Keywords:
rubber, component, rubber, special, elasticity, soft, vulcanizer,
ingredient, chemical resistance, dielectric properties, density, compound, accelerator,
activator, conductive, emollient, plasticizer, filler, reinforcement, antioxidant,
pigment, raw material, urethane
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3,848 (SJIF)
February 2023 / Volume 4 Issue 2
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
638
Rezinali qismlarning tarkibi, xususiyatlari va qo’llanilishi
Rezina - bu kauchukni yuqori haroratda vulkanizatsiyalanuvchi va boshqa
maxsus qo’shimchalar bilan qayta ishlanuvchi mahsulot xisoblanadi. Rezinaning
asosiy komponenti kauchuk xisoblanadi. Tabiiy kauchuk (TK) va sintetik kauchuk
(SK) qo’llaniladi.
Tabiiy kauchuk ba’zi kauchuk beruvchi daraxt turlaridan va o’tli buta
o’simliklaridan olingan sutli massani (lateks) sirka yoki chumoli kislotasi bilan ishlov
berish orqali olinadi. TK ning zichligi 0,915...0,930 g/sm
3
. Rezinaning - o’ziga xos
xususiyati yuqori elastiklikdir. Yumshoq rezinaning alohida navlari cho’zilganida o’n
barobarga uzun cho’zilishi mumkin. Bu xususiyat kauchukning tuzilishi bilan
izohlanadi, uning makromolekulalari ochiqlikda chiziqli yoki biroz egilgan yaxshi
shoxlanmagan tuzilishga ega zigzag ko’rinishli va spiral polimer zanjirlardan iborat.
Elastiklikka qo’shimcha ravishda, chiziqli kauchuklar, ayniqsa, yuqori haroratlarda
yuqori emirilish va organik erituvchilarga nisbatan past qarshilik ko’rsatadi. Bunday
sifatlar ularni amaliy foydalanish uchun yaroqsiz holga keltiradi va vulkanizatsiya
yo’li bilan bartaraf qilinadi.
Kauchuk, vulkanizator va ingredientlar kauchukni bir qator qimmatli
xususiyatlar bilan ta’minlaydi. Kauchuk yuqori elastik xususiyatlarga ega va yirtilib
ketish va yeyilishga yuqori qarshilikka ega; gaz va suv o’tkazmasligi xususiyatiga
ega, o’ta kimyoviy qarshilikka ega, shuningdek, qimmatli dielektrik xossalari
mavjud, past zichligi va boshqalarga ega. Demak, 20°C da “Nairit” markali
xloroprenli kauchukdan olingan rezina 20...26 H/mm
2
cho’zilish kuchiga, 30...40%
sabchish elastikligiga, 600...700% cho’zilib uzilishiga , uzilishdagi qoldiq cho’zilishi
12% ni tashkil qiladi.
Kauchukli aralashmani tayyorlash. Kauchuk ishlab chiqarishda uning tarkibiga
kauchukdan tashqari vulkanizatsiya qiluvchi moddalar (oltingugurt yoki tiuram),
vulkanizatsiya tezlatgichlari, to’ldiruvchi moddalari, yumshatgichlar, antioksidantlar,
bo’yoqlar va boshqa moddalar qo’shiladi, ular birgalikda 65% va undan ko’proq
miqdorni tashkil qiladi (qolganlari kauchuk). Kauchuk ularning plastikligini
yo’qotish va elastikligini oshirish uchun vulkanizatsiya qilinadi.
Kauchukga kiritilgan oltingugurt miqdoriga qarab, yumshoq va qattiq rezinaga
farqlanadi. Yumshoq rezina 1,3% oltingugurtni o’z ichiga oladi, yuqori elastiklikka
ega, qattiq kauchuk (ebonit) 30…35% oltingugurtni o’z ichiga oladi - bu zarbaga
chidamliligi yuqori bo’lgan qattiq materiallarni yaratadi. Vulkanizatsiyadan oldin
kauchuk bilan aralashtirilgan barcha moddalar, shu jumladan oltingugurt, rezina
birikmalar tarkibiy qismlari deb ataladi. Ular kauchukda ham kimyoviy, ham fizik
o’zgarishlarga olib keladi. Ularning vazifalari qattiqlik, kuch va qattiqlikni
o’zgartirish va yeyilishga, yog’larga, kislorodga, kimyoviy erituvchilarga, issiqlikka
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3,848 (SJIF)
February 2023 / Volume 4 Issue 2
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
639
va yorilishga chidamliligini oshirishdan iborat. Turli xil jarayonlarda rezina
maxsulotini qo’llash uchun turli tarkibga ega rezinalar qo’llaniladi.
