Semantikaning lingvistika va leksikologiyada o‘rganilishi
1
Semantikaning lingvistika va leksikologiyada o‘rganilishi.
Semantika (yun. semantikos — bildiruvchi, ifodalovchi) — 1) til yoki uning bironbir birligi (soʻz, soʻzning grammatik shakli, frazeologizm, soʻz birikmasi, fan) orqali ifodalanadigan butun mazmun, maʼno, axborot; 2) turli til birliklarining maʼnoviy tomonini oʻrganuvchi tilshunoslik boʻlimi; semasiologiya. Ayrim lugaviy unsurlar tushunchalarni bildiradi, bu tushunchalarni esa faqat toʻliq gaplar va ularning qoʻshilmalari ifodalashi mumkin. Binobarin, Semantikaning oʻrganish obʼyekti ham, asosan, toʻliq, mustaqil maʼnoli soʻzlar va gaplarning maʼnolar tizimidir. Semantika fan sifatida 19-asrning 2-yarmidan rivojlana boshlagan va hozirgacha bir-biridan sifat jihatidan farqlanuvchi bir necha bosqichni oʻtgan.Semantika axborot texnologiyalarda ham qo'llaniladi.
Til ma'nosini o'rganishning texnik atamasi semantikdir, ammo bu atama ishlatilgandan so'ng, ogohlantirish so'zidir.
"Semantikaga nisbatan har qanday ilmiy yondashuv, odamlar ommaga noto'g'ri munosabatda bo'lish uchun tilni manipulyatsiya qilish usullari haqida gapirganda, ommabop foydalanishda rivojlangan atama ma'nosini tushunib olishlari kerak." Soliqning ortishi semantikaga qisqargan - hukumat ba'zi bir ehtiyotkorlik bilan tanlangan so'zlarning orqasida taklif qilinadigan o'sishni yashirishga urinayotganiga ishora qilar ekan, yoki kimdir: "bu faqat semantika" degan gapda, , haqiqiy dunyodagi hech narsa bilan aloqasi yo'q, tilshunoslikning ob'ektiv nuqtai nazaridan semantika haqida gapirganda bunday nuance mavjud emas.Linguistik yondashuv ma'no xususiyatlarini sistematik va ob'ektiv tarzda o'rganadi, iloji boricha ko'plab so'zlar va tillar. "
2
So‘zlarning semantik tasnifi tamoyillari deganda so'zlarni mustaqil va yordamchi so'z turkumlarga ajratish tushuniladi.
Soʻz turkumlari — tildagi soʻzlarning ularda umumiy kategorial maʼnoning (maye. otlarda predmetlik, feʼllarda harakatholat), grammatik kategoriyalar yagona tizimining, oʻziga xos soʻz oʻzgarish, shakl va soʻz yasalish tiggplarining, sintaktik h b k
umumiyligining mavjudligiga qarab ajratiladigan guruxlari (Baʼzi adabiyotlarda "soʻzlarning leksikgrammatik kategoriyalari" deb ham ataladi). Demak, A2soʻzlarni guruhlarga, turkumlarga ajratishda asosan ularning sintaktik, morfologik va maʼnoviy (semantik) xususiyatlarining oʻxshashligi hisobga olinadi. St. avvalo 2 asosiy guruhga boʻlinadi: mustaqil Soʻz turkumlari va mustaqil boʻlmaganS. t. Birinchi guruhga oʻzbek tilida mustaqil soʻzlar, ikkinchi guruhga esa yordamchi soʻzlar, undovlar, tatslid soʻzlar va modal soʻzlar kiradi. Mustaqil soʻzlar lugʻaviy maʼnoga ega, nominativ vazifa bajaradigan, yaʼni predmet, hodisa, belgi, harakat kabilarni ataydigan yoki unga ishora qiladigan va gapning mustaqil boʻlagi vazifasida kela oladigan soʻzlardir.
Soʻzlar jumlada egallagan pozitsiyalariga koʻra ham tasnif qilinishi mumkin. Gapda bir xil sintaktik pozitsiyada tura oladigan yoki bir xil sintaktik vazifa bajara oladigan soʻzlar bir Soʻz turkumlariga kiritiladi. Bunda sintaktik vazifalarning yigʻindisigina emas, balki ushbu vazifalardan har birining muayyan St. ga xoslik darajasi ham muhimdir. Bu vazifalar birlamchi va ikkilamchi turlarga boʻlinadi. Mas, oʻzbek tilida, boshqa bir qancha tillarda boʻlganidek, ot va feʼl turkumidagi soʻzlar oʻrni bilan ega vazifasida ham, kesim vazifasida ham kela oladi, lekin feʼl uchun kesimlik vazifasi birlamchi, egalik vazifasi ikkilamchi hisoblanadi. Xuddi, shuningdek, otlar uchun egalik vazifasi birlamchi, kesimlik vazifasi esa ikkilamchi hisoblanadi.
Har bir soʻz turkumi oʻziga xos grammatik kategoriyalar toʻplami bilan ajralib turadi. Bu kategoriyalar (mas, otlardagi kelishik, egalik, son; sifatlardagi daraja; feʼllardagi shaxsson, mayl, nisbat va boshqalar) har bir Soʻz turkumlari dagi aksariyat suzlarga tegishli buladiki, bu narsa suzlarni turkumlarga ajratishning morfologik mezoni sanaladi.
Hozirgi maktab grammatikalaridagi St. tizimi, yaʼni suzlarni turkumlariga ajratish qad. davrlarga borib taqaladi. Mil. av. 4-asrda Aristotel St.ni 7 ga, mil. av. 5-asrda hind tilshunoslari Yaska, Panini 4 ga boʻlganlar. Keyinroq, mil. av. 2—1-asrlarda aleksandriyalik filologlar Frakiyalik Dionisiy, Apolloniy Diskol, rimlik Varronlar aralash morfologik, semantik va sintaktik asoslarda 8 ga (otism, feʼl, ravish, sifatdosh, artikl, olmosh, kumakchi, bogʻlovchi) boʻlganlar. Bunda ismlar oʻz navbatida ot, sifat va son guruhlarini qamrab olgan. Soʻz turkumlarining bu tizimi maʼlum darajada arab grammatik anʼanalariga ham taʼsir koʻrsatgan: arablar ham feʼldan boshqa mustaqil suzlarni "ism" termini bilan ataydilar.
3
Polisemiya va omonimiya universal til hodisasi sifatida.
Omonimiya va uning yuzaga kelish sabablari
Tildagi barcha so‘zlarning yig’indisiga, so‘z jamg’armasiga vokabulyar deyiladi. Har bir tilning vokabulyaridan munosib o‘rin tutgan so‘zlar doimiy ravishda birbirlari bilan paradigmatik (o‘xshashlik) va sintagmatik (qo‘shnichilik) munosabatlarda bo‘lib turadi. SHunga ko‘ra ularni bir necha guruhga bo‘lib yuborish mumkin.
So‘zlar aytilishi, yozilishi va ma’nosi jihatidan turlicha guruhlarga birlashishi qonuniy sanaladi. SHulardan biri omonimiya (shakldoshlik) hodisasidir.
Aytilishi va yozilishi jihatidan bir xil, ammo ma’nosiga ko‘ra bir biridan keskin farqlanib turadigan so‘zlarga omonimlar deyiladi. Bu so‘z grekcha homos—bir xil, onuma—nom so‘zlaridan olingan. So‘zlardagi shakldoshlik hodisasiga omonimiya deyiladi. Omonimlarda tubandagi ikki jihat uni boshqa shakldoshlik hodisalaridan keskin farqlab turadi. 1.Akustik artikulyatsion tomondan omonim so‘zlar bir xil xossaga ega bo‘ladi, ya’ni o‘xshash talaffuz qilinadi va eshitiladi. Masalan: qirq (son) - qirq (harakat), uch (coat)—uch (harakat), ot (nom) —ot (hayvon) —ot (uloqtir) kabi. 2. Grafik jihatdan ham ular bir xil tizimga ega kul (ot) —kul (harakat), yon (tomon)—yon (yonmoq) fe’lining buyruqistak mayli) va hokazo. Bunday omonimlarga haqiqiy yoki to‘liq omonimlar deyiladi.
Koʻp maʼnolilik, polisemiya — til birliklarining birdan ortiq maʼnoga ega boʻlishi. Koʻp maʼnolilik — koʻp qirrali va murakkab hodisa. Deyarli har bir soʻzning lugʻaviy maʼno taraqqiyoti aniq, individual yondashishni, izohlashni talab qiladi. Koʻp maʼnolilik maʼnosi faqat matnda bilinadi. Onamning koʻzi hali yaxshi koʻradi (aʼzo); buloqning koʻzi, igvaning koʻzi (teshik); uzukning koʻzi (uzukka qoʻyilgan tosh); taxtaning koʻzi (taxtadagi doira shakl).
