M*V=P*Q_
AYLANMA FONDLAR - ishlab chiqarish fondlarining xomashyo, yoqilg'i,
yordamchi materiallarda ifodalangan qismi bo'lib, ular bir doiraviy
aylanish davomida o'zining moddiy, buyum shaklini butunlay
yo'qotadi va ishlab chiqarilgan mahsulotga o'z qiymatini to'liq
o'tkazadi. Ular jumlasiga mehnatga haq to'lash uchun avanslangan
mablag'lar ham kiradi.
AYLANMA ISHLAB CHIQARISH FONDLARI - ishlab chiqarishda
foydalaniluvchi mehnat predmetlari (xomashyo, materiallar, o'rov
materiallari, ta’mirlash uchun ehtiyot qismlar va hokazo). Har
bir ishlab chiqarish siklida to'liq sarflanadi hamda korxonaning
aylanma mablag'lari hisobiga sotib olinadi.
AYLANMA KAPITAL - xomashyo materiallar, energetika resurslarida
moddiylashgan va bir ishlab chiqarish siklida sarflanuvchi, o'z
qiymatini tayyorlangan mahsulotga to'liq ko'chiruvchi kapital.
AYLANMA KASSA MABLAG'I ME’YORI - moliya yilida Qoraqalpog'iston
Respublikasi budjeti va mahalliy budjetlar hisob-varaqlarida
turishi mumkin bo'lgan pul mablag'larining qonun hujjatlari bilan
belgilanadigan eng kam miqdori.
AYLANMA MABLAG'LAR - xo'jalik yurituvchi subyektlarning aylanma
fondlari va muomala fondlarini tashkil etuvchi mablag'lar. Aylanma
fondlar tarkibiga ishlab chiqarish zaxiralari, tugallanmagan ishlab
chiqarish, kelgusi davr xarajatlari kiradi. Aylanma mablag'lar
normalashtiriladigan (bunda xomashyo, materiallar, yoqilg'i,
tugallanmagan ishlab
chiqarish va boshqalarga normalar
belgilanadi) va normalashtirilmaydigan (pul mablag'lari, hisob-
kitobdagi mablag'lar) turlarga bo'linadi. Shakllanish manbalariga
qarab aylanma mablag'lar o'z va qarzga olingan mablag'larga
bo'linadi. O 'z mablag'lari korxonada normal ishlash uchun zarur
bo'lgan, minimal miqdorda bo'lishi kerak. Korxona faoliyatining
ayrim davrlarida (mavsumiy normativdan ortiq ishlab chiqarish
zaxiralari vujudga kelganda, mavsumiy ishlab chiqarish xarajatlari
mavjud bo'ladi va h.k) talab bank krediti hisobiga qondiriladi.
Aylanma mablag'lardan samarali foydalanish ko'rsatkichi ularning
aylanib turishi hisoblanadi.
AYLANMA MABLAG‘ LARNING AYLANISHI - aylanma mablag'larining
bir aylanishini kunlarda yoki ma’lum davrda ularning aylanish soni
davomiyligini bildiradigan iqtisodiy ko'rsatkich. Bu ko'rsatkich
aylanma mablag'lardan foydalanish samaradorhgini ko'rsatadi.
Aylanma mablag'lar aylanishining tezlashishi
mablag' larni
bo'shatishga olib keladi. Bu bo'shagan mablag'lar qo'shimcha
mahsulot ishlab chiqarish va boshqa maqsadlar uchun ishlatiladi.
Bu korxonaga bir hajmdagi aylanma mablag'lar bilan ko'proq
mahsulot ishlab chiqarib, uni tezroq sotish va shu bilan o'zining
moliyaviy holatini yaxshilash imkoniyatini beradi.
AYLANMA VEDOMOSTLAR - buxgalteriya hisobi schyotlarining hisob
registrlari
ma’lumotlarini
umumlashtirish
usuli.
Aylanma
vedomostlar schyotlarning oy boshiga va oxiriga qolgan qoldig'i
hamda oy bo'yicha aylanma ma’lumotlarga asosan, oy oxirida
tuziladi, aylanma vedomostlar sintetik va analitik schyotlar
bo'yicha tuzilishi mumkin. Aylanma vedomostda uch juft xonalar
mavjud bo'lib, ularda har bir schyot bo'yicha oy boshiga qoldiq,
oy aylanmalari va oy oxiriga qolgan qoldiq ko'rsatiladi. Aylanma
vedomostdagi o'zaro tenglik debet va kredit aylanmalari registratsiya
jumalining jamiga ham teng bo'lishi kerak. Buning sababi har bir
xo'jalik muomalasining summasi registratsiya jurnalida hamda
schyotlaming debet va kreditida aks ettiriladi. Bunday o'zaro
tenglik katta nazorat ahamiyatiga ega. Aylanma vedomostning
schyotlar bo'yicha qoldiqlariga asosan buxgalteriya balansi tuziladi.