Tezlatgichlar va aktivatorlar. Oltingugurt bilan birgalikda qo’llanilganda,
tezlatgichlar deb ataladigan ba’zi reaktiv moddalar, vulkanizatsiya vaqtini qisqartiradi
va kauchukning fizik xususiyatlarini yaxshilaydi. Noorganik tezlatgichlarga
qo’rg’oshin oqartuvchilar - qo’rg’oshin gletlari (qo’rg’oshin monoksidi), ohak va
magneziya (magniy oksidi) misol bo’ladi. Organik tezlatgichlar ancha faol va deyarli
har qanday kauchuk birikmalarining muhim qismidir. Ular aralashmaga nisbatan
kichik nisbatda kiritiladi: odatda kauchukning 100 qismi uchun 0,5 dan 1,0
qismgacha yetarli. Akseleratorlarning aksariyati mis oksidi kabi faollashtiruvchi
moddalar mavjudligida to’liq samarali bo’ladi va ba’zilari stearin kislotasi kabi
organik kislotani talab qiladi. Shuning uchun, zamonaviy kauchuk birikma
formulalari odatda mis oksidi va stearik kislotani o’z ichiga oladi.
Yumshatuvchilar va plastifikatorlar. Yumshatuvchilar va plastifikatorlar odatda
kauchuk birikmani tayyorlash vaqtini qisqartirish va jarayon haroratini pasaytirish
uchun ishlatiladi. Ular, shuningdek, aralashmaning tarkibiy qismlarini tarqatishga, bu
esa kauchukning shishishi yoki eritishga yordam beradi. Odatda yumshatuvchilarga
stearin, paraffin moddalari kiradi.
To’ldiruvchilar. Kauchuk sanoatining boshlanishida, avtomobil paydo
bo’lishidan oldin ham, undan olingan mahsulotlarning narxini pasaytirish uchun
kauchukga ma’lum moddalar qo’shilgan. Kuchaytirish hali katta ahamiyatga ega
emas edi va bunday moddalar shunchaki kauchuk hajmini va massasini oshirishga
xizmat qiladi. Ular rezina aralashmasining to’ldiruvchi moddalari yoki inert tarkibiy
qismlari deb ataladi. Umumiy to’ldiruvchilar bo’r, talk, kaolin va diatom moddalari
keng tarqalgan.
Mustahkamlovchi to’ldiruvchilar. Ba’zi moddalar kauchukni kuchaytiradi, unga
mustahkamlikni berib va yeyilishga qarshilikni kuchaytiradi. Ular mustahkamlovchi
to’ldiruvchi moddalar deb ataladi. Yupqa bo’lingan shakldagi uglerod gaz qurumi
eng keng tarqalgan mustahkamlovchi to’ldiruvchi moddasi: unga nisbatan arzon va
bu turdagi eng samarali moddalardan biridir xisoblanadi. Avtomobil shinalari rezina
protektori kauchukning 100 qismiga taxminan 45 qism uglerod qurimini tarkibini o’z
ichiga oladi. Boshqa tez-tez ishlatiladigan mustahkamlovchi to’ldiruvchi moddalari
mis oksidi, magniy karbonat, kremniy oksidi, kaltsiy karbonat va ba’zi gillar bo’lsa,
ammo ularning barchasi uglerod qurimidan kam samarali xisoblanadi.
Antioksidantlar.
Antioksidantlardan
rezina
mahsulotlarning
qarish
va
ekspluatatsiya davrida kerakli xususiyatlarini saqlab qolish uchun foydalanish
Ikkinchi jahon urushidan keyin boshlangan. Vulkanizatsiya tezlatgichlari singari,
antioksidantlar rezinaning 100 qismiga 1-2 qism konsentratsiyasida kauchukning
qattiqligi va mo’rtligining o’sishiga to’sqinlik qiladigan murakkab organik birikmalar
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3,848 (SJIF)
February 2023 / Volume 4 Issue 2
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
640
qarshilik ko’rsatadi. Havo, ozon, issiqlik va yorug’lik ta’siri rezinaning qarishining
asosiy sabablaridan xisoblanadi. Ba’zi antioksidantlar rezinani egilish va issiqlikdan
shikastlanishini himoya qiladi.