Koʻp maʼnolilik ikki yoʻl bilan hosil boʻladi: 1) soʻzning yangi maʼno kasb etishi natijasida. Mas, yer soʻzi dastlab bir maʼnoli boʻlgan, qolgan maʼnolar soʻzning maʼno tarkibi taraqqiyoti natijasida paydo boʻlgan; 2) koʻp maʼnoli soʻzdan yoki koʻp maʼnoli qoʻshimcha vositasida soʻz yasalishi natijasida. Koʻp maʼnoli soʻzlar qancha maʼnoga ega boʻlmasin, bu soʻzlar maʼnosi oʻzaro bogʻlangan, yaʼni maʼnolar orasida qandaydir semantik aloqa mavjud boʻladi. Xuddi shu xususiyat ularni omongshlardan farqlaydi. Soʻzning Koʻp maʼnolilikini, asosan, matn hal etadi: soʻzning ishlatilish matni qanchalik rang-barang boʻlsa, bu soʻz shunchalik koʻp lugʻaviy maʼnoni ang-latadi.
4
So‘zlarning semantik o‘zgarishlari natijalari.
Semantik o'zgarishlar, boshqa tillarning ona tili sifatida ingliz tilidagi so'zlarni qabul qilish va ularni ijtimoiy va madaniy muhitda faoliyat yoki shartlarga qo'llanganda ham paydo bo'lishi mumkin.
Quyidagi misollar va kuzatishlarga qarang. Shuningdek qarang:
So'zlarning ma'nolari qanday o'zgartiriladi?
So'zlarning ma'nolari qanday o'zgargan: "U baxtiyor va g'amxo'r qiz edi ..."
Semantik o'zgarishlar va ettmologik aldash
Orqaga shakllanishi
Katachituvchi metafora
Clang assotsiatsiyasi
Ishlab chiqarish
Tovlanish
Epon
Etimologiya
Euphemizm
Figüratif kengaytma
Rasmiy til
Grammatiklashtirish va leksikallashtirish
Janus so'z
Tilni o'zgartirish
Polysemy
Yo'qotilgan metafora bo'yicha tezkor qidiruv
Retronik
Semantik maydon va semantik yarim himoyani tahlil qilish
Semantik birlashish va semantik split
Status-Word
Toponim
So'z qotillikmi yoki semantik o'zgarishlarmi? Artisan Bagels ishi
5
Metonimiya semantik o‘zgarishining bir turi sifatida.
Metonimiya - ikki tushuncha oʻrtasidagi yaqinlikka asoslangan oʻxshashsiz koʻchim. Metonimiyada biror narsa yoki voqea-hodisaning nomi boshqasiga koʻchiriladi, biroq bu nomlash narsalar oʻrtasidagi oʻxshashlikka emas, balki ular oʻrtasidagi yaqinlikka, aloqadorlikka asoslanadi.
Masalan: Barmog'imni kesib oldim
Turlari
Tahrirlash
Bu koʻchim bir qancha koʻrinishlarga ega:
1. Kishi yoki narsaga xos xususiyat oʻsha kishi yoki narsaning nomiga oʻtkaziladi:
Ahyon-ahyon gazetlarda koʻrinasan,
Oʻqiguncha yopishaman juda jazman.
(Gʻafur Gʻulom)
2. Muallifning nomi uning asari oʻrnida qoʻllaniladi:
Fuzuliyni oldim qoʻlimga,
Majnun boʻlib yigʻlab qichqirdi...
(Hamid Olimjon)
3. Biror narsaning harakati yoki uning natijasi shu harakatni bajaruvchi qurolning nomiga koʻchiriladi: Uning perosi qasos oʻti bilan yonadi.
4. Biror narsani u yasalgan material bilan almashtirib ataladi:
Poʻlat qush ham qomatin rostlab,
Bulutlarni etar tumtaraq.
(Hamid Olimjon)
5. Maʻlum joydagi kishilar maʻnosi shu joyga koʻchiriladi: Majlisga butun qishloq keldi
6
Metonimiya semantik o‘zgarishining bir turi sifatida.
7
Metafora semantik o‘zgarish mexanizmi sifatida.
Bir metafora - umumiy ma'noda muhim bir narsaga ega bo'lgan ikki xil narsalar o'rtasida taqqoslashni taqqoslaydigan nutq namunasidir. " Metafora " so'zi, "ko'chirish" yoki "bo'ylab yurish" ma'nosini beruvchi yunoncha so'zdan kelib chiqqan metafora. Metaforlar "bir so'z, tasvir , fikr yoki vaziyatdan boshqa ma'noga ega" ma'nosini anglatadi.
Doktor Gregorilar uyi (eski TV-seriyasidagi Uyda, MD ): "Men bir kecha boyqushim, Uilsonning erta qushi, biz boshqa turlarmiz", dedi u metaforik tarzda gapirdi. Doktor Cuddy: «Keyin uni o'z kafesiga olib boringlar», - deb, u uyning qush metafosini uzatdi -u: «Kim mening ichimdan qorinni kim tozalashi mumkin?» - degan edi.
Biror kishini "tungi boyqush" yoki "erta qush" deb atash odatiy (yoki an'anaviy ) metafora namunasi bo'lib, u ko'pincha ona tilidagi ma'ruzachilarga osonlikcha tushunadi.
8
Konversiyadagi semantik o‘zgarishlar.
Konversiya orqali so'z yasash bazi tillarda ko'p uchraydi. Masalan ingliz va fransuz tillarida bu usul keng qollanilsa, rus va o'zbek tillarida kam uchraydi. Konversiya yo'li bilan so'z yasalganda, so'zlar bir so'z turkumidan ikkinchisiga: ko'proq ot fe'lga, fe'l esa otga o'tadi. Masalan ingliz tilidagi We shall answer positively. The answer was positive gaplarini olsak, bunda 1-gapda answer so'zi fe'ldir chunki u zamon kategoriyasini izohlovchi shall ni olgan, sintaktik jihatdan kesim vazifasini bajarib, ravish bilan bog'lanib kelyapti.
2-gapda answer otdir chunki gapda ega bo'lib, aniq artikl olgan. Ingliz tilida artikllar otning ko'rsatgichlaridan biridir.
9
Qushma so‘zlarning semantik xususiyatlari.
Ikki yoki undan ortiq mustaqil ma'no bildiruvchi o'zak, morfemalardan iborat so'zlar qo'shma so'z deyiladi. Qo'shma so'zlar so'z yasalishining kompozitsion usuluga kiradi. Qo'shma so'z birdan ortiq mustaqil ma'noli morfemadan tashkil topgan bir so’zdir. U shu xususiyati bilan sodda so’z va so’z birikmasidan farq qiladi.
Qoshma so'zning sodda so'zdan farqi shundaki, sodda so'zda mustaqil ma'noli morfema bitta, qo'shma so'zda esa birdan orliq bo'ladi. Misol uchun bir necha so'zlarni olib ko'raylik. ‘Erksevar’ so’zi ikkila mustaqil so'zdan tuzilgan. Biri erk, ikkinchisi sevar, belbog', tomorqa, boshpana, asalari, tuyaqush, oybolta, ertapishar, osmono’por kabi so'zlar tarkibida ikkita mustaqil so'z asosi mavjud.
Sodda so'zlarda esa o'zak bitta bo'ladi. Lekin va’zi qo'shma so’zlar o'z xususiyatini yo'qotib soda so'z o'rinini oladi. Masalan: kechqurun qadimda kech va qurun degan mustaqil sozlardan iborat edi. Ijtimoiy taraqqiyot natijasida qurun so'zining asosiy ma'nosi yoqoldi va u faqat sodda so’z tarkida qoldi. Yomg'ir so'zi yog’ va amir so'zidan yasalgan bo'lib qo'shma so'z sanalar edi, lekin hozir uning tarkida tovush o'zgarishi yuz bergani uchun soda so'zga aylanib qolgan. Zararkunanda, dardisar, astoydil santimo’r, odamshinavanda, aeroport kabi so'zlar ham o'zlashgan bo'lib ular aslida ikkita so'zdan iborat bo'lsa-da, o'zbek tiliga o'tgach, soda so'zga aylangan.
10
Affiksatsiyaning semantik xususiyatlari.
So`zga so`z yasovchi affiks qo`shish bilan yangi so`z hosil
qilish affiksatsiya usuli deyiladi. Masalan, paxtakor, sinfdosh,
quvonch, do`stlik, ochiq, tirishqoq, serjilo, ilmiy, o`yla, kengay,
shodlan, tinchi, tasodifan, oqilona, ko`pincha, ertalab va boshqalar.
So`z yasovchi affikslar o`zbek tilida asosan suffiks tarzida qo`llanib,
so`z o`zagidan so`ng qo`shilib keladi. Ba’zan bunday affikslar o`zak
oldiga prefiks tarzida qo`shilib, yangi ma’nodagi so`z yasashi
mumkin. Masalan, serhosil, serunum, badavlat, ba’mani, beminnat,
beg`araz, noo`rin, nohaq, badfe’l, badbashara va h.k.
O`zbek tilida so`z yasovchi affikslardan tashqari, o`z
xususiyatlari bilan affikslarga juda yaqin turadigan xona, noma,
obod kabi so`z-affikslar ham mavjud. Bunday so`z-affikslar
tilshunoslikda affiksoidlar deb ham yuritiladi: ishxona,
mehmonxona, oshxona, qabulxona, tabriknoma, Xalqobod
11
So‘zlarning morfologik strukturasi va ingliz tili negizining xususiyatlari.
