2.12.6. Istalgan yuklama uchun to’rtqutblikning kirish
qarshiligi
To’rtqutblik ish rejimini tavsiflashda ko’pincha uning kirish
qarshiligi
tushunchasidan
foydalaniladi.
To’rtqutblik
kirish
kuchlanishi
1
U
ning kirish toki
1
I
ga nisbati uning kirish qarshiligi
deb ataladi. Bunda manba to’rtqutblikning kirish qismalariga ulangan
deb hisoblanadi. Demak:
D
Z
С
В
Z
А
I
D
U
С
I
В
U
А
I
U
Z
n
n
kir
,
2
2
2
2
1
1
)
1
(
(2.15)
bu yerda
.
/
2
2
I
U
Z
n
ELEKTROTEXNIKANING NAZARIY ASOSLARI
140
Xuddi shuningdek, manba to’rtqutblikning chiqish qismalariga
ulangandagi kirish qarshiligi quyidagiga teng:
A
Z
С
В
Z
D
I
A
U
A
I
В
U
D
I
U
Z
n
n
kir
.
1
1
1
1
2
2
)
2
(
(2.16)
(2.15)
va
(2.16)
tenglamalardagi
D
,
C
,
B
,
A
koeffitsiyentlar o’rniga (2.10)...(2.13) ifodalarini qo’yib, amalda ko’p
uchraydigan quyidagi munosabatlarni hosil qilishimiz mumkin:
Z
Z
Z
Z
Z
C
D
Z
C
A
В
Z
A
Z
n
q
n
n
n
kir
,
)
/
(
)
/
(
20
2
10
)
1
(
Z
Z
Z
Z
Z
C
A
Z
C
D
В
Z
D
Z
n
q
n
n
n
kir
.
)
/
(
)
/
(
10
1
20
)
2
(
Shuni
ta'kidlash
joizki,
to’rtqutblikni
yuqorida
ko’rilgan
tenglamalaridan tashqari turli ko’rinishdagi tenglamalari ham mavjud.
Masala: 2.51-rasmda keltirilgan
to'rtqutblik
T-simon
almashlash
sxemasi
uchun
D
C
B
A
,
,
,
koeffitsiyentlarni
toping
va
1
C
B
D
A
munosabatni tekshirib
ko'ring. Quyidagilar berilgan:
r = 100
Оm, x
L
= 200 Оm, x
C
= 100 Оm
.
Yechish. To'rtqutblik koeffitsientlarini topish uchun uning salt ish va
qisqa tutashish rejimlari uchun yozilgan (2.14) tenglamalaridan
foydalanamiz:
5
,
0
1
200
200
100
)
/(
)
(
1
1
2
10
j
j
j
jx
jx
r
jx
r
jx
U
U
U
U
A
L
L
L
L
n
.
B
koeffitsiyentni aniqlash uchun avval qisqa tutashish tokini
topamiz:
)
(
1
1
2
C
L
C
L
L
q
C
L
L
C
L
C
L
q
q
x
x
jr
x
x
jx
U
jx
jx
jx
jx
jx
x
x
r
U
I
q
I
2
tokning topilgan ifodasidan foydalanib
B
koeffitsiyentni
aniqlaymiz:
ELEKTROTEXNIKANING NAZARIY ASOSLARI
141
.
5
,
0
,
005
,
0
,
100
50
)
(
1
1
2
1
10
10
20
10
2
1
L
C
L
C
L
L
q
q
q
q
L
L
C
L
C
L
q
q
x
x
x
jx
jx
jx
I
I
I
I
D
Sm
j
I
jx
I
U
I
C
Оm
j
jx
x
x
jr
x
x
I
U
B
Endi
1
C
B
D
A
munosabatni tekshirib ko'ramiz:
.
1
)
005
,
0
(
)
100
50
(
5
,
0
)
5
,
0
1
(
j
j
j
C
B
D
A
Mustaqil tayyorlanishga doir referat mavzulari
1. Sinusoidal EYuKni hosil qilish, uni tavsiflovchi asosiy
ko'rsatkichlar. 2. Sinusoidal tok chiziqli elektr zanjirlarida rezistor,
induktiv g'altak va kondensator. 3. Sinusoidal tok zanjirlarida quvvat.