Pigmentlar. Kuchaytiruvchi va inert to’ldiruvchi moddalari va boshqa rezina
aralashmalari ko’pincha pigmentlar deb ataladi, garchi haqiqiy pigmentlar kauchuk
mahsulotlariga rang berish uchun ham ishlatiladi. Oq pigment sifatida rux va titan
oksidlari, mis sulfidi va litopon ishlatiladi. Mahsulotlarga turli rang soyalarini berish
uchun tojli sariq, temir oksidi pigmenti, surma sulfidi, ultramarin va lampa qurimlari
ishlatiladi.
Rezina mahsulotlarini ishlab chiqarishning texnologik jarayoni quyidagi asosiy
operatsiyalar guruhlarini o’z ichiga oladi:
a) kauchukni plastiklash (kichik bo’laklarga bo’linish va rezina plastmassa va
bir xil bo’lishi uchun roliklardan o’tkazish) va maxsus rezina aralashtirgichlarda yoki
valiklarda kukunli komponentlar (vulkanizator va ingredientlar) bilan aralashtirish
yo’li bilan rezina aralashmasi yoki xom rezina tayyorlash;
b) Rezina xomashyosiga ishlov berish yarim tayyor mahsulot va kalendrlash
(kalendr deb ataladigan maxsus uch yoki to’rt rulonli dastgohlarda mato tayanchi
bo’lgan yoki bo’lmagan silliq yoki profilli listlar va lentalarga qoliplash); lenta,
naychalar, o’qlar, burchaklar, shnurlar, avtomobil va velosiped ichki kameralarii va
boshqalarni olish uchun doimiy bosib turish yoki lenta shaklini olish uchun shpritslab
va. chervyakli mashinalarda ishlab chiqarish( ekstruder turlarida); qoliplash
qistirmalari, amortizatorlar, avtomobil shinalari, rezina metalli va boshqa
mahsulotlarni olish uchun gidravlik presslarda bajariladigan maxsus metall qoliplarda
qoliplash; bosim ostida quyish va boshqa usullar mavjud;
c) yakuniy operatsiya bo’lgan va qabul qilingan rezina xom ashyosiga termik
ishlov berish belgilangan harorat rejimiga (odatda 140 ... 155°C da) muvofiq issiqlik
bilan ishlov berishdan iborat bo’lgan, olingan mahsulotlarni vulkanizatsiya qilish,
bunda bir qator kimyoviy va fizikaviy chiziqli strukturaning tarmoqqa aylanishi bilan
bog’liq rezinada o’zgarishlar ro’y beradi, buning natijasida rezinaning mexanik
mustahkamligi, qattiqligi va mustaxkamligi (elastikligi), dielektrik xossalari va
organik erituvchilarga chidamliligi, haroratning o’zgarishi va boshqa jarayonlar hosil
bo’ladi. Odatda, vulkanizatsiya maxsus qozonlarda past bosimli (0,1-0,2 MPa), issiq
suvda yoki issiq havoda to’yingan suv bug’lari atmosferasida amalga oshiriladi.
Metall qoliplarda rezina mahsulotlarini shakllantirishda qoliplash jarayoni qizdirilgan
press-qoliplarda vulkanizatsiya bilan birlashtiriladi. Rezina mahsulotlarini texnikada
keng qo’llash rezina materiallarini ajratib turadigan bir qator o’ziga xos xususiyatlar
ega.
Uretan (izotsiyanat) kauchuklari (UK) ajoyib yeyilishga bardoshli, yog‘ va
ozonga chidamliligi, shuningdek tebranish va radiatsiyaga chidamliligi bo’lgan
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3,848 (SJIF)
February 2023 / Volume 4 Issue 2
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
641
rezinalarni ishlab chiqarish uchun mo’ljallangan. Uretan elastomerlari -35 dan +100
°C gacha bo’lgan harorat oralig’ida (qisqa muddatli 130 °C da 120 soatgacha) ozon,
turli yog’lar va abraziv yeyilishlar mavjud bo’lganda uzoq vaqt davomida ishlatilishi
mumkin, ammo issiq suv va konsentrlangan gidroksidi va kislotalarga chidamli emas.