Morfologiya grammatikaning bir qismi bo‘lib, so‘z turkumlari nazariyasi haqidagi ta`limdir. So‘zlarni so‘z turkumlariga ajratish nazariyasining printsiplari quyidagilar:
1. So‘z turkumlarining kategorial belgilari
2. So‘zlarini turkumlarga ajratish printsiplari
3. Turli tillarda so‘z turkumlari
Turkumlarga va guruhlarga ajratish doimo qiyoslash orqali amalga oshiriladi.
Tilda son-sanoqsiz so‘zlar bor. Ularni shu holcha o‘rganib bo‘lmaydi. Tilshunoslik fanining rivojlanib borishi bilan so‘zlarni turkumlarga ajratish ham mukammallashib borgan.
Narsa, predmet va hodisalarni turkumlarga ajratish uchun ma`lum o‘lchovlar, shartlar, mezonlarga asoslanish kerak.
Bu muammoni echish tarixini hozirgi vaqtga kelib shartli ravishda uch asosiy etapga ajratish mumkin:
1. Strukturalizmgacha bo‘lgan davr
2. Strukturalizm davri
3. Strukturalizmdan keyingi, ya`ni hozirgi davr.
Birinchisi uch belgiga asoslanagan:
- so‘zlarning leksik ma`nosi
- so‘zlarning morfologik belgilari, ya`ni so‘zning grammatik shakli
- so‘zlarning gapdagi sintaktik vazifasi.
12
So‘z boyligini oshirishda so‘z yasashning o‘rni.
Nutqning go‘zalligi va xilma-xilligi – kuchli qurol. Biz nutq orqali ta'sir ko‘rsatish, boshqarish va yo‘naltirishga qodirmiz. Aniq gapirish, noodatiy iboralarni qo‘llay olish kishilarda doimo taassurot uyg‘otadi.
Leksikon turlari
Lug‘at zaxirasi quyidagi guruhlarga ajratiladi.
Faol – kundalik turmushdagi muloqot. U o‘z ichiga yozma va og‘zaki nutqni oladi.
Passiv – odamga tanish bo‘lgan kundalik dialoglarda qo‘llaniladigan tushunarli atamalar. Zarur bo‘lgandagina inson ulardan foydalanadi. Ayrim hollarda passiv leksikondagi so‘zlarning ma'nosini eslashga harakat qilish kerak bo‘ladi.
Tashqi – ma'nosi tanish bo‘lmagan so‘zlar. Masalan, texnik so‘zlar.
Leksikonni qanday kengaytirish mumkin?
Ot so‘z turkumidan iborat hikoya tuzing. Bunda hikoyada ma'no va mantiqiy rivojlanish mavjud bo‘lishi lozim. Bu usulni fe'l va sifatlarga nisbatan ham qo‘llash mumkin.
Alifbe harflari. Hikoyani hosil qiluvchi ketma-ket so‘zlar zanjiri. Bunda har bir keyingi so‘z – alifbedagi keyingi harf.
Bir harf. Shunday matn o‘ylab topingki, unda har bir so‘z yagona harf bilan boshlansin. Qo‘shni so‘zlar ma'no jihatidan bog‘liq bo‘ladi. Umumiy matn esa yo‘q.
Shunday qilib, ishlardan biroz chalg‘ish va kutish vaqtlarida band bo‘lish mumkin. Bunday o‘yinlar bolalar uchun qiziqarli bo‘ladi.
Yana qanday mashg‘ulotlar so‘z boyligini oshirishi mumkin?
Kitoblar. Albatta, kitoblar aqlni charxlaydi, tafakkur va so‘z boyligini rivojlantiradi. Xilma-xil kitoblar o‘qib, yangi atama va nutqning o‘ziga xosliklarini eslab qolasiz. Turli adabiyotlarni o‘qish muhim. Ana shunda natija sezilarli bo‘ladi.
Turli soha vakillari bo‘lgan kishilar bilan muloqot qilish. Biror narsani o‘rganishning eng samarali usuli bu – amaliyot. So‘z boyligini muloqot, yangi nutq shakllarini qo‘llash va o‘zlashtirish orqali kengaytirish tezroq kechadi. Ko‘pincha o‘zimiz uchun odatiy kishilar doirasidagilar bilan muloqot qilamiz. Bu oila, do‘stlar va hamkasblar. Agar ushbu muloqot doirasidan tashqariga chiqsangiz, o‘zingiz uchun ko‘plab yangi narsalarni kashf etasiz. Nafaqat so‘z boyligi borasida. Rassom, texnik mutaxassislar, tor doiradagi mutaxassislar bilan muloqot qiling. Hozirda internet makoni yangi tanishlar orttirish imkonini beradi.
13
Antonimlarning leksik-semantik xususiyatlari va klassifikatsiyasi.
Antonimlar (anti ... va yun. onoma – ism, nom) – zid ma’noli til birliklari. 3 turi mavjud: 1) leksik A. (baland – past, uzun – qisqa); 2) affik-A. (suvli – suvsiz); 3) sintaktik A. ( yuz – bashara).
Antonimlar (zid ma’noli soʻzlar) – grekcha anti – “zid”, “qarama-qarshi” onoma yoki onyma – “nom” degani boʻlib, qarama-qarshi tushunchalarni ifodalaydigan soʻzlardir, ya’ni ma’nosi bir-biriga zid ma’noli soʻzlar antonim deyiladi.
Antonimik juft hosil boʻlishi uchun ikkita mustaqil tushuncha ma’no jihatdan oʻzaro qarama qarshi boʻlishi kerak. Fe’llardagi boʻlishli-boʻlishsizlik xususiyati antonimlikni vujudga keltirmaydi. Antonimlar ba’zan juft holda qoʻllanib ma’no kengaytiradi yoki ma’no ifodalaydi: tunu kun (har doim). Koʻp ma’noli soʻz oʻzining har bir ma’nosi bilan ayrim-ayrim soʻzlarga sinonim boʻlishi mumkin: xafa soʻzi bir oʻrinda xursand soʻziga antonim boʻladi. Yoki qattiq yer – yumshoq yer; qattiq (xasis) odam – saxiy odam.
Bundan tashqari unga sinonim boʻlgan shod, xushvaqt kabi soʻzlarga antonim boʻla oladi. Demak, bir soʻz sinonimik qatorni tashkil etuvchi soʻzlarning har biri bilan atnonim boʻla oladi: qattiq – yumshoq, saxiy; tez – sekin, ogʻir; chiroyli – goʻzal – xushroʻy – koʻhlik; xunuk – badbashara – badburush – ta’viya. Antonimik juftlar koʻchma ma’no ifodalashi mumkin: tunu kun (ravishga koʻchgan), achchiq-chuchuk (otga koʻchgan).
14
Sinonimlarning leksik-semantik xususiyatlari va ularning klassifikatsiyasi.
Sinonimlar (qadimgi yunoncha: σύν va ὄνυμα — bir nomli) — bir umumiy maʼnoga ega boʻlgan (denotativ maʼnosi bir xil), qoʻshimcha (konnotativ) maʼnosi (ekspressiv,) uslubiy va boshqa munosabat kabilarni ifodalovchi xususiyatlari) bilan oʻzaro farqlanadigan til birliklari — soʻz, ibora, sintaktik birlik va boshqa, boshqatdan, qayta, qaytadan, yangidan, yana, takror kabi soʻzlari sinonim soʻzlar hisoblanadi.
Til birliklari bir xil maʼnoga ega boʻlish hodisasi sinonimiya deyiladi. Bu hodisa qanday til birliklariga xosligiga qarab, lugaviy (leksik) sinonimiya, frazeologik sinonimiya, sintaktik sinonimiya kabilarga boʻlinadi. Oʻzaro sinonim bulgan suzlar guruhi Sinonimlar qatorch deyiladi. Sinonimlar qatori 2va undan ortiq suzdan tashkil topadi. Mas, buloq — chashma Sinonim qatori 2 suzdan, yuz—aft— bashara — bet... Sinonim qatori esa kup suzlardan tuzilgan. Kup maʼnoli suzlar muayyan maʼnosi yoki maʼnolari bilan bir yoki birdan ortiq Sinonim qatoriga kirishi mumkin. Mas, bitirmoq soʻzi bir maʼnosi bilan tugatmoq, tugallamoq, tamomlamoq... soʻzlari qatoriga, boshqa maʼnosi bilan ado qilmoq, yoʻqotmoq, yoʻq qilmoq so'zlari qatoriga kiradi.
Sinonimlar qatoridagi bir suz bosh so'z (asosiy so'z) hisoblanadi. Bosh soʻz, odatda, hozirgi adabiy tilga mansubligi, emotsional boʻyoq, uslubga koʻra betarafligi va sh. k. xususiyatlari bilan shu qatordagi boshqa soʻzlardan farqlanadi hamda xuddi shu xususiyatlariga koʻra tilda boshqalariga nisbatan keng quotlanadi. Mas, chiroyli, goʻzal, husnli, husndor, xushroʻy, koʻhli, zebo, suluv, sohibjamol... Sinonim qatorida chiroyli soʻzi shunday belgilarga ega va bosh soʻz hisoblanadi. Qolgan soʻzlar esa har biri oʻziga xos belgixususiyati bilan boshqalaridan farqlanadi: goʻzal soʻzi belgini kuchli (yuqori) daraja bilan ifodalaydi; barno, zebo soʻzlari koʻproq kitobiy uslubga ega, suluv soʻzi esa nisbatan kam qoʻllanadi va h.k. Nutqda sinonimlarning har biridan ularga xos belgi, xususiyatlarni hisobga olgan holda foydalanish muhim ahamiyatga ega.