Aylanma vedomostlarni tuzish ko'p mehnat talab qiladigan
jarayon. Buxgalteriya hisobi shakllari va hisob registratsiya usullari
takomillashishi natijasida aylanma vedomostlar asta-sekin yo'qola
bormoqda. Hisobni zamonaviy tashkil etishda ular istisno tarzida
ayrim hollarda qo'llaniladi.
AYLANMA KAPITAL - xomashyo materiallar, energetika resurslarida
moddiylashgan va bir ishlab chiqarish siklida sarflanuvchi, o'z
qiymatini tayyorlangan mahsulotga to'liq ko'chiruvchi kapital.
AYRIM MEHNAT TAQSIMOTI - ishlar va mehnat funksiyalarining ayrim
korxona yoki alohida tashkilot xodimlari o'rtasida: sexlar,
uchastkalar, brigadalar, zvenolar, ayrim ijro etuvchi xodimlar
bo'yicha, shuningdek, ularning kasb-malaka guruhlari o'rtasidagi
taqsimot.
AXBOROTNI OSHKOR QILISH - qimmatli qog'ozlar bozorida manfaatdor
shaxslarning axborotni olish maqsadidan qat’i nazar, axborotdan
foydalanishini ta’minlash.
ВАНО - tovar va xizmatlarning pulda ifodalangan qiymati.
ВAHO-ISTE’M OL EGRI CHIZIG‘1 - befarqlik kartasida narxlar o'zgarishi
sharoitida hamma iste’mol muvozanati nuqtalarini birlashtiruvchi
egri chiziq.
BAHOLAR INDEKSI - tovar va xizmatlar yoki aktivlar o'rtacha bahosining
o'zgarishi ko'rsatkichi. Baholar indeksi bozor savati deb yuritiladigan
ma’lum to plamdagi tovar va xizmatlarning joriy yildagi baholari
yig‘indisini bazis yildagi baholari yig‘indisiga bo'lib topiladi.
BAHOLAR MASSHTABI - mamlakatda pul birligi sifatida qabul qilingan
oltin yoki kumush miqdori. Barcha tovarlar bahosi va o'lchanishini
belgilash uchun xizmat qiladi.
BAHOLOVCHI VA NAZORAT MA’LUMOTLARNI SHAKLLANTIRISH
- boshlang'ich ma’lumotlarni yig'ish, tahlil qilish uchun ishlov
berish, bo'linmalar faoliyatini nazorat qilish va ularni baholash
uchun ushbu axborotlardan foydalanish tadbirlari majmuasi.
BAH О (NARX) - tovar qiymatining puldagi ifodasi. Mahsulot ishlab chiqarish
uchun sarflangan xarajatlar va foydani ko'rsatadi.
BAKALAVR, M AG ISTR- oliyta’limning tegishli bosqichiga muvofiq dasturlami
muvaffaqiyatli o'zlashtirgan shaxslarga beriladigan akademik
darajalar.
В AKAL AVRI AT - o'rta maxsus, kasb-hunar ta’limi negizida oliy ta’lim
yo'nalishlaridan biri bo'yicha fundamental bilimlar beradigan,
o'qish muddati to'rt yildan kam bo'lmagan tayanch oliy ta’lim.
BALANS - “Balans” atamasi lotincha “bis” - ikki marta, “banx” - tarozi pallasi
so'zlaridan tarkib topgan bo'Ub, tom ma’noda “ikki palla” degan
ma’noni anglatadi va tenglik, muvozanat tushunchasi sifatida
ishlatiladi. Balans doimo o'zgarib turadigan, o'zaro aloqada bo'lgan
holatni ta’riflovchi ko'rsatkichlar tizimining tengligi. Balans ikki
qismdan iborat bo'lgan jadval shaklida ma’lum bir sanaga tuziladi.
Balans qandaydir voqeani ta’riflab, uning qismlarga munosabatini
ko'rsatadi. Balans alohida korxona, ishlab chiqarish birlashmasi
(buxgalteriya balansi, korxonaning daromad va xarajatlar balansi)
yoki xalq xo'jaligi (aholining daromad va xarajat balansi, to'lov
balansi, savdo balansi, qishloq xo'jalik mahsulotlari balansi va b.)
masshtabida tuziladi.
■
43
BALANS FOYDA - mahsulot tannarxiga kiritiladigan barcha xarajat va chiqimlar
hamda majburiy to'lovlar chegirilganidan so'nggi korxona yalpi
daromadining qismi. Balans foyda soliqqa tortilgunga qadar bo'lgan
yalpi foydadir.
BALANS QIYMATI - buxgalteriya balansida asosiy fondlar va aylanma
mablag'larning pulda ifodalangan bahosi.