SKU-6, SKU-7, SKU-7P va SKU-8 elastomerlari ko’mir qazish, avtomobilsozlik,
poyabzal, radiotexnika va boshqa sanoatlarda mahsulot ishlab chiqarish uchun
qo’llaniladi, bu erda elastiklik bilan bir qatorda agressiv muhit talab qilinib yeyilishga
qarshilik kuchayadi. Shunday qilib, SKU-6, SKU-7 va SKU-8 turli xil zichlovchilar,
karbyurator klapanlari, tormoz va yo’naltiruvchi roliklar, shovqinsiz tishli uzatmalar,
pnevmatik asboblar qismlari uchun elastik qoplamalar, yigiruv mashinalari va
boshqalarni ishlab chiqarish yeyilish qarshiligini oshirish uchun ishlatiladi. Bundan
tashqari, optik faol material bo’lgan SKU-6 fotoelastiklik usuli bilan turli
tuzilmalardagi kuchlanishlarni o’rganish uchun ishlatiladi. SKU-7P ko’mir qazish
sanoatida shovqinni kamaytirish elementlari, tegirmonlarning yeyilishga bardoshli
qoplamasi, sentrifugalar, ruda tepaliklarining abraziv qoplamasi sifatida, shuningdek,
turli xil texnik qismlarni ishlab chiqarish uchun keng qo’llaniladi: qistirmalari,
manjetlar, sirpanish podshipniklari, vkladishlar, membranalar, avtomobillarning
rullari, magnitafonlarning lenta tortish mexanizmlarining qismlari, demferlar va
boshqalarni ishlab chiqarishda qo’llaniladi.
Butadien kauchuklari (KB) ajoyib elastiklik, sovuqqa chidamliligi (shishaga
o’tish harorati -110 °C) va yuqori yeyilishga qarshilikka ega, bu ularning shinalar,
rezina texnik buyumlar, poyabzal va boshqalarni ishlab chiqarishda keng
qo’llanilishini ta’minladi. KB har qanday nisbatda tabiiy va stirol-butadien
kauchuklari
bilan
yaxshi
kombinatsiyalangan
bo’lib,
o’zining
individual
xususiyatlarini saqlab, rezinalarga yeyilishga bardoshli, elastiklik va sovuqqa
chidamliligini oshiradi.
Nitril butadien kauchuklari (NBK). Ularning xarakterli xususiyati neft va
benzinga chidamliligi bo’lib, yeyilishga yuqori qarshilik bilan birlashtirilib, ularni
aviatsiya, neft, traktor, avtomobilsozlik va boshqa sanoat tarmoqlari uchun
mahsulotlar ishlab chiqarish uchun ishlatishga imkon beradi. Shu bilan birga, NBK
asosidagi vulkanizatlar yuqori issiqlikka chidamlilikka ega va aralashmaning
formulasiga qarab, 120...140°C gacha bo’lgan haroratlarda qo’llanilishi mumkin.
NBK asosidagi rezinalar metallarga yaxshi yopishadi va yoqilg’iga chidamli va
agressiv vositalarga chidamli mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun ishlatiladi:
konveyer lentalari, shlanglar, yonilg’i baklari, diafragmalar, turli xil qistirmalari va
qistirmalari, prokladkalar, salniklar, qoplamalar, rezina qoplangan vallar, poyabzallar,
yeyilishga bardoshli qoplamalar, sirpanish podshipnillari va boshqalarda qo’llaniladi.
Izopren kauchuklari (IK). Kimyoviy tuzilishi va fizik-mexanik xossalari
boʻyicha amalda tabiiy kauchukga teng boʻlgan IK-3 ishlab chiqariladi. Ular yuqori
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3,848 (SJIF)
February 2023 / Volume 4 Issue 2
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
642
quvvatga ega, yaxshi yopishish qobiliyatiga ega, yuqori haroratlarda o’z
xususiyatlarini saqlab qoladi va oksidlanishga juda chidamli. Texnik xususiyatlar
to’plamiga ko’ra, IK-3 konveyer lentalari, bosimli qo’lqoplar, rezinatexnik buyumlar,
himoya qoplamalari va boshqalarni ishlab chiqarishda foydalaniladi. So’nggi
paytlarda yaxshilangan fizik-mexanik xususiyatlarga ega va kichik xajmda uchuvchi
moddalarga ega bo’lgan IK-3TK kauchukidan foydalanildi. Uning asosida rezina
haddan tashqari yuk ostida va o’zgaruvchan yuklash rejimlarida ishlaydigan energiya
mahsulotlari uchun ishlab chiqariladi.