15
Omonimlarning leksik-semantik xususiyatlari.
Omonimlar (omo ... va yun. oputa — nom, ism) — umumiy maʼno unsurlariga ega boʻlmagan, tasavvuriy bogʻlanmagan, lekin bir xil yozilib, bir xil aytiladigan soʻzlar; ular orasida semantik aloqa boʻlmaydi. Ana shunday soʻzlarning tilda mavjud boʻlishi va shunga bogʻliq hodisalar omonimiya deyiladi. O.ning lugʻaviy va grammatik koʻrinishlari farqlanadi.
O.ning tilda paydo boʻlish sabablari turlichadir: avvallari har xil aytilib, bir xil eshitiladigan soʻzlar talaffuzining tarixiy jarayonda tovush almashinishi yoki talaffuz oʻzgarishi natijasida bir-biriga mos kelib qolishi; (ot — ism, ot — hayvon; oʻt — olov, oʻt — oʻsimlik) boshqa tillardan oʻzlashgan soʻzlarning talaffuz va yozilish jihatidan ona tilidagi soʻzlarga mos kelib qolishi (turbosqich; tur-xil, nav); tilda mavjud boʻlgan koʻp maʼnoli soʻz maʼnolarining bir-biridan uzoqlashishi (dam — nafas; dam — hordiq; dam — bosqon) va boshqa O. bir yoki bir necha soʻz turkumi doirasida boʻlishi mumkin: bir soʻz turkumi doirasida omonimik uya tashkil etuvchi, yozilishi va talaffuzi aynan bir xil boʻlgan soʻzlar toʻliq yoki mutlaq O. deyiladi (chang — gʻubor, toʻzon; chang — cholgʻu asbobi); faqat ayrim shakllardagina mos keladigan, boshqa-boshqa turkumlariga mansub soʻzlar notulik O., boshqacha aytganda, omoshakllar deyiladi, qoʻy (hayvon) — qoʻy (feʼlning buyruq shakli).
O. bilan bir qatorda tilda ularning alohida turlari sifatida omograflar (bir xil yoziladigan, lekin urgʻu va talaffuz bilan farqlanadigan soʻzlar: olma—olma, tom (uy tomi) — tom (kitob tomi) va boshqa hamda omofonlar (bir xil talaffuz qilinadigan, lekin yozilishida farq qiladigan soʻzlar: yetti (son) — yetdi (feʼl); yot (begona) — yod (xotira) va boshqa Omonimiyaning mazkur barcha koʻrinishlariga mansub soʻzlar maʼnosi asosan matn orqali bilinadi.
16
Frazeologik birikmalarda lingvo-madaniy xususiyatlarning ifoda etilishi.
Frazeologiya (yun. phrasis — ifoda, ibora va ...logiya) — 1) tilshunoslikning tilning frazeologik tarkibini (^.Frazeologizm) uning hozirgi holatida va tarixiy taraqqiyotida tekshiruvchi boʻlimi; 2) muayyan tildagi frazeologizmlar majmui.
Tilshunoslik boʻlimi sifatidagi Frazeologiyaning asosiy diqqat eʼtibori frazeologizmlar tabiatini va ularning kategorial belgilarini oʻrganishga, shuningdek, frazeologizmlarning nutqda qoʻllanish qonuniyatlarini aniqlashga qaratiladi. Frazeologiyaning eng muhim muammosi frazeologizmlarni nutqda hosil qilinadigan (yaʼni avvaldan tayyor boʻlmagan) soʻz birikmalaridan farklab, ajratib olish va shu asosda frazeologizmlarning belgilarini aniqlashdir. Idiomafrazeologizmlar, frazeologik birikmalar va barqaror jumlalar (maqol va matallar, gapga teng boshqa frazeologizmlar) oʻrtasidagi muayyan tafovutlarga qarab koʻplab tadqiqotchilar Frazeologiyani 2 xil: tor va keng maʼnoda tushunadilar. Uni keng maʼnoda tushunilganda, Frazeologiya doirasiga maqol va matallar, folklorga xos barqaror jumlalar, baʼzi muloqot shakllari (salomlashish, xayrlashish jumlalari) ham kiritiladi. Lekin bu masala, yaʼni Frazeologiyani keng maʼnoda tushunish masalasi hanuz munozarali boʻlib qolmoqda.
17
Turli lug‘atlarda so‘z ma’nolarining turlicha ifodalanishi.
Muayyan til doirasida lingvistik lug'atlar imlo, orfoepik, izohli, frazeologik, etimologik va hokazolarga bo'linadi. Ular so'zlarning to'g'ri talaffuzi, yozilishi, talqini bo'yicha ma'lumotlarni olib yuradilar. Lingvistik lug'atlarda ma'lum bir tilning deyarli barcha so'zlari mavjud.
Bunga yorqin misol - Vladimir Dahl tomonidan tuzilgan "Tirik buyuk rus tilining izohli lug'ati". Bu tilshunos uchun haqiqiy xazina. Biroq bu lug‘at ham xalq hikmatlari, maqollarda ifodalangan, ham ko‘p sonli arxaizmlarni o‘zida jamlagan tarixiy yodgorlik sifatida eng qimmatlidir.
Ensiklopedik lug'atlar
Ensiklopedik lug'atlarning o'ziga xos xususiyati ularning axborot mazmunidir. Ular atrofdagi dunyoning hodisalari va ob'ektlari haqida kerakli ma'lumotlarni olib yuradilar. Entsiklopedik lug'atlar universal va tarmoqqa bo'linadi. Universal turli sohalardagi ma'lumotlarni o'z ichiga oladi. Bunday lug'atning namunasi - Buyuk Sovet.
Sanoat ensiklopedik lug'atlari boshqacha tarzda terminologik deb ataladi. Ular professional foydalanish uchun mo'ljallangan. Deyarli har bir sohaning o'ziga xos terminologik lug'ati mavjud. Bunga iqtisodiy, huquqiy, tibbiy, qurilish atamalarining lug'atlari va boshqalar kiradi. Bu lug‘atlar tor yo‘nalishlarga ega bo‘lib, ulardan foydalanish faqat ixtisoslashgan. Masalan, 1978 yilda N.V. Podolskiy "Rus onomastik terminologiyasi lug'atini" nashr etdi.
18
So‘z boyligini lingvo-madaniy o‘rganish usullari.
So'z boyligini oshirishning turli yo'llari mavjud bo'lib, ularning har biri muhim ahamiyat kasb etadi. Lingvo madaniy o'rganish bu tilni madaniyat bilan bog'lab o'rganish usulidir.
19
Sotsiolingvistik tahlil metodologiyasi.
Sotsiolingvistika (lot societas — jamiyat va lingvistika) — tilshunoslik, sotsiologiya (jamiyatshunoslik), ijtimoiy psixologiya va etn. fanlari tutashmasida rivojlanuvchi va tilning ijtimoiy tabiati, uning ijtimoiy vazifalari, ijtimoiy omillarning tilga taʼsir koʻrsatish mexanizmi hamda tilning jamiyat hayotida tutgan oʻrni bilan bogʻliq koʻplab muammolar majmuini oʻrganuvchi ilmiynazariy soha. Ushbu muammolarning ayrimlari (mas, "til va jamiyat") umumiy tilshunoslik doirasida ham oʻrganiladi. S.ning fanlararo maqomi u foydalanadigan tushunchalar majmuida namoyon boʻladi. Chunonchi, sotsiolingvistik taxlilning asosiy tushunchasi deb karaladigan til jamoasi ham ijtimoiy, ham lisoniy belgilar asosida aniklanadi.
S.ning eng muhim tushunchalaridan biri lisoniy vaziyat tushunchasi boʻlib, u muayyan etnik birliklar yoki maʼmuriyhududiy birlashmalarda muomalaaloka izchilligini taʼminlaydigan tilning (tillar, mintaqaviy umumiy tillar, hududiy va ijtimoiy lahjalarning) yashash shakllari majmui sifatida taʼriflanadi. Lisoniy vaziyatning ekzogloss (turli tillar majmulari) va endogloss (muayyan bir tildagi kichik tizimlar majmulari) guruhlari farqlanadi
20
Komponent tahlilning tamoyillari va usullari.
21
Semantik tahlilning tamoyillari va usullari.
Tilda har bir unsurning o`z vazifasi, ma'no doirasi, boshqa unsurlar, birliklar bilan bog`lanish qonuniyatlari bor. Ana shu qonunityalardan mukammal boxabar bo`lgan, so`z sezgisi va mahorati yuksak yozuvchi betakror tasvir, kutilmagan, ohorli badiiy lavhalar paydo qila oladi. Shunda kitobxon asarning nafaqat g`oyasi, balki go`zal tilining asiriga aylanadi. Bunda umumxalq tilidagi badiiy tasvirga favqulodda muvofiq birliklarni tanlash, saralash va sayqallash asosida, lisoniy-badiiy qonuniyatlardan kelib chiqqan holda ularga yuklangan xilma-xil badiiy-estetik ma'nolar hal qiluvchi rol o`ynaydi.