BALANS REJA - korxonadagi moliyaviy mablag'lardan foydalanish tuzilishi va
aktivlari tarkibining rej a davri oxiridagi natij alarini prognozlashtirish
jarayonini aks ettiradi.
BALANS USULI - hisobga olinishi zarur bo'lgan hamma narsa. Ikki taraflama,
ya’ni hisobga olinayotgan narsaning o'zi nima va qanday manbalar
hisobiga sotib olinganligi nuqtayi nazaridan qaraladi. Xuddi mana
shu balans usulining asosida yotadi. Balans har doim ikki qismdan
iborat bo'lgan jadval sifatida tuziladi. Balansning aktiv (chap tarafi)
qismida xo'jalik vositalari hisobga olinadi, passiv (o'ng tarafi)
qismida esa ularni sotib olish yoki shakllanishi manbayi ko'rsatiladi.
BALANSDAN TASHQARI SCHYOTLAR - qoldig'i buxgalteriya balansiga
kirmaydigan buxgalteriya hisobi schyotlari. Bu schyotlar korxonada
vaqtincha turgan va boshqa korxonalar (ijaraga olingan asosiy
vositalar, mas’ul saqlashga qabul qilingan moddiy qiymatliklar va
h.k.)ga tegishli bo'lgan tovar-moddiy qiymatliklarni hisobga olish
uchun tayinlangan. Balansdan tashqari schyotlarda, shuningdek,
qat’iy hisobot blankalari, zararga hisobdan chiqarilgan debitorlik
qarzlari ham hisobga olinadi. Balansdan tashqari schyotlarda hisob
oddiy tizimda, ya ni ikki yoqlama yozuv qo'llanmasida yuritiladi. Bu
schyotlaro'zaroyokibalanslischyotlarbilankorrespondentlanmaydi.
BALANSLI QIYMAT - 1. Uzoq muddatli aktivning yig'ilib qolgan eskirish
qiymati chegirib tashlangandan keyingi qoladigan dastlabki qiymati
(o'z kapitalning kamyob majburiyat va moddalari); yanada kengroq
ma’noda - tegishli schyotning qoldiq kamayishini hisobga olgan
holdagi mazkur aktiv qiymati. 2. Kompaniyaning balans qiymati;
majburiyatlar yig'indisi chegirib tashlangandan keyin qoladigan
sof aktivlar va yig'ma aktivlari; xususiy kapital. 3. Aksiyaning balans
qiymati; kompaniyaning hisob-kitob hujjatlari asosida aniqlanadi;
kompaniyaning yig'ma aktivlari va yig'ma majburiyatlari o'rtasidagi
farqqa imtiyozlashtirilgan qimmatli qo'g'ozlarning tugatilish
qiymati, muomalaga kiritish uchun chiqarilgan oddiy aksiyalar
soniga taqsimlab olingan summa, u oddiy aksiyalarning balans
qiymatidan iborat bo'ladi.
гн»— Л Л
'VTJsден&гь»"—
BALANSLI SCHYOTLAR - ko'rsatkichlari buxgalteriya balansida aks
ettiriladigan buxgalteriya hisobi schyotlari. Lekin bu balans
moddalarining nomlari balansli schyotlar nomlariga to'g'ri keladi,
degan ma’noni bildirmaydi. Bir balansli schyotning ma’lumotlari
bir necha balans moddalarida va aksincha, bir balans moddasida bir
necha schyotlar ma’lumotlari aks ettirilishi mumkin. Buxgalteriya
hisobi nazariyasi manbalarida balansli schyotlarning ma’nosi
yetarlicha yoritilmagan. Shunday schyotlar borki, ular buxgalteriya
balansi tuzilishidan oldinyopilib ketadi. Balansda aks ettirish uchun
bu schyotlarning keyingi hisobot davri boshiga saldosi bo'lmaydi.
Schyotlar rejasidagi 9-tranzit schyotlarning aksariyati shunday
schyotlar tarkibiga kiradi. Schyotlar rejasidagi barcha schyotlar
ham balansdagi schyotlar hisoblanmaydi. Balansdagi schyotlardan
tashqari schyotlar mavjud.
BALANSNING В O'LIM I - buxgalteriya balansining aktiv va passividagi bir
xillik, moddalar guruhi. Balansning aktivida ham, passivida ham
ikkitadan bo'lim mavjud: aktivida: birinchi bo'lim - uzoq muddatli
aktivlar; ikkinchi bo'lim - joriy aktivlar; passivida: birinchi bo'lim -
o'z mablag'lari manbalari; ikkinchi bo'lim - majburiyatlar. Baholash
- xo'jalik mablag'lari, majburiyatlar va xo'jalik jarayonlarini pul
o'lchov birligida aks ettirish usulidir.