Butadien-stirol kauchuklari (BSK, SKMS). Ularga asoslangan rezinalar
mustahkamligi bo’yicha TK asosidagi rezinalarga yaqin. Ular etarlicha elastik, yaxshi
yeyilishga qarshilik, qoniqarli sovuqqa chidamlilik va issiqlikka chidamlilik, lekin
past yog‘ qarshiligiga ega. Metalllarga yaxshi yopishish kauchuk mahsulotlarini
ishlab chiqarishda BSK asosidagi kauchuklardan foydalanish imkonini berdi. SCS va
BSK umumiy maqsadli kauchuklar bo’lib, shinalar, poyabzal, kabel sanoati va
boshqalarda keng qo’llaniladi.
Xloroprenli kauchuklar yuqori cho’zilish qobiliyatiga ega (800 ... 1000%
gacha), parchalanishga chidamliligi (300…600 N / mm
2
) bo’yicha ular tabiiy
kauchukga yaqin. Ular yorug’lik, ozon va yong’inga chidamliligini yuqori,
shuningdek, yoqilg’i va moylarga yuqori chidamlilikka ega. Ushbu kauchuklarning
sovuqqa chidamliligi va issiqlikka chidamliligi past. Xloropren kauchuklari yuqori
darajada yopishadi va ulardan olingan rezinalar metallarga yaxshi yopishadi. Ular
moy va benzinga nisbatan yuqori egiluvchanlik va qarshilikka ega qismlarni ishlab
chiqarish uchun ishlatiladi: prokladka, va nasoslar diafragmasi uchun qo’lqoplar neft
mahsulotlarini quyishga, salniklar va boshqalar.
Rezina qismlariga shakl berish usullari
Xom kauchuk plastiklashtirilgandan va rezina birikmalarini tarkibiy qismlari
bilan aralashtirilgandan so’ng, uni yakuniy mahsulotga aylantirish uchun
vulkanizatsiya qilishdan oldin qo’shimcha ishlov beriladi. Qayta ishlash turi rezina
mahsulotining qo’llanilishiga bog’liq. Jarayonning ushbu bosqichida kalendrlash va
ekstruziya keng qo’llaniladi.
Kalendrlar - bu rezina aralashmani qatlam listlarga yoyish yoki matolarga
surtish uchun mo’ljallangan qurilma-mashinalar hisoblanadi. Standart kalender
odatda bir-birining ustiga uchta gorizontal vallardandan iborat bo’lib, ba’zi ilovalar
uchun to’rt va besh valli kalendar ishlatiladi. Bo’shliq kalendr vallarning uzunligi 2,5
m gacha va diametri 0,8 m gacha, haroratni nazorat qilish va silliq sirtlash uchun
vallarga bug‘ va sovuq suv beriladi, ularni tanlash va saqlash doimiy qalinlikdagi
sifatli mahsulotni olish uchun juda muhimdir. Qo’shni vallar qarama-qarshi
yo’nalishda aylanadi, har bir valning tezligi va vallar orasidagi masofa aniq nazorat
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3,848 (SJIF)
February 2023 / Volume 4 Issue 2
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
643
qilinadi. Kalendrda matolarni qoplash, gazlamalarni moylash va rezina aralashmani
qatlam listlarga o’rash amalga oshiriladi.
Ekstruziya. Ekstruder quvurlar, shlanglar, shinalar himoyasi, pnevmatik shinalar
kameralari, avtomobil muhrlari va boshqa mahsulotlarni shakllantirish uchun
ishlatiladi. Ular po’lat silindrsimon korpusdan iborat bo’lib, isitish yoki sovutish
uchun ko’ylagi bilan ta’minlangan. Korpusga mahkam o’rnatilgan shnek roliklarda
oldindan qizdirilgan vulkanizatsiyalanmagan kauchuk birikmani korpus orqali boshga
oziqlantiradi, uning ichiga hosil bo’lgan mahsulot shaklini aniqlaydigan
almashtiriladigan shakllantiruvchi qolip o’rnatiladi. Boshdan chiqadigan mahsulot
odatda suv oqimi bilan sovutiladi.