Agar so’z – bu til birligi bo’lsa, u holda matn – kommunikatsiya (aloqa,fikr almashinuvi) birligidir5[5].So’zlar muayyan ma’noga, matnlar esa muayyan mazmunga ega. O’quvchi so’z ma’nolarini bila turib, ularni kontekstdan anglab oladi, tushunib yetadi ya’ni tasavvurida muayyan mazmunlar hosil qiladi. Ma’no va mazmunlarni anglash – matnni tushunish demakdir.1
Yozuvchining so`z qo`llash mahoratini baholash uchun, avvalo, so`z va uning ma'nosi, bu ma'noning tuzilishini aniq tasavvur etish lozim. So`zning qo`llanishi bilan bog`liq holda yuzaga chiqadigan qo`shimcha ma'no nozikliklari turli tasvir usullari va vositalari orqali reallashishi mumkin. Ammo bunday qo`shimcha ma'no nozikliklari ko`pincha so`z ma'nosining o`zida imkoniyat tarzida mavjud bo`ladi, ular so`zning ma'no qurilishida ilgaridan qayd etilgan bo`ladi.
22
Madaniy stereotiplar va ularning tilda ifodalanishi.
adaniy stereotiplar. Madaniy hodisa sifatida stereotip
01.04.2019
Stereotiplar nafaqat jismoniy shaxslarning, balki guruhlar, madaniyatlar, etnik guruhlarning xatti-harakatlarini aniqlaydigan shakllardir. Ba'zi cheklovlarga nisbatan ularni olish kerakligi aniq. Etnik psixologiya mutaxassislari, etnokulral stereotiplarni o'rganish, ta'kidlashicha, millat yuqori daraja Iqtisodiy rivojlanish, aql, xususiylashtirish, korxona va millat kabi fazilatlarni ta'kidlaydi - bu yanada kuchaygan iqtisodiyot - mehribonlik, samimiylik, mehmondo'stlik. S. G. Ter-Minazovaning so'zlariga ko'ra, Amerika jamiyatida, professionalligi, mehnatsevarligi, mas'uliyatli va boshqalarning ta'kidlashicha, Amerika jamiyatida, rus tilida, tinchlik, adolatli.
Etotokentrizm sohasidagi izlanishlarga ko'ra, aksariyat shaxslar o'zlarining madaniyatida tabiiy va to'g'ri, boshqa madaniyatlarda nima bo'layotganini ko'rib chiqishlari mumkin. Bu xulq-atvor, urf-odatlar, norma va qadriyatlarga tegishli.
Qoida tariqasida, bir tomondan, etnik stereotiplar madaniyatlararo aloqada jiddiy to'siqdir. Boshqa tomondan, butun sxematik va umumlashtirish, boshqa xalqlar va madaniyatlar haqidagi stereotipik g'oyalar boshqa birovning madaniyati bilan to'qnashuvga tayyorlanadi, zarbadan mahrum bo'ladi, madaniyatni susaytiradi, madaniy shilliqni kamaytiradi.
Stereotiplar odamga dunyo g'oyasini tuzishga imkon beradi, uning tor ijtimoiy, geografik va siyosiy dunyosidan tashqariga chiqadi. Stereotiplarni shakllantirish sababi, qoida tariqasida, bir yoki boshqa umumiylik, cheklangan ufq, cheklangan ufq va boshqalarning vakillarining xulq-atvorini aniqlashdir. Stereotiplar boshqa madaniyat vakillarining xatti-harakatlarining modellari haqida ba'zi taxminlarga olib keladi. Biroq, shuni ta'kidlash kerakki, qisman stereotiplarning shakllanishi haqiqiy faktlar bilan mustahkamlangan. Shunga qaramay, stereotiplar odatda milliy tabiat bilan bir xil emas, shuningdek, odamlarning o'zlari haqida gapirishmaydi.
23
Konseptni o‘rganishning lingvistik xususiyatlari
24
Frazeologiya va so‘z birikmalarini tarjima qilish muammolari.
XX asrga qadar “tarjima” so‘zi faqat tarixiy, falsafiy, adabiy va badiiy asarlar o‘girmasiga nisbatan qo‘llanib kelingan. Og‘zaki tarjimonga nisbatan esa turkiy xalqlarda “tilmoch”, nemis tilida “dolmetechen”, ingliz va frantsuz tillarida “interpret” atamalari qo‘llanilgan. Tarjima nazariyasi xususida aytilgan fikrlar ham shu yo‘sinda umumiy ma’no kasb etgan.
Tarjima nazariyasiga bag‘ishlangan ilk tadqiqotlar o‘tgan asrning 20-30 yillarida yuzaga kela boshladi. Bu davrda nashr qilingan Amos, Postget, Finkel, Alekseev kitoblarida va Sanjar Siddiqning “Adabiyot tarjimasi san’ati” (1936) risolasida tarjima nazariyasi fan sifatida e’tirof etilgan tezislarni uchratamiz. 50-yillarda taniqli tarjimon Ivan Kashkin va tilshunos Reformatskiyning tarjima nazariyasi xususidagi maqolalari e’lon qilingandan so‘ng bu sohada bahs-munozaralar boshlanib ketdi. Professor Reformatskiy “tarjima amaliyoti barcha fanlar uchun xizmat qilsa-da, tarjima nazariyasi mustaqil fan bo‘la olmaydi, balki tilshunoslikning bir bo‘limigina bo‘lishi mumkin”, degan g‘oyani ilgari surgan edi. Shundan so‘ng ularni ma’qullagan va tanqid qilgan qator tadqiqotlar, maqolalar chop etildi. 1953 yil Xalqaro tarjimonlar uyushmasi (FIT) tashkil topdi. 1955 yildan uning organi “Bobil” (Babel) jurnali nashr etila boshladi.
25
Semantik derivatsiya so‘z yasash mexanizmlarining biri sifatida
26
«Xursandchilik» konsepti va uning frazeologik birikmalarda ifodalanishi.
27
Ingliz va o‘zbek tillarida «yaxshilik/yomonlik» ma’nolarini ifoda etish yo‘llari.
28
Ingliz va o‘zbek tillarida qarindoshlikni ifoda etuvchi atamalarning leksiksemantik tahlili.
29
Slengning semantik xususiyatlari.
Slang so'zi birinchi marta Angliyada og'zaki nutqda qachon paydo bo'lganligi noma'lum. U birinchi marta 18-asrda Angliyada yozma ravishda qayd etilgan. Keyin bu "haqorat" degan ma'noni anglatadi. Taxminan 1850 yilda bu atama "noqonuniy" so'zlashuv lug'ati uchun belgi sifatida kengroq qo'llanila boshlandi. Shu bilan birga, jargon so'zining sinonimlari paydo bo'ladi - lingo, asosan jamiyatning quyi qatlamlarida qo'llaniladi va argot - rangli aholi tomonidan afzal ko'riladi.
“Slang” tushunchasining hajmi uning keyinchalik paydo bo‘lgan tavsiflovchi ta’riflari bilan ko‘rsatiladi, masalan, “behayo so‘zlashuv nutqi” yoki jargonning “tilning zarbi” sifatidagi she’riy “dithyramb” tavsiflari (D. Galsvorti); yoki "jargon - yeng shimarib, kaftingizga tupuradigan va ishga kirishadigan til" Karl. Sandburg), bu "she'r oddiy odam" va h.k. Ko‘rinib turibdiki, ilmiy ma’noda bunday ta’riflarning ahamiyati katta emas, garchi ular haligacha jargon oddiy xalq tili hisoblanib, milliy lug‘at yaratishga asos bo‘lishini ko‘rsatib turibdi.
30
Semantik maydonlar va ularning til rivojlanishidagi tutgan o‘rni.
Tilshunoslikda semantik soha, ma'nosi jihatidan bir yoki bir nechta xususiyatlarga ega bo'lgan so'zlar guruhini tashkil etuvchi so'zdir.
Tilimizda ko'plab so'zlar yoki leksik birliklar mavjud bo'lib, ular orasida biz o'xshash jihatlarni taniy olamiz. Masalan, darvoza, devor va devor bir xil semantik maydonga ega, chunki uchta so'z to'siqlarni belgilaydi.
Barcha so'zlar turli xil leksik maydonlarga tegishli. Shunday qilib, lampochka semantik maydonni sham bilan baham ko'radi, ammo shamdan farqli o'laroq sun'iy yorug'lik yoki elektr bilan ham baham ko'radi, bu olov bilan bir xil semantik maydonda bo'ladi.
Semantika haqida ko'proq ma'lumot oling.
Semantik maydonlarning turlari
Semantik maydonlarni ko'p jihatdan tasniflash mumkin, asosan ularni tashkil etuvchi elementlar o'rtasidagi munosabatlarga qarab. Semantik maydonlarning ayrim turlari:
Yopiq semantik maydon
Bu endi yangi elementlarni qo'shib bo'lmaydi, chunki u allaqachon to'liq maydonni tashkil qiladi. Masalan: haftaning atigi etti kun bo'lgan kunlari yoki yilning o'n ikki bo'lgan oylari.