BAND AHOLI - ijtimoiy ishlab chiqarishning fuqarolik sektorida band bo'lgan
va mamlakat qonunchiligi tomonidan belgilangan normalarga mos
ravishda hisobga olinadigan mehnatga layoqatli yoshdagi aholi.
BANDEROL - aksiz yoki boj to'lovlari to'langanligi haqidagi tovardagi belgi.
BANDLIK - itimoiy mehnatga qobiliyatli bo'lgan aholi darajasi. To'la ish bilan
bandlik - ishga talabgorlarni ish joyi bilan ta’minlab, ularning
samarali mehnat qilishga erishishini, shu bilan birgalikda, kelajakda
iqtisodiyotning o'sishi uchun minimal mehnat rezervi qilinishini
bildiradi. Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda to'la bandlik ishga
talabgorlaming 94-96% ishlagani holda 4-6% mehnat rezervida
turishini bildiradi.
BANDLIK DARAJASI - bandlar umumiy sonining mehnatga layoqatli
yoshdagi aholiga nisbati.
BANDLIKNING KLASSIK NAZARIYASI - iqtisodiyot fanida klassik
maktab namoyandalari tomonidan ilgari surilgan makroiqtisodiy
nazariya. Uning asosiy qoidalaridan biri iqtisodiyot o'zini-o'zi
tartibga solish bozor mexanizmiga ega va u aholining to'la bandligi
uchun sharoit yaratadi, davlat iqtisodiyotni tartibga solishga
aralashmasligi zarur.
45
BANK - vaqtincha bo'sh turgan pul mablag'larini bir joyga to'plash va kimda bu
pullarga vaqtinchalik muhtojlik bo'Isa, ularga kredit sifatida berish
bilan shug'ullanuvchi kredit-moliya muassasasidir. Bank faqatgina
xo'jalik tashkilotlarining vaqtincha bo'sh turgan pul mablag'larini
bir joyga to'plash bilan cheklanib qolmay, balki aholining
qo'lida ham vaqtincha bo'sh turgan pul mablag'larini jamg'arma
banklarida omonat sifatida to'plab, ulardan kredit resurslari sifatida
foydalanadi. Bank vaqtincha bo'sh turgan pul mablag'larini omonat
sifatida qo'yuvchilarga ma’lum miqdorda foiz to'lab, undan kredit
olganlardan yuqoriroq foiz stavkasi oladi. Ular o'rtasidagi farqdan
bank foydasi hosil bo'ladi. Bankning amalga oshiradigan ishlarini
ikki turga ajratish mumkin: birinchisi - bank resurslarini tashkil
qilish, ya’ni sust ishlar; ikkinchisi - bu resurslami joylashtirish va
ulardan foydalanish, ya’ni faol ishlar hisoblanadi.
BANK AKSEPTI - bankning to'lov hujjatlarini to'lashga rozilik bildirishini
ularning to'lanishini kafolatlash shakli tegishli bank akseptant
yozuvi ko'rinishida rasmiylashtiriladi.
BANK AKTIVLARI - banklarning asosiy faoliyatini amalga oshirishda
foydalanuvchi turli moddiy va moliyaviy resurslar majmuyi. Ular,
asosan, bank kreditlari, asosiy vositalari, sotib olgan qimmatli
qog'ozlari, investitsiyalari, valyuta boyliklari ko'rinishida bo'ladi.
BANK BILETLARI - Markaziy bank tomonidan muomalaga chiqariladigan pul
belgilarining bir turi.
BANK DEPOZITLARI - jismoniy va yuridik shaxslarning bank muassasalariga
ma’lum muddatga va muddatsiz omonat shaklida qo'yilgan bo'sh
pul mablag'lari.
BANK EMITENTI - muomaladagi pul birliklari, qog'oz pullar hisob-to'lov
hujjatlari chiqaradigan bank.
BANK FOIZ STAVKASI - bank ssudasidan foydalanganlik uchun belgilangan
haq miqdori, qarz summasiga nisbatan foiz hisobida undiriladi.
Bank foiz stavkasi o'zgaruvchan ko'rsatkich bo'lib, bank ssudasi
qarzga bo'lgan muhtojlikka qarab o'zgartiriladi. Bank foiz stavkasi
miqdori bank va mijoz o'rtasidagi kelishuvga muvofiq belgilanib,
qarzning qaysi tarzda va qanday shartlarda berilishiga bog'liq.
BANK FOIZI - bank kreditidan foydalanganlik uchun belgilangan haq miqdori;
qarz miqdoriga nisbatan foiz hisobida undiriladi.
BANK KAFILLIGI - bankning o'z mijoziga kafolati. Bank o'z mablag'i
hisobidan
mijozning
ko'rsatilgan
muddatda
to'lanmagan
majburiyatlaribo'yichahisob-kitob qilish kafilligini oladi. Kafil bank
mijozining bo'nak, avansini qaytarish, savdo-sotiq shartnomasini
tuzish va shunga o'xshash shartlarni bajarishi mumkin.