Pnevmatik shinalar kameralari ekstruderdan uzluksiz trubka sifatida chiqadi,
so’ngra kerakli uzunlikdagi bo’laklarga bo’linadi. Ko’pgina mahsulotlar, masalan,
qistirmalari va kichik quvurlar, ekstruderdan oxirgi shaklda chiqadi va keyin
davolanadi. Boshqa mahsulotlar, masalan, shinalar tagliklari ekstruderdan to’g’ridan-
to’g’ri blankalar ko’rinishida chiqadi, ular keyinchalik shinalar korpusiga qo’llaniladi
va unga vulkanizatsiya qilinadi, ularning asl shakli o’zgaradi.
Vulkanizatsiya. keyinchalik foydalanishga yaroqli zagatovka vulkanizatsiyalab
tayyor, ishga yaroqli mahsulotlarini olishga tayyorlanadi. Vulkanizatsiya bir necha
usul bilan amalga oshiriladi. Ko’pgina mahsulotlarga oxirgi shakli faqat
vulkanizatsiya bosqichida, metall qoliplarga o’ralgan rezina aralashmalari harorat va
bosim ostida shakl beriladi. Reazina qismlarni ishlab chiqarishda yakuniy operatsiya
past bosimdagi to’yingan suv bug’lari atmosferasida 120 ... 150°C haroratda maxsus
kameralarda (vulkanizatorlar) amalga oshiriladi. Vulkanizatsiya jarayonida
oltingugurt va kauchukning kimyoviy reaktsiyasi sodir bo’ladi, buning natijasida
kauchuk molekulalarining chiziqli tuzilishi tarmoqqa aylanadi, bu plastisitni
kamaytiradi, organik erituvchilarga qarshilikni oshiradi va mexanik mustaxkamligi
oshadi. Rezina texnik qismlarni ommaviy ishlab chiqarishda texnologik operatsiyalar
yuqori samarali va avtomatlashtirilgan jixozlar yordamida amalga oshiriladi.
Avtomobil shinalari barabanga yig’ilgandan so’ng kerakli o’lchamda
qoliplanadi va keyin taklangan po’lat qoliplarda vulkanizatsiya qilinadi. Shakllar
vertikal qotib turadigan avtoklavda bir-birining ustiga o’rnatiladi va bug’ yopiq
isitgichga yuboriladi. Shina trubkasi bilan bir xil shakldagi havo yostig’i shinaning
kamerasiga kiritiladi. Moslashuvchan mis quvurlar orqali unga havo, bug’, issiq suv
alohida yoki bir-biri bilan birgalikda xaydaladi; bu bosim o’tkazuvchi suyuqliklar
shinalar tana go’shtini bir-biridan itaradi, bu esa kauchukning qolipning shaklli
chuqurchalariga oqib tushishiga olib keladi.
Zamonaviy amaliyotda texnologlar press qoliplar deb ataladigan alohida
vulkanizatorlarda ishlab chiqarilgan shinalar sonini ko’paytirishga intilmoqda. Ushbu
quyma qoliplarda bug’, issiq suv va havoning ichki aylanishini ta’minlaydigan ichi
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3,848 (SJIF)
February 2023 / Volume 4 Issue 2
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
644
bo’sh devorlar mavjud bo’lib, ular ishlov beriladigan qismga issiqlik keltiradi.
Belgilangan vaqtda qoliplar avtomatik ravishda ochiladi.
Pishirish kamerasini shinalar bo’shlig’iga kiritadigan, shinani davolaydigan va
tayyor shinadan pishirish kamerasini olib tashlaydigan avtomatlashtirilgan
vulkanizatsiyalashgan presslar ishlab chiqilgan. Pishirish kamerasi vulkanizatsiya
pressining ajralmas qismi hisoblanadi. Shinalar quvurlari silliq yuzaga ega bo’lgan
o’xshash qoliplarda davolanadi. Bir kamera uchun o’rtacha vulkanizatsiya vaqti 155 °
C da taxminan 7 minut. Pastroq haroratlarda quritish vaqti oshadi.