Ochiq semantik maydon
Biz unga har doim yangi shartlarni qo'shishimiz mumkin bo'lgan narsadir. Masalan, kompyuter aksessuarlari: kamera, klaviatura, sichqoncha, ruchkali disk, minigarnituralar va boshqalar.
Asta-sekin semantik maydon
Bu elementlar turli xil soyalar bilan o'lchovni nazarda tutadigan maydon turi. Masalan, kayfiyat: g'ayratli, mamnun, quvnoq, quvnoq, quvonchli, baxtli, baxtli.
Antonimlar semantik maydonlar
Ular o'zaro qarama-qarshilik munosabatlari o'rnatiladigan so'zlar bilan hosil bo'lgan narsadir. Masalan: quvonchli / qayg'uli, tinchlik / urush, tun / kun.
Assotsiativ semantik maydon
Bu ular nazarda tutgan haqiqatning yaqinligi tufayli mos keladi. Masalan, o'rmon, daraxt, o'rmon, sog'liqni saqlash, o'simlik, hayvonot dunyosi, yovvoyi, soya. Ushbu turdagi assotsiatsiya odatda ko'proq sub'ektivdir.
Semantik maydonlarga misollar
Hayvonlarning semantik maydoni: it, mushuk, kaptar, sher, sichqon, fil, jirafa, shimpanze, puma.
Meva semantik maydoni: olma, apelsin, nok, qulupnay, mandarin, qovun, tarvuz, shaftoli.
Gullarning semantik maydoni: pushti, kungaboqar, gortenziya, lola, dahlia, nilufar, chinnigullar, gilos gullari, orkide, romashka.
31
Sinonimlarni kognitiv jihatdan o‘rganish masalalari.
Sinonimlar (qadimgi yunoncha: σύν va ὄνυμα — bir nomli) — bir umumiy maʼnoga ega boʻlgan (denotativ maʼnosi bir xil), qoʻshimcha (konnotativ) maʼnosi (ekspressiv,) uslubiy va boshqa munosabat kabilarni ifodalovchi xususiyatlari) bilan oʻzaro farqlanadigan til birliklari — soʻz, ibora, sintaktik birlik va boshqa, boshqatdan, qayta, qaytadan, yangidan, yana, takror kabi soʻzlari sinonim soʻzlar hisoblanadi.
Til birliklari bir xil maʼnoga ega boʻlish hodisasi sinonimiya deyiladi. Bu hodisa qanday til birliklariga xosligiga qarab, lugaviy (leksik) sinonimiya, frazeologik sinonimiya, sintaktik sinonimiya kabilarga boʻlinadi. Oʻzaro sinonim bulgan suzlar guruhi Sinonimlar qatorch deyiladi. Sinonimlar qatori 2va undan ortiq suzdan tashkil topadi. Mas, buloq — chashma Sinonim qatori 2 suzdan, yuz—aft— bashara — bet... Sinonim qatori esa kup suzlardan tuzilgan. Kup maʼnoli suzlar muayyan maʼnosi yoki maʼnolari bilan bir yoki birdan ortiq Sinonim qatoriga kirishi mumkin. Mas, bitirmoq soʻzi bir maʼnosi bilan tugatmoq, tugallamoq, tamomlamoq... soʻzlari qatoriga, boshqa maʼnosi bilan ado qilmoq, yoʻqotmoq, yoʻq qilmoq so'zlari qatoriga kiradi.
Sinonimlar qatoridagi bir suz bosh so'z (asosiy so'z) hisoblanadi. Bosh soʻz, odatda, hozirgi adabiy tilga mansubligi, emotsional boʻyoq, uslubga koʻra betarafligi va sh. k. xususiyatlari bilan shu qatordagi boshqa soʻzlardan farqlanadi hamda xuddi shu xususiyatlariga koʻra tilda boshqalariga nisbatan keng quotlanadi. Mas, chiroyli, goʻzal, husnli, husndor, xushroʻy, koʻhli, zebo, suluv, sohibjamol... Sinonim qatorida chiroyli soʻzi shunday belgilarga ega va bosh soʻz hisoblanadi. Qolgan soʻzlar esa har biri oʻziga xos belgixususiyati bilan boshqalaridan farqlanadi: goʻzal soʻzi belgini kuchli (yuqori) daraja bilan ifodalaydi; barno, zebo soʻzlari koʻproq kitobiy uslubga ega, suluv soʻzi esa nisbatan kam qoʻllanadi va h.k. Nutqda sinonimlarning har biridan ularga xos belgi, xususiyatlarni hisobga olgan holda foydalanish muhim ahamiyatga ega.
32
So‘z ma’nosini leksikografik taqdim qilish muammolari.
Leksikografiya (qadimgi yunoncha: λεξικόν [leksika] va γράφω [grafiya] - yozu) — lugʻatlar tuzish, amaliy lugʻatchilik. Amaliy lug'atchilik lugʻatlar tuzish barobarida bir qator ijtimoiy muhim vazifalarni bajaradi: oʻz va oʻzga tillarni oʻrganish; ona tilini tavsiflash va meʼyorlashtirish (izohli, imlo va boshqa turdagi lugatlar yordamida); tillararo aloqa-munosabatni taʼminlash (ikki va koʻp tilli lugʻatlar, soʻzlashgichlar); muayyan til leksikasini ilmiy oʻrganish (etimologik, tarixiy lugʻatlar) va boshqa leksikografiya lugʻat tuzish ishi sifatida turli xalqlarda yozuv taraqqiyotining ilk bosqichlarida u yoki bu tushunarsiz (eskirgan, dialektal, maxsus yoki chet tilga mansub) soʻzning qanday maʼno anglatishini bilish ehtiyoji natijasida paydo boʻlgan. Dastlabki tuzilgan lugʻatlar umumlashgan, universal xususiyatga ega boʻlgan (lugʻatlarning turli shakllari, koʻrinishlari keyingi davrlarda yuzaga kelgan). Oʻzbek leksikografiyasi tarixi Mahmud Koshgʻariyning "Devonu lugʻotit turk" asaridan boshlangan deb aytish mumkin. Ushbu lugʻat faqat soʻzlar va ularning maʼnolarini tavsiflab qolmasdan, turkiy xalqlar tarixi, urf-odatlari, geografik joylashuvi kabi keng maʼlumotlar manbai hisoblanadi. Shu bilan birga u dastlabki ikki tilli (turkiycha-arabcha) lugʻatlardandir. Mahmud Zamaxshariy oʻzining "Asos ul-balogʻa", "Muqaddimat ul-adab" asarlari bilan ham amaliy, ham nazariy leksikografiyaning rivojiga ulkan hissa qoʻshdi. Alisher Navoiy ijodiga boʻlgan katta qiziqish XV asrdan keyingi davrda bir qancha lugʻatlarning yaratilishiga sabab boʻldi: "Abushqa" (XVI asr, Turkiya) izohli lugʻati, Tole Imoni Hiraviyning "Badoye ul-lugʻat", Muhammad Rizo Xoksorning "Muntaxab ul-lugʻot", Mirzo Mahdiyxonning "Sangloh", shuningdek, Muhammad Yoqub Chingiyning "Kelurnoma", "Sulaymon Buxoriyning "Lugʻati chigʻatoiy va turki usmoniy" ("Chigʻatoycha-turkcha lugʻat"), Ishoqxon Ibratning "Lugʻati sitta as-sina" ("Olti tilli lugʻat") kabi lugʻatlarini koʻrsatish mumkin. XIX asr oxiri va XX asr 1-choragida turli xil sabab va ehtiyojlar, davr taqozosi bilan Turkistonda ikki tilli L. rivoj topdi, oʻnlab ruscha-oʻzbekcha, oʻzbekcha-ruscha lugʻatlar, soʻzlashgichlar tuzilib nashr etildi
33
O‘zlashtirilgan so‘zlarning semantik assimilyasiyasi.
Oʻzlashma soʻz — bir tildan ikkinchi tilga oʻtgan soʻz. Mas, oʻzbek tiliga forstojik tilidan oʻzlashgan andisha, barg, tilla, shabnam; arab tilidan oʻzlashgan adabiyot, axloq, kitob, muallim; rus tilidan va u orqali oʻzlashgan bank, gazeta, samovar, televizor soʻzlari va boshqalar Oʻzlashma soʻz maʼlum ijtimoiytarixiy voqealar, savdo va madaniy aloqalar tufayli bir tildan ikkinchi tilga oʻtib oʻzlashadi. Xususan, oʻzbek xalqining tojiklar bilan qadimdan bir xil iqtisodiy tuzum sharoitida, qoʻniqoʻshni boʻlib yashab kelganligi tufayli forstojikcha soʻzlar, arab istilosi natijasida arabcha soʻzlar, Oʻrta Osiyoning Rossiyaga qoʻshib olinishi oqibatida ruscha va yevropacha soʻzlar oʻzbek tiliga kirib oʻzlashgan. Oʻzlashma soʻz dastlabki davrda neologizm xarakterida boʻlsada, keyinchalik asta-sekin qabul qiluvchi til qonuniyatlariga boʻysunishi, xuddi oʻz soʻzdek tabiiy va aniq boʻlishi (barg), fonetik qayta shakllanishi (karavot), grammatik singishi (bankdan), soʻz yasash tizimida faol ishtirok etishi (traktorchi), takrortakror qoʻllanishi tufayli uning yot elementligi sezilmay qoladi. Oʻ.s hosil qilishning turli usullari mavjud.