BANK KAPITALI - 1. Banklarga jalb qilingan va ular tomonidan kredit hisob-
kitob va boshqa operatsiyalar uchun foydalanadigan pulli kapitallar
yig'indisi, ya’ni bank resurslari. 2. Bank kapitalining oz qismini
tashkil etuvchi banklarning o'z kapitali.
BANK KAPITALINING YETARLILIK DARAJASI - jami kapitalning
riskka tortilgan aktivlarga nisbati bo'lib, u xalqaro Bazel kelishuviga
ko'ra kamida 8 %ni tashkil etishi kerak
BANK KO'CHIRMASI - korxona va tashkilotlaming banklardagi hisob-
kitob schyotlaridan ko'chirmasi pul mablag'larining harakati
haqidagi bildirgi. Bank ko'chirmasi bankda korxona hisob-kitob
schyotibo'yicha amalga oshirilganyozuvlarningnusxasihisoblanadi.
BANK KORRESPONDENT - boshqa banklar bilan o'zaro munosabatlarda
bo'ladigan va ularning topshiriqlari bilan ma’lum bir moliyaviy
jarayonlarni bajaruvchi bank.
BANK KREDITI - banklar tomonidan ish yurituvchilarga pul ssudasi shaklida
beriladigan kredit. U qisqa muddatli (odatda, bir yil muddatga),
o'rtacha muddatli (besh yilgacha muddatga) va uzoq muddatli
(besh yildan ko'proq muddatga) bo'ladi. Bank krediti moliya
muassasalari (banklar, fondlar, tashkilot va uyushmalar) tomonidan
har qanday xo'jalik subyektlari (tadbirkorlar, korxonalar, tashkilotlar
va boshqalar)ga pul shaklida ssuda tarzida beriladi. Bank krediti
eksport va importni kreditlashda ssuda formasida namoyon bo'ladi
va u tovarlar, tovar hujjatlari, veksellar hamda trattani garovga
olgan holda beriladi. Ba’zan banklar o'zlariga chambarchas aloqada
bo'lgan yirik eksportyor-firmalarga blankli kredit, ya’ni rasmiy
ta’minlanmagan kreditlar berishadi.
BANK LIKVIDLILIGI - banklarning o'z majburiyatlarini vaqtida qaytara
olish qobiliyati yoki passivlardagi majburiyatlarni qaytarish uchun
aktivlarning pulga aylanish qobiliyatidir.
BANKMARJASI - kredit berish ta’minoti summasi bilan kredit berilgan summasi
o'rtasidagi farq.
BANK NAZORATI - 1. Rezerv tizimi (Markaziy bank) tomonidan banklar
faoliyatining nazorat qilinishi. 2. Bankkreditiningdebitortomonidan
sarflanishini nazorat qilish.
BANK OPERATSIYALARI - banklarning o'z maqsadlariga erishish va harakat
qilishi vositalari. Ular aktiv va passiv operatsiyalarga bo'linadi,
shuningdek, banklar har xil turdagi xizmadarni ham ko'rsatadi
(faktoring, lizing, konsalting, trast va h. k).
47
BANK PASSIVLARI - yuridik va jismoniy shaxslarning bosh pul
mablag'lari, o'z mablag'lari hamda Markaziy bankning kreditlaridan
tashkil topadigan, bank xarajatlari bilan bog'liq operatsiyalar
majmuyi.
BANK RESURSLARI - banklar ixtiyorida bo'lgan va ular tomonidan kredit,
investitsiya va boshqa aktiv operatsiyalari uchun foydalaniladigan
mablag'lar yig'indisi. Bank resurslari o'z mablag'lari va jalb etilgan
mablag'larga bo'linadi. O'z mablag'Iariga bankning ustav, zaxira
va boshqa fondlari kiradi. Jalb etilgan resurslar - bu bank mijozlari
(yuridik va jismoniy shaxslar)ning hisob-kitob, joriy, depozit
va boshqa hisob-varaqlaridagi mablag'lar, jamoat tashkilotlari,
xilma-xil ijtimoiy fondlarning mablag'laridir. Emissiya, oborotdagi
pullar, hisob-varaqlaridagi mablag'lar, budjet mablag'lari, aholi
jamg'armalarining bir qismi, valyuta va oltin zaxiralariga qo'yilgan
mablag'lar markaziy bank resurslari hisoblanadi.
BANK REZERVLARI - bankda saqlanayotgan naqd pullar, markaziy bankda
saqlanayotgan foizsiz depozitlar.
BANK SINDIKATI - sinditsiyalashtirilgan kredit berish borasida ikki yoki undan
ortiq banklar o'rtasida o'zaro kelishuv.
BANK TIZIM I - biror-bir davlatda mavjud bo'lgan va amal qilib turgan
banklarning
barchasi
tushuniladi.