Quvvatlar balansi. 4. Sinusoidal tok zanjirlarini kompleks usulda
hisoblash asoslari. 5. Elektr zanjirlarida rezonans va uning ahamiyati.
6. Elektrotexnik qurilmalarning quvvat koeffitsiyenti va uni oshirish
usullari. 7. Induktiv bog'langan zanjirlar va ularni hisoblash asoslari.
8. O'zaksiz transformator, uning almashlash sxemalari va vektor
diagrammasi. 9. To'rtqutbliklar: asosiy tenglamalari va almashlash
sxemalari. 10. To'rtqutblik koeffitsiyentlarini tajriba yordamida
aniqlash.
O'z-o'zini sinash savollari
1. Sinusoidal tokni o'zgarmas tokka nisbatan afzalliklarini aytib
bering. 2. Sinusoidal kattalik(EYuK, tok, kuchlanish)larni tavsiflovchi
asosiy ko'rsatkichlarga nimalar kiradi? 3. Sinusoidal EYuK qanday
hosil qilinadi? 4. Sinusoidal EYuK, tok va kuchlanishlarning ta'sir
etuvchi(effektiv) va o'rtacha qiymatlari qanday aniqlanadi? 5.
Sinusoidal kattaliklarning amplituda va shakl koeffitsiyentlari qanday
hisoblanadi? 6. Sinusoidal kattaliklarni aylanuvchi vektorlar bilan
tasvirlashning mohiyatini tushuntirib bering. 7. Sinusoidal kuchlanish
va tok vektorlari orasidagi faza siljish burchagi deganda nima
tushuniladi? 8. Aktiv, induktiv, sig'im, reaktiv va to'la qarshiliklar
ifodalarini yozing va ma'nolarini tushuntirib bering. 9. Qarshiliklar,
ELEKTROTEXNIKANING NAZARIY ASOSLARI
142
toklar va kuchlanishlar uchburchaklari nima? 10. Aktiv, reaktiv va
to'la quvvatlar elektr zanjirninig qanday xususiyatlarini tavsiflaydi?
Quvvatlar uchburchagi nima? 11. Sinusoidal kattaliklarni kompleks
tekislikda vektorlar bilan tasvirlash qanday amalga oshiriladi va u
qanday qulayliklar tug'diradi? 12. Zanjirning kompleks to'la
qarshiligi va o'tkazuvchanligi nima? 13. Om, Kirxgof qonunlarining
kompleks shakllarini yozib bering. 14. Kompleks quvvat va kompleks
quvvatlar balansi nima? 15. Sinusoidal tok zanjirlarini kompleks
usulda hisoblash ketma-ketligini aytib bering. 16. Elektr zanjirida
tebranish konturi nima? 17. Elektr zanjirlarida rezonans hodisasi
nima va uni mexanikadagi rezonans bilan taqqoslang? 18. Rezonans
shartlari nima? 19. Kuchlanishlar rezonansi nima va uni hosil qilish
usullarini so'zlab bering? 20. Toklar rezonansi nima va uni hosil
qilish usullarini ayting? 21. Tebranish konturining to'lqin qarshiligi
va asllik koeffitsiyenti nima? 22. Rezonans hodisasining amaliy
ahamiyatini ayting. 23. Quvvat koeffitsiyenti va uning amaliy
ahamiyati
haqida
nimalarni
bilasiz?
24.
O'zinduksiya
va
o'zaroinduksiya hodisalarini tushuntirib bering. 25. O'zaroinduktivlik
va induktiv bog'lanish koeffitsiyenti nima? 26. Ketma-ket va parallel
ulangan o'zaro induktiv bog'langan zanjirlarda o'zaro induktivlik
qanday aniqlanadi? 27. O'zaro induktiv bog'langan zanjirlarni
hisoblashning o'ziga hos xususiyatlarini izohlang. 28. O'zaro induktiv
bog'langan ikkita kontur bir xil nomli qismalarini va o'zaro
induktivlikni tajriba yordamida aniqlash usullarini tushuntirib bering.
29. Induktiv bog'langan zanjirlarni tahlil qilishda ekvivalent
sxemalardan foydalanishning afzalliklari nimalardan iborat? 30.
Induktiv bog'langan zanjirlarda energiya uzatish jarayoni qanday
amalga oshadi? 31. Induktiv bog'langan zanjirlarda rezonans
hodisasining o'ziga xos xususiyatlarini tushuntirib bering. 32.