34
Til va madaniyat orasidagi mutanosiblik va uning tildagi ifodasi.
Insonlar muloqotining eng muhim vositasi va shuning uchun ham ijtimoiy va milliy xususiyatga ega bo'lgan til odamlarni birlashtiradi, ularning shaxslararo va ijtimoiy o'zaro munosabatlarini tartibga soladi, amaliy faoliyatini muvofiqlashtiradi. Til xalq va har bir shaxsning tarixiy tajribasining natijasi bo'lgan axborotni to'plash, saqlash va takror ishlab chiqarishni ta'minlaydi, individual va ijtimoiy ongni shakllantiradi.
Umuman olganda, madaniyatning asosi tildir. Til universal semiotik tizimdir, chunki barcha belgilar, shu jumladan tilning o'ziga xos belgilari, so'zlar so'zlar orqali belgilanadi. Til ma'naviy, jismoniy va moddiy madaniyat bilan bir xilda - nutqiy fikrlash faoliyati sifatida, nomlar tizimi va so'z asarlari to'plami sifatida - qo'lyozmalar, bosma kitoblar, turli xil jismoniy ma'lumotlar tashuvchilardagi og'zaki nutq yozuvlari sifatida. . Insonning har qanday ishini yoki tabiat hodisasini faqat so'z bilan tushunish, tushunish va tasvirlash mumkin. Ammo tilning o'zi madaniyatning rivojlanishi bilan - inson faoliyatini bilish va tashkil etish quroli sifatida rivojlanadi.
Til madaniyati deganda ma'lum bir tilning qabul qilingan adabiy me'yorlarini, til birliklari, lingvistik vositalardan to'g'ri va etarli foydalanishni aks ettiruvchi til rivojlanishining ma'lum darajasi tushuniladi.
35
Pragmatik ma’no va uni ifodalash yo‘llari.
Pragmatika (yun. pragma, pragmatos — ish, harakat) — semiotika va tilshunoslikning nutqda til belgilarining amal qilishini oʻrganuvchi sohasi; boshqacha aytganda, muayyan belgilar tizimini oʻzlashtirib, undan foydalanuvchi subʼyektlarning ayni shu belgilar tizimiga munosabatini oʻrganuvchi fan tarmogʻi. P. haqidagi asosiy gʻoya amerikalik olim Ch. Pirs tomonidan oʻrtaga tashlangan; yana bir amerikalik olim Ch. Morris ushbu gʻoyani rivojlantirgan va "P." terminini semiotika boʻlimlaridan birining nomi sifatida amaliyotga kiritgan.
P. insonning ijtimoiy faoliyatini oʻzida qamrab oluvchi nutq jarayo-ni, muayyan aloqa vaziyati orqali namoyon boʻladi. Lingvistik P. aniq shakl, tashqi koʻrinishga ega emas; uning do-irasiga soʻzlovchi subʼyekt, adresat, ularning aloqa-aralashuvdagi oʻzaro munosabatlari, aloqa-aralashuv vaziyati bilan bogʻliq koʻplab masalalar ki-radi. Mas, nutq subʼyekti bilan bogʻliq holda quyidagi masalalar oʻrganila-di: bayonning oshkora va yashirin maqsadlari (biron-bir axborot yoki fikrni yetkazish, soʻroq, buyruq, iltimos, maslahat vaʼda berish, uzr soʻrash, tabriklash, shikoyat va boshqalar); nutq taktikasi hamda nutq odobi turlari; suhbat, soʻzlashish qoidalari; soʻzlovchining maqsadv; soʻzlovchi tomonidan adresatning umumiy bilim jamgʻarmasi, dunyoqarashi, qiziqishlari va boshqa hislatlariga baho berilishi; soʻalovchining oʻzi bayon qilayotgan xabarga munosabati kabilar. P.da nutq adresati, oʻzaro aloqaga kiruvchilarning munosabatlari, muayyan aloka vaziyati singari omillar bilan bogʻliq qolda qam koʻplab masalalar oʻrganiladi. P. gʻoyalari evristik (yoʻnaltiruvchi) dasturlash, mashina tarjimasi, informatsion-qidiruv tizimlari va boshqalarni ishlab chiqishda qoʻllanadi.
36
Pragmalingvistika va undagi ma’no o‘rganish yo‘llari.
Pragmalingvistika tilshunoslikning mustaqil sohasi sifatida
Pragmalingvistikaning metodologik negizi. “Pragmatiklingvistika” nutq vaziyatini lisoniy birliklar mohiyatining nutqiy xoslanishidagi asosiy omil sifatida qarashi haqida. Shaxs omilining nutqiy vaziyat omili bilan mushtarakligi. Axborot uzatish va qabul qilish. Kommunikativ harakatlar. Kommunikativ-pragmatik yo‘nalishning shakllanishi. O‘zbek substansial-pragmatik tilshunosligi. Kommunikatsiya, pragmatika, konsepsiya, funksional pragmalingvistika, yashirin pragmalingvistika. Lingvistik falsafa konsepsiyasi. Pragmatika tushunchasi. Pragmalingvistika yo‘nalishlari.
37
Frazeologik iboralarda «go‘zallik» konseptining ifodalanishi.
38
Emotsional va neytral so‘zlarning xususiyatlari
Etimologiya (ἔτυμον — haqiqat va λόγος [logiya] — soʻz; soʻzning haqiqiy maʼnosi) — 1) soʻz va morfemalarning kelib chiqishini oʻrganuvchi tilshunoslik boʻlimi; 2) soʻzning kelib chiqishini aniqlashga qaratilgan tadqiqot usullari majmui; 3) soʻzning kelib chiqishi. 19-asr tilshunosligida "Etimologiya" termini "grammatika" maʼnosida ham qoʻllangan.
Tilshunoslik boʻlimi hisoblangan Etimologiyaning asosiy vazifasi qadimiy manbalarni hamda til lugʻat tarkibining shakllanish jarayonini va uning dastlabki, qadimiy holatini tiklashdan iborat. Har bir til leksikasida muayyan miqsordagi soʻzlar borki, ularning shakli bilan maʼnosi oʻrtasidagi bogʻliqlik shu til egalari uchun tushunarsiz boʻlib qolgan, chunki soʻzning tarixan oʻzgara borishi uning dastlabki shakl va maʼnosini xiralashtirib qoʻyadi, bunday soʻz strukturasini tildagi mavjud yasalish qoliplari orqali izohlab boʻlmaydi. Etimologik tahlilning maqsadi muayyan soʻzning qachon, qaysi tidda, qanday yasalish qolipi boʻyicha, qaysi til materiali asosida qanday shakl va maʼnoda paydo boʻlganini aniqlashdir. Etimologik tahlilning asosiy metodi qiyosiytarixiy usul boʻlib, u fonetik qonuniyatlar, morfologik qoidalar, morfologik oʻzgarishlarga tayanib ish koʻradi. Bunday tadqiqot natijalari til tizimi va strukturasidagi turli jarayonlarni hamda soʻzlarning etimologik maʼnolarini aniqlashda, etimologik lugʻatlar tuzishda ahamiyatlidir. Muayyan til uchun oʻzlashma hisoblangan soʻzlar Etimologiyasini aniqlash unchalik qiyin emas. Mas, hozirgi oʻzbek tilida qoʻllanayotgan "daftar", "piyola", "qalam" kabi soʻzlarning yunon tiliga mansubligi, oʻsha tildagi (dastlabki) maʼnosini aniqlash uchun leksikografik izlanish — tegishli tillar (arab, fors, yunon) lugʻatlarini solishtirish kifoya qiladi.
39
So‘z ma’nosi va uning etimologik xususiyatlari.
Etimologiya (ἔτυμον — haqiqat va λόγος [logiya] — soʻz; soʻzning haqiqiy maʼnosi) — 1) soʻz va morfemalarning kelib chiqishini oʻrganuvchi tilshunoslik boʻlimi; 2) soʻzning kelib chiqishini aniqlashga qaratilgan tadqiqot usullari majmui; 3) soʻzning kelib chiqishi. 19-asr tilshunosligida "Etimologiya" termini "grammatika" maʼnosida ham qoʻllangan.