Masalan,
O'zbekiston
Respublikasi bank tizimi o'z ichiga: 1. Markaziy bank. 2. Tashqi
iqtisodiy faoliyat milliy banki. 3. Ixtisoslashtirilgan aksiyadorlik
tijorat va davlat banklari majmuyidan iborat bo'lgan 31 ta bankni o'z
ichiga oladi. 4. Ulush, qo'shish, hissadorlik hamda xorijiy kapitallar
ishtiroki asosida tashkil topgan qo'shma banklar, kooperativ va
xususiy banklardan iborat.
BANK TIZIMINING LIKVIDLIGI - bankning o'z majburiyatlarini
vaqtida va so'zsiz bajara olish imkoniyati.
BANK UYUSHMALARI - xususiy banklarning professional manfaatlarini
himoya qilish maqsadida tuzgan birlashmalari. Bank uyushmalari
banklar uchun eng qulay qonun normalarini ta’minlash choralarini
ko'radi, bank operatsiyalarini o'tkazish qoidalarini bir xillashtiradi
va ularning bajarilishi ustidan nazoratni amalga oshiradi, axborot
markazlari hisoblanadi. Hududiy belgi bo'yicha ham, banklarning
ixtisoslashishi bo'yicha ham tashkil etiladi.
BANK ZAXIRALARI - bankda saqlanayotgan naqd pullar, Markaziy bankda
tijorat banklari tomonidan saqlanayotgan foizsiz depozitlar.
Banklar o'zxavfsizligini taminlash maqsadida o'zlarida saqlaydigan
omonatlar miqdorining bir qismi, banklar omonatlarining hamma
miqdorini qarzga bera olmaydilar, chunki omonat egalari ulami
har qanday vaqtda qaytarib olishlari mumkin. Shuning uchun
banklar o'zlarining to‘lash qobiliyatlarini ta’minlash, bankrot bo'lib
qolmasliklari uchun bank zaxirasini shakllantiradi.
BANKLAR LIKVIDLIGI - banklar aktivlarining qisqa muddat ichida pulga
aylanish qobiliyati. Likvidlik bank majburiyatlarini bajarish va
aktivlar o'sishini moliyalash bilan birgalikda depozitlar va qarz
mablag'lari darajasining pasayishini samarali boshqarishni ham
bildiradi.
BANKLAR VA MOLIYA - mamlakatda jahon savdosi va investitsiya sohasida
foydalaniladigan barcha moliyaviy instrumentlar mavjudligi ushbu
sohadagi xizmatlar sifatini anglatadi.
BANKLARARO KREDITLAR - bank kreditining keng tarqalgan shakllaridan
biri. Banklararo kreditning joriy stavkasi ma lum bir tijorat bankining
boshqa turdagi ssudalar berish siyosatini aniqlab beruvchi muhim
omili. Bu normaning aniq miqdori Markaziy bank tomonidan
belgilanadi.
BANKLARDAN TASHQARI KREDIT - moliyaviy institutlar - investitsion,
moliyaviy va sug'urta kompaniyalari, nafaqa fondlari, jamg'arma
kassalar, lombardlar, kredit kooperatsiyalari, ko'pgina bank
operatsiyalarini amalga oshiradi, lekin rasman bank hisoblanmaydi.
BANKLARNING AKTIV OPERATSIYALARI - bankning kredit berishi yoki
ixtiyoridagi resurslarni joylashtirishi bilan bog'liq operatsiyalari.
Ular kredit, ssuda berish vositasida va veksel, tovar hisobiga, fondli
va blankali shakllarda amalga oshiriladi.
ВANKLARNING KREDIT PORTFELI - tijorat banklari tomonidan berilgan
kreditlarning umumiy jamlanmasi bo'lib, ular quyidagicha
tasniflanadi: a) yaxshi; b) standart; v) substandard g) shubhali;
d) umidsiz. Tijorat banklarining ma’lum sanaga ssuda hisob-
varaqalarida qolgan pul mablag'lari majmuasi (qoldig'i).
BANKLARNING NIZOM JAMG ARMALARI - banklarning doimiy
tasarrufida bo'lgan moddiy va pul mablag'lari yig'indisi bo'lib,
ularning miqdori banklar tashkil topgan chog'da nizomda qat’iy
belgilab qo'yiladi.
BANKLARNING PASSIV OPERATSIYALARI - banklarning o'z resurslarini
shakllantirish bilan bog'liq operatsiyalari. Bular mijozlarning
omonatlarini bankka jalb qilish, boshqa banklardan kredit olish,
qimmatli qog'ozlarni chiqarish va h.k.
