berilgan inson kapitalida 
yanada muhim rol o’ynaydi. Inson kapitalining sifatini yaxshilash, ta’lim jarayonlariga 
odamlarni jalb qilish, raqamli texnologiyalar sohasidagi ko’nikma va malakalarni 
rivojlantirish raqamli iqtisodiyotni shakllantirish va turli sohalarda raqamli 
texnologiyalardan samarali foydalanish uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Uzluksiz ta’lim 
va ilg’or ta’lim zamonaviy iqtisodiyotni rivojlantirishning shartiga aylanmoqda. Hozirgi 
kunda ta’limning o’rtacha davrini oshirishga moyillik kuzatilmoqda. Bunga uzluksiz 
malaka oshirish ijtimoiy muvaffaqiyat va barqaror daromad kaliti ekanligi yordam beradi. 
Shuning uchun ham axborot texnologiyalari sohasida, shuningdek, yangi axborot kasblari 
mutaxassislarini tayyorlashga alohida e’tibor qaratish lozim. Bu shaxslar va jamoalarning 
inson kapitalini, shuningdek butun jamiyatni o’zgartiradi. 

Tadqiqot natijasida rivojlanayotgan mamlakatlarda raqamli iqtisodiyot qurish 
tamoyillarini ishlab chiqish maqsadida quyidagi nazariy natijalarga erishildi. Birinchidan, 
ko’plab rivojlanayotgan mamlakatlar uchun ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning ustuvor 
vazifasi raqamli iqtisodiyotga o’tish, raqamli texnologiyalarni joriy etish va zamonamiz 
muammolariga javob beradigan samarali biznes modellarini yaratishdir. Raqamli 
iqtisodiyotning rivojlanish xususiyatlari intellektual vositalarining mavjudligi, 
ma’lumotlarning ortib borayotgan ahamiyati, biznes tarmog’ini tashkil etish, internetning 
keng miqyosda tarqalishi va ma’lumotlar almashinuvining global xususiyatini o’z ichiga 
oladi. Uchinchidan, rivojlanayotgan mamlakatlarda raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish 
vositalari aniqlangan bo’lib, ular “ulushli iqtisodiyot” ni rivojlantirish uchun raqamli 
platformalar, shuningdek, “cloud” texnologiyalari va yirik ma’lumotlar bazalarini qayta 
ishlash usullarini o’z ichiga oladi. To’rtinchidan, raqamlashtirish sharoitida 
ko’nikmalarni rivojlantirish tizimlarini qurish tamoyillari shakllantirilgan bo’lib, bu 
rivojlanayotgan mamlakatlarda raqamli iqtisodiyotning samaradorligini oshirish 
imkonini beradi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi 
ushbu mamlakatlar aholisining hayot sifatini yaxshilaydi, davlatlarning ijtimoiy-iqtisodiy 
va ekologik barqarorligini oshiradi. 

Download 392,1 Kb.