Tilshunoslik boʻlimi hisoblangan Etimologiyaning asosiy vazifasi qadimiy manbalarni hamda til lugʻat tarkibining shakllanish jarayonini va uning dastlabki, qadimiy holatini tiklashdan iborat. Har bir til leksikasida muayyan miqsordagi soʻzlar borki, ularning shakli bilan maʼnosi oʻrtasidagi bogʻliqlik shu til egalari uchun tushunarsiz boʻlib qolgan, chunki soʻzning tarixan oʻzgara borishi uning dastlabki shakl va maʼnosini xiralashtirib qoʻyadi, bunday soʻz strukturasini tildagi mavjud yasalish qoliplari orqali izohlab boʻlmaydi. Etimologik tahlilning maqsadi muayyan soʻzning qachon, qaysi tidda, qanday yasalish qolipi boʻyicha, qaysi til materiali asosida qanday shakl va maʼnoda paydo boʻlganini aniqlashdir. Etimologik tahlilning asosiy metodi qiyosiytarixiy usul boʻlib, u fonetik qonuniyatlar, morfologik qoidalar, morfologik oʻzgarishlarga tayanib ish koʻradi. Bunday tadqiqot natijalari til tizimi va strukturasidagi turli jarayonlarni hamda soʻzlarning etimologik maʼnolarini aniqlashda, etimologik lugʻatlar tuzishda ahamiyatlidir. Muayyan til uchun oʻzlashma hisoblangan soʻzlar Etimologiyasini aniqlash unchalik qiyin emas. Mas, hozirgi oʻzbek tilida qoʻllanayotgan "daftar", "piyola", "qalam" kabi soʻzlarning yunon tiliga mansubligi, oʻsha tildagi (dastlabki) maʼnosini aniqlash uchun leksikografik izlanish — tegishli tillar (arab, fors, yunon) lugʻatlarini solishtirish kifoya qiladi.
40
Ingliz tili so‘zlarining stilistik tasnifi.
Stilistika (yun. stylos — yozuv, xat tayokchasi), uslubshunoslik, uslubiyat — tilshunoslikning til uslublarini tadqiq etuvchi, tilning leksikfrazeologik, fonetik, morfologik, soʻz yasalishi va sintaktik sathlarda sinxroniya va diaxroniya nuqtai nazaridan funksional katlamlanishining mohiyati va oʻziga xosliklarini oʻrganuvchi, adabiy tilni turli lisoniy vaziyatlarda, yozma adabiyotning xilmaxil tur va janrlarida, ijtimoiy hayotning turli sohalarida qoʻllash meʼyerlari va usullarini tavsiflovchi tarmogʻi. S.da parallel sinonimik til ifodalaridagi maʼnoviy va ekspressiv nozikliklar, lisoniy birliklarning oʻzaro munosabatdosh variantlari oʻrganiladi. Bunday variantlarda ular orasidan muayyan nutqiy vaziyat uchun zarur boʻlganini tanlab olish imkoniyati mavjud boʻladi.
Zamonaviy S. turli lingvistik yoʻnalishlar va maktablarda turlicha tushuniladi, shu bilan birga har bir nuqtai nazar, S.ning asosiy oʻrganish mavzui boʻlmish uslubning serqirraligi sababli, oʻz obʼyektiv asosiga ega. S. til meʼyor (norma)lari bilan uzviy bogʻlikdir. S. oʻz navbatida funksional S, lisoniy birliklar S.si, matn S.si, badiiy adabiyot (badiiy nutq) S. si, amaliy S, qiyosiy S, tarixiy S. kabi turlarga boʻlinadi.
Funksional S. adabiy tilning oʻz tarixan shakllangan koʻrinishlari (funksionaluslubiy birliklari) asosida tabaqalanishini, yaʼni uslublar tizimini, bu tizimning ichki strukturaviy shakllanish qonuniyatlarini oʻrganadi va tavsiflaydi. Funksional S. nazariy tadqiqot mavzui sifatidagi adabiy tilning asosiy funksionaluslubiy birliklarini tipologik tasniflash va ajratishning umumiy prinsiplarini ishlab chiqadi.
41
Neologizmlar va ularning ingliz tilida yasalish yo‘llari.
Neologizmlar (yun. neos — yangi, logos — soʻz) — jamiyat taraqqiyoti, hayotning talab-ehtiyoji bilan paydo boʻlgan yangi narsa va tushunchalarni ifodalovchi soʻzlar. N.ning yangiligi dastlab paydo boʻlgan vaqtlardagina se-zilib turadi: vaqt oʻtgach, ular "yangilik" xususiyatini yoʻqotib, odatda, faol soʻzlar qatoriga oʻtadi. Mac, oʻzbek tili uchun bir qancha yil davomida yangi hisoblangan marketing, qayta qurish, reyting, tender soʻzlari hozirgi kunda umumisteʼmoldagi soʻzlarga aylanmoq-da. Tildagi umumiy N. bilan bir qatorda individualuslubiy yoki okkazional N. ham mavjud. Bunday N. mualliflar tomonidan maʼlum bir kontekstda uslu-biy talab asosida yaratiladi.
N. ilmiy asarlarda shu uslubga xos termin sifatida atash (nominativ) vazifasini bajaradi. Badiiy asarlarda, odatda, uslubiy vazifani bajaradi. N.ning paydo boʻlish yoʻllari xilma-xil boʻlib, ular tilning mavjud lugʻaviy tarkibi va grammatik qonun-qoidalari asosida yangi soʻz yasash yoʻli, shuningdek, mavjud soʻzning lugʻaviy maʼnolaridan birini yangi maʼnoda qoʻllash yoʻli bilan va boshqa tildan soʻz qabul qilish orqali hosil qilinadi.
42
Eskirgan va arxaik so‘zlarni bir-biridan farqlovchi xususiyatlar.
Eskirgan so'zlar - u yoki bu sabablarga ko'ra hozirgi nutqda qo'llanilmaydigan so'zlarning maxsus guruhi. Ular ikki toifaga bo'linadi - istorisizm va arxaizmlar. Bu ikkala guruh bir-biriga o'xshash, ammo baribir bir nechta muhim farqlarga ega.
istorizmlar
Bularga zamonaviy dunyoda mavjud bo'lishni to'xtatgan, lekin ilgari sodir bo'lgan maxsus narsalarni, pozitsiyalarni, hodisalarni bildiruvchi so'zlar kiradi. Bunday so'zlarga misol qilib boyar, hokim, arizachi, mulk kabilarni keltirish mumkin. Ularning zamonaviy tilda sinonimlari yo'q va ularning ma'nosini faqat izohli lug'atdan bilib olishingiz mumkin. Asosan, bunday eskirgan so`zlar qadimgi davrlarning turmushi, madaniyati, xo`jaligi, ierarxiyasi, harbiy-siyosiy munosabatlari tavsifini bildiradi.
Demak, masalan, iltimosnoma: 1) peshonasi yerga tegib turgan kamon; yoki 2) yozma ariza. Stolnik - boyardan bir daraja past bo'lgan saroy a'zosi, odatda boyar yoki qirollik stolida xizmat qiladi.
Eng muhimi, eskirgan tarixshunoslik so'zlari harbiy mavzular bilan bog'liq bo'lgan nomlar, shuningdek, uy-ro'zg'or buyumlari va kiyim-kechaklarga oid nomlar orasida uchraydi: zanjirli pochta, visor, redout, squeaker, vodiy, prosak, armyak, urug'lik paltosi, kamzulga.
43
So‘z yasash modellarining ma’nosi va ularning o‘ziga xos xususiyatlari.
Hozirgi oʻzbek tilida yasama soʻzlar, asosan, affikslar yordamida hosil qilinadi, yaʼni morfemaning bir turi soʻz yasash uchun xizmat qiladi. Har qanday yasama soʻzning tarkibi Soʻz yasalishi asosi va soʻz yasovchidan iborat boʻladi: huquqshunos (huquq — Soʻz yasalishi asosi, shunos — soʻz yasovchi), tekislamoq (tekis — Soʻz yasalishi asosi, la— soʻz yasovchi). Soʻz yasalishi asosi yasama soʻz boʻlishi ham mumkin: bilimli (bilim — Soʻz yasalishi asosi, li — soʻz yasovchi). Oʻzbek tilida faqat mustaqil soʻzlardan, ularning ham ot, sifat, feʼl turkumiga oid soʻzlardan yangiyangi soʻzlar yasaladi. Demak, mustaqil suz turkumlaridan faqat ot, sifat va feʼl turkumlarigina Soʻz yasalishi tizimiga ega. Oʻzbek tili lugʻat (leksik) tarkibining boyishi, rivojlanishida Soʻz yasalishining muhim oʻrni bor
44
So‘zlar qisqarishi va ulardagi semantik o‘zgarishlar.
45
So‘z ma’nosida semantik o‘zgarishlarning turlari.
Har qanday tilshunoslik o'zgarishi singari, semantik o'zgarish bir vaqtda nutqiy hamjamiyatning barcha a'zolari tomonidan sotib olinmaydi.Innovatsiya tilga kiradi va ijtimoiy jihatdan belgilanadigan yo'nalishlarda nutq jamoatchiligi orqali tarqaladi. Formaning asl mazmuni zudlik bilan ko'chirilmaydi. yangilik ma'nosi, ammo ikkalasi ham bir muncha vaqtni tashkil etadi.
"Semantik o'zgarish ma'no jihatidan o'zgarish emas, balki semantik tizimga ma'no qo'shilishi yoki semantik tizimdan ma'no yo'qolishi, ammo form doimiy qoladi".
(Devid P. Wilkins, M. Durie va M. Ross tomonidan baholangan, "Mukammal qiyofada semantik o'zgarishning tabiiy tendentsiyalari va kognitlarni izlash"), Oksford University Press, 1996
http://fayllar.org
|