BANKLARNING UMUMIY KAPITALI - banklarning o'z faoliyatlari (bank
operatsiyalari)ni amalga oshirish uchun mo'ljallangan moliyaviy
resurslari bo'lib, u banklar tomonidan turli manbalar orqali jalb
etilgan pul kapitalidan iborat. Banklarning umumiy kapitali xususiy
kapital bilan bir qatorda undan bir necha barobar ko'proq bo'lgan
jalb etilgan kapitalni ham o'z ichiga oladi.
BANK-MOLIYA TIZIMINING BARQARORLIGI - banklar va boshqa moliya
muassasalarining o'z majburiyatlari yuzasidan talablarga to'la javob
bera olishi. Bu likvidlilik, kapitalning yetarliligi, aktivlar sifati,
rentabellik ko'rsatkichlari orqali aniqlanadi.
BANKNING KOMISSION FOIZI - o'z mijozining manfaati yo'lida bank
operatsiyalarini amalga oshirganlik uchun bankka ajratiladigan
komission ajratmalar.
BANKNING LIKVIDLILIGI - bankning o'z aktivlari va passivlari nisbati
hamda strukturasi bilan belgilanadigan majburiyatlarni muddatida
qoplash qobiliyati.
BANKNING
O 'Z
KAPITALI
-
bank
aktivlarining
passivlaridan
(majburiyatlaridan) ortiqcha miqdori. Masalan, bank aktivlari 15
mln. doll., passivlari esa 12 mln. doll. Unda bankning o'z kapitali 3
mln. doll.ni (15-12) tashkil etadi. Bankning o'z kapitali birlamchi
aksionerlik kapitali, zaxirasi va jamg'arilgan foydadan tashkil topadi.
Uning bank resurslaridagi ulushi 10 %.
BANKNOTA - mamlakat Markaziy banki tomonidan chiqariladigan naqd qog'oz
pullar bo'lib, iqtisodiyotdagi pul taklifming bir qismini tashkil etadi.
BANKNOTLAR - bank biletlari - markaziy emissiya banklari tomonidan
chiqariladigan pul belgilari. Hozirgi kunda ular qo'g'oz pullarning
asosiy turi hisoblanadi.
BANKNOTLAR MUOMALASI HARAKATI - markaziy banklar tomonidan
chiqarilgan muomala va to'lov vositasi sifatidagi bank biletlarining
faoliyat ko'rsatishi.
BANKO - bankning qimmatbaho qog'ozlarni xarid qilishda va sotishdagi bahosi,
kursi.
BANKOMAT - mijozning bankdagi hisob raqami bilan kompyuter tizimi orqali
bog'langan naqd pul beruvchi elektron moslama.
BANKROT - 1. Mulkiy sinish, xonavayron bo'lish. 2. G'oyaviy, ma’naviy-siyosiy
jihatdan obro'sizlanish. 3 Xo'jalik sudi tomonidan e’tirof etilgan,
qarzdorning pul majburiyatlari bo'yicha kreditorlar talablarini
to'la hajmda qondirishga yoki majburiy to'lovlar bo'yicha o'z
majburiyatini bajarishga qodir emasligi.
50
BARCHA
BANKROTLIK (SINISH) - qarzli nochorlik, tadbirkorning o'z qarz
majburiyatlari bo'yicha mablag‘i bo'lmaganligi uchun to'lashdan
bosh tortishi. Kompaniya sudning qarz majburiyatlari bo'yicha
hisoblashish qobiliyati yo'qligi haqidagi qaroridan so'ng formal
darajada bankrot bo'lib qoladi. Sud kompaniyaning o'z iltimosi
(o'z xohishi bo'yicha tugatilishi) yoki uning kreditlari talabi bilan
(majburiy tugatilish) qaror chiqaradi.
STRATEGIK MAQSADLAR O'RTASIDA BOG'LIQLIK
VA
KORXONA
MOLIYAVIY
STRATEGIYASINING
“MAQSADLAR DARAXTI’ NI SHAKLLANTIRISH - bosh,
asosiy va yordamchi maqsadlar yagona kompleks tizim sifatida
qaraladi va shuning uchun ularning muhimligi hamda darajasini
hisobga olgan holda aniq o'zaro bog'liqlik talab qilinadi. Bunday
korxona moliyaviy faoliyati alohida strategik maqsadlari bog'liqligi
“maqsadlar daraxti” asosida ta’minlanadi. Bu metodik usul asosida
faoliyatning turli maqsadlari o'zaro bog'liqligi vabo'ysunuvchanligi
grafik tasviri yotadi. Korxona moliyaviy strategiyasi “maqsadlar
daraxti” qurilishiningprinsipial sxemasi quyidagi rasmda keltirilgan.