O'zaksiz transformatorning tuzilishi va ishlash prinsipini aytib bering.
33. O'zaksiz transformatorning ekvivalent almashlash sxemasi qanday
elementlardan tashkil topgan? 34. Ideal transformator nima?
Mukammal transformator-chi? 35. To'rtqutblik deb qanday
sxemalarga
aytiladi?
Unga
misollar
keltiring.
36.
Qanday
to'rtqutbliklar simmetrik, chiziqli, aktiv va passiv deb ataladi? 37.
To'rtqutblikning asosiy tenglamalarini yozing va ularni izohlab
bering. 38. To'rtqutblikning qanday ko'rinishdagi tenglamalarini
bilasiz? 39. To'rtqutblikning qanday almashlash sxemalarini bilasiz?
40. To'rtqutblikning salt ishlash va qisqa tutashish rejimlarini izohlab
bering. 41. To'rtqutblikning A, B, C va D koeffitsiyentlari tajriba
yordamida qanday tartibda aniqlanadi? 42. To'rtqutblikning istalgan
yuklamadagi kirish qarshiligi ifodalarini yozing.
ELEKTROTEXNIKANING NAZARIY ASOSLARI
143
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Каримов А.С. Электротехниканинг назарий асослари. - Тошкент,
2003.
2. Бессонов Л.А. Теоретические основы электротехники. - М.: Высшая
школа, 2004.
3. Демирчян К.С., Нейман Л.Р., Коровкин Н.В. Теоретические основы
электротехники. – Санкт-Петербург. Питер, 2003.
4. Коровкин Н.В. и др. Сборник задач по теоретическим основам
электротехники. - Санкт-Петербург. Питер, 2004.
5. Зевеке Г.В., Ионкин П.А. и др. Основы теории цепей. – М.:
Энергоатомздат, 1989.
6. Горбунов А.Н., Кравцов А.В. и др. Теоретические основы
электротехники. – М.: УМЦ «ТРИАДА», 2003.
7. Евдокимов Ф.Е. Теоретические основы электротехники. – М.: Высшая
школа, 1984.
8. Бессонов Л.А., Демидов И.Г. и др. Сборник задач по теоретическими
основам электротехники. – М.: Высшая школа, 1980.
9.
Сборник
задач
и
упражнений
по
теоретическим
основам
электротехники /Под ред. П.А. Ионкина. – М.: Энергоиздат, 1982.
10. Атабеков Г.И. Теоретические основы электротехники. – М.: Высшая
школа, 1978.
11. Шебес М.Р., Каблукова М.В. Задачник по теории линейных
электрических цепей. – М.: Высшая школа, 1990.
12. Силкин М.И. Теоретические основы электротехники. – Алма-Ата:
Кайнар, 1987.
13. Каримов А.С., Мирхайдаров М.М. ва б. Электротехника ва
электроника асослари. Тошкент: «Ы=итувчи», 1995.
14. Якубов М.С., Жабборов Н./., Амиров С.Ф. Электротехниканинг
назарий асослари ва электр ылчашлар. Тошкент: «Ы=итувчи», 2002.
15. Амиров С.Ф., Зохидов Ш.Ш., Якубов М.С., Жабборов Н./.
Электротехниканинг назарий асослари. Маъруза матнлари.- Тошкент:
Тошкент ирригация ва =ишло= хыжалигини мехнизациялаш инженерлари
институти (ТИ+ХМИИ), 2001.
16. Амиров С.Ф., Якубов М.С., Баратов Р.Ж. «Электротехниканинг
назарий асослари» фанини ырганиш ва синов ишларини бажариш учун
услубий кырсатмалар. – Тошкент: ТИ+ХМИИ, 1999.
17. Матханов П.Х. Основы анализа электрических цепей: Линейные
цепи. - М.: Высшая школа, 1990.
18. Матханов П.Х. Основы анализа электрических цепей: Нелинейные
цепи. - М.: Высшая школа, 1986.
19. Иродов И.Е. Основные законы электромагнетизма: Учеб. пособие
для студентов вузов.- 2-е, стереотип.- М.: Высш. Шк., 1991.
ELEKTROTEXNIKANING NAZARIY ASOSLARI
144
|