Ko’pgina kichik mahsulotlar parallel gidravlik press plitalari orasiga
joylashtirilgan metall qoliplarda vulkanizatsiya qilinadi. Mahsulot bilan to’g’ridan-
to’g’ri aloqa qilmasdan isitish uchun bug’ning kirishini ta’minlash uchun
matbuotning plitalari ichi bo’sh. Mahsulot issiqlikni faqat metall qolip orqali oladi.
Ko’pgina mahsulotlar havoda yoki karbonat angidridda isitish orqali vulkanizatsiya
qilinadi. Rezina mato, kiyim-kechak, yomg’ir kiyimi, rezina poyabzallar shu tarzda
vulkanizatsiya yo’li bilan olinadi. Jarayon, odatda, katta gorizontal bug’li ko’ylagi
vulkanizatorlarda amalga oshiriladi. Quruq issiqlik vulkanizatsiyalangan rezina
aralashmalari oltingugurtning bir qismini mahsulot yuzasiga chiqarilishiga yo’l
qo’ymaslik uchun quyi oltingugurt qo’shimchasini o’z ichiga oladi.
1-rasm. Manjet uchun press-qolip
Xom kauchuk rezina rulonlarda yoki mikserlarda aniq dozalangan ingredientlar
bilan aralashtirish orqali tayyorlanadi. Tayyorlangan aralash kalendrlarda ma’lum
qalinlikdagi varaqlarga ishlov beriladi. Keyin qismlarning blankalari listlardan
kesiladi (bosib kesiladi) yoki ular qarshi mashinalarida qoliplanadi. Qismlar gidravlik
presslarda 1,5-2,0 MPa bosim ostida bosish orqali amalga oshiriladi. Ba’zi rezina
mahsulotlarni (amortizatorlar, tiqinlar, manjetlar va boshqalar) qoliplarda issiq
presslash orqali olish mumkin. Kauchuk mahsulotlarini ishlab chiqarish uchun
qoliplarning konstruksiyasi reatoplast qoliplarga o’xshaydi.
1-rasmda rezinali manjetlar ishlab chioqarish uchun olinadigan to’g’ridan-to’g’ri
press qolipi ko’rsatilgan. Vulkanizatsiyalanmagan ("xom") rezina aralashmasi
bosishdan oldin puanson olib tashlangan ochiqlikka joylashtiriladi, qolip qismlari 1
va 3 orasidagi bo’shliq, bir vaqtning o’zida matritsa va yuklash kamerasi bo’lib
xizmat qiladi. Shundan so’ng, aralashma 2 puanson bilan qoplanadi va shtampga
bosim o’tkazuvchi gidravlik pressga joylashtiriladi. Bosim ostida rezina aralashmasi
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3,848 (SJIF)
February 2023 / Volume 4 Issue 2
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
645
mahsulot shakliga bosiladi, ma’lum bir haroratda texnologik ta’sirdan so’ng, prez
qolipdan chiqariladi. Preslash harorati 140…155
o
C. Preslash jarayonida qismlarni
shakllantirish va vulkanizatsiya qilish bir vaqtning amalga oshiriladi. Shakl
berilgandan keyin yuqori quvvatli qismlar (masalan, klinli kamarlar) maxsus
qurilmalarda - paketlarda qo’shimcha vulkanizatsiyaga uchraydi. Sovuq presslashda
qismlar ebonit aralashmalaridan (tifepnyca akkumulyator batareyalari, kimyo sanoati
uchun qismlar va boshqalar) olinadi. Preslashdan so’ng, zakatovkalar vulkanizatsiya
uchun yuboriladi. Ebonit aralashmasining tarkibi kauchuk va katta miqdordagi
oltingugurtni (30% gacha) o’z ichiga oladi. To’ldiruvchi sifatida ebonit ishlab
chiqarishning yanchilgan chiqindilari ishlatiladi.
Uzun olchamdagi mahsulotlar Ishpritsli mashinalarda (profillar, quvurlar,
arqonlar) ishlab chiqariladi. Rezinani shpritslash ekstruziya qilish usuli
plastmassaning ekstruziyasiga o’xshaydi.
Bosim ostida quyish yo’li bilan murakkab shakldagi qismlarni ishlab chiqaradi.
Rezina aralashmasi bosim ostida 80 - 120
o
C haroratda maxsus teshik orqali qolipga
yuboriladi, bu vulkanizatsiya davrini sezilarli darajada qisqartiradi.
| 