BARCHA
TURDAGI
IQTISODIY
FAOLIYATLARNI
XALQARO
ANDOZALAR ASOSIDA TASNIFLASH - makroiqtisodiy
statistikaning muhim tasniflaridan biri hisoblanadi. Bunday
tasniflash birligi qilib alohida korxona yoki muassasa olinadi va
ular ishlab chiqarayotgan mahsulot yoki xarajatlar tarkibi, yoxud
qo'yilayotgan texnologiyalari bir xil bo'lgan taqdirda ayrim
tarmoqlarga birlashtiriladi.
BARQARORLIK - narsa va hodisalarning amal qilishi hamda rivojlanishdagi
o'ziga xos muayyanlik holati.
BARTER - savdo-sotiq faoliyatining bir turi bo'lib, mahsulot ayirboshlash pul
to'lovisiz sodir bo'ladi. Almashuv mahsulotlar narxi, xalqaro va
ichki bozor narxlari, sifati, yetkazib berish shartlari hisobga olinib,
ular o'rtasidagi nisbat o'rnatiladi.
BARTER BITIMI - pul to'lovisiz tovar ayirboshlash bitimi.
BARTET USULI - pulsiz bevosita tovar ayirboshlash.
BASHORAT - ma’lum axborotlar, raqamlar, hisoblar va sharoitga tayanib bashorat
qilish.
BASHORAT QILINADIGAN SARFLAR - zaxiralarga investitsiya qilish.
BASHORATLASH - kelajakda ro'y berishi mumkin bo'lgan turli hodisa va
j arayonlarni statistik, ijtimoiy, iqtisodiy vaboshqa turdagi tadqiqotlar
yordamida ilmiy asoslangan holda awaldan aytib berish.
—
Cl
—
BASTIA F. (1801 -1850) - fransuz iqtisodchisi, “Iqtisodiy garmoniyalar” kitobi va
g'oyasi, “manfaatlar uyg'unligi” va “xizmatlar” nazariyalari muallifi.
BAZA - asos, tayanch, quyi qism, ombor va boshqalar. Tijorat ishlarida band
bazalar; mol qabul qiluvchi, qayta ishlovchi, nav va turlarga ajratuvchi
va saqlovchi bazalardan iborat.
BAZAYILI - narx indeksi hisoblaganda, boshqa yillarda mavjud bo'lgan narxlarga
solishtirish uchun asos qilib olinadigan yil. U har doim 100% qilib
olinadi (qarang: narx indeksi).
BAZIS NARXLAR - molning sifati yoki navini aniqlash uchun belgilanadigan
narx, u oldi-sotdi bitimida kelishilgan bo'ladi va yetkazib beriladigan
molning haqiqiy narxini belgilash uchun asos bo'lib xizmat
qiladi. Molning sifat koVsatkichlari bazis narxlar uchun asos qilib
olingandan farqlansa, uning bazis sortdan yaxshi va yomonligiga
kora oldindan kelishilgan miqdorda qoshimcha haq belgilanadi
yoki pasaytiriladi.
BAZEL QO MITASI TALABLARI - bank tizimining barqaror amal qilishi
hamda o ‘z majburiyatlarini bajara olishini ta’minlash uchun
ornatilgan xalqaro me’yorlar majmuyi bo'lib, u kapitalning
yetarlilik darajasini, banklami nazorat qilish jarayoniga hamda
bozor intizomiga qo'yilgan talablami ifodalaydi.
BEFARQLIK CHIZIG‘ 1 - shaxs uchun bir xil naf beradigan bo'sh vaqt, ish vaqti
va ish haqi (daromad) kombinatsiyalarini ifodalovchi egri chiziq
(bu yerda bo'sh vaqt va ish vaqti 0 dan 24 soatgacha qiymat qabul
qiladi va har bir ish vaqti ma’lum daromad va ish haqini ifodalaydi).
BELGI - bu to'plam birligining alomatlari, xislati va h.k.
BELGILANGAN STANSIYAGACHA FRANKO - bunda jo'natish bo'yicha
barcha xarajatlar temiryo'l tarifi qo'shilgan holda mol yetkazib
beruvchi tomonidan to'lanadi.
BELGILANGAN STANSIYAGACHA FRANKO-VAGON - bu shunday
narxki, bunda mol yetkazib beruvchi to'lov-talabnomasiga faqat
temiryo'l tarifi summasini qo'shadi.
BELGILANGAN ALMASHUVKURSI - milliy valyutaning chet el valyutalariga
nisbatan an’anaviy tarzda belgilanadigan qiymati va o'zgarmas tizim.
BENEFITSIAR BANK - to'lov operatsiyasini yakunlovchi bank.
BERI INDEKSI - mamlakat iqtisodiy risklari hajmini belgilovchi ko'rsatkich.
BERTRAN MUVOZANATI - bozor duopolik bo'lganda, firmalar tovar narxini
tushirish va mahsulot ishlab chiqarish hajmini oshirish orqali bir-biri
bilan raqobatlashadi. Tovar narxi chekli xarajatga teng bo'lganda,
muvozanat holat barqarