53
uchlari mis elektrodlarga kavsharlangan ingichka (d = 0,02
0,04mm)
simdan
yasaladi. Sim yuzasi 0,1
10 sm
2
ga teng bо‘lgan ikki yupqa qog‘oz yaproqchalar
orasiga maxsus yelim bilan yopishtiriladi (18-rasm). Datchik, tekshirilayotgan
detal yoki moslamaning sirtiga yopishtiriladi va u detalning deformatsiyasini qabul
qiladi.
18-rasm. 1-sim (konstantan yoki nixromdan tayyorlanadi, uzunligi
l
=5...50 mm);
2 – qog‘oz; 3 – detal.
Deformatsiya ta’sirida, masalan chо‘zilishda detal
bilan birgalikda sim ham
chо‘ziladi. Bunda uning uzunligi oshadi, kesimi esa
kamayadi, qarshiligi (
s
l
R
)
esa oshadi. Bu qarshilik datchikning chiqish kattaligi hisoblanadi.
Agar deformatsiya detalga yuqori va pastki tomondan bо‘ladigan bо‘lsa, u
holda simning uzunligi ham, kesimi ham deyarli о‘zgarmaydi, demak qarshilik
ham о‘zgarmaydi. Bunday deformatsiyalarni datchik о‘lchamaydi.
Kontakt qarshilikli (kо‘mirli) datchiklar
. Bu datchiklar 10-15 dona kо‘mir
shaybadan (d = 0,5...1sm) tuzilgan bо‘lib, uchlariga о‘lchash zanjiriga ulash uchun
elektrodli jez disklar о‘rnatilgan ustuncha slyuda qatlami yordamida
izolyatsiyalangan ikkita vintlar orasiga qisib qо‘yilgan (19-rasm).
54
19-rasm. Kо‘mirli datchiklar.
Ustunchaning elektr qarshiligi uning siqilish darajasiga bog‘liq, chunki bunda
shaybalar orasidagi о‘tish qarshiligi о‘zgaradi. Shunday qilib ustuncha elektr
qarshiligining о‘zgarishiga qarab
b
vintga ta’sir etuvchi
R
mexanik kuchni aniqlash
mumkin:
F
a
R
R
0
bu yerda: R
0
- doimiy kattalik, ustuncha qarshiligiga teng;
a
- о‘zgarmas koeffisiyent;
F
- siquvchi kuch.
Kо‘mirli datchiklardan kuch va bosimni о‘lchashda foydalaniladi.
Induktiv datchiklarga yakori va о‘zagi harakatlanuvchi
induktiv datchiklar
misol bо‘la oladi.
Yakori harakatlanuvchi induktiv datchiklar
(20-rasm,
a
) da yakor obyekt bilan
mexanik bog‘langan bо‘ladi. Bu yerda
l
kо‘chishni о‘lchash kerak. G‘altakning
induktivligi:
l
s
L
2
/
)
(
2
bu yerda:
– havoning absolyut magnit о‘tkazuvchanligi;
- g‘altakdagi о‘ramlar soni;
s
- magnit о‘tkazgich kesim yuzasi;
55
l
- oraliq.
Yakor о‘ngga surilsa
l
oraliq kamayadi, g‘altak induktivligi ortadi.
Induktivlik о‘zgarishi orqali yakorning kо‘chishini aniqlash mumkin. U 0,1 mm
dan 1 mm gacha bо‘lgan kо‘chishlarni 1mkm aniqlikda о‘lchaydi.
a)
b)
20-rasm. Induktiv datchiklar: a-harakatlanuvchi yakorli: O-obyekt; 1-yakor; 2-g‘altak; b-
harakatlanuvchi о‘zakli: 1 - harakatlanuvchi о‘zak; 2 - g‘altak.
О‘zagi harakatlanuvchi induktiv datchik
(20-rasm,
b
). Bu datchikda о‘zak
о‘rtada turganda induktivlik
2
1
L
L
bо‘ladi. Agar о‘zak о‘ngga surilsa, о‘ng tomon
induktivligi ortadi, chap tomonniki esa kamayadi. Induktivlikning bu о‘zgarishlari
orqali о‘zakning 50 mm gacha bо‘lgan kо‘chishini aniqlash mumkin.
Sig‘imli datchiklar
. Sig‘imli datchiklar sig‘imi о‘lchanayotgan
noelektrik
kattalik ta’sirida о‘zgaradigan kondensatordan iborat. Yassi kondensator sig‘imi:
d
s
С
,
bu yerda:
- plastinkalar orasidagi muhitning absolyut dielektrik
о‘tkazuvchanligi;
s
- plastinkalar yuzasi;
d
-plastinkalar orasidagi masofa.
,
S
va
d
larni о‘zgartirib uch xil turdagi sig‘imli datchiklarga ega bо‘lish
mumkin (21-rasm).
56
21-rasm. Sig‘imli datchiklar: a - plastinalar orasidagi о‘zgaruvchan masofali:
O - obyekt; 1,2 - qо‘zg‘almas plastinalar; 3 - qо‘zg‘aluvchan plastina; b - yuzasi
о‘zgaruvchan plastinali; c - dielektrik singdiruvchanligi о‘zgaruvchan.
Generatorli datchiklarda noelektrik nazorat qilinadigan har xil kо‘rinishdagi
energiyalari elektr energiyaga (EYUKga) о‘zgartiriladi. Generatorli datchiklar:
termoelektrik, induksion, pezoelektrik va taxiometrik bо‘lishi mumkin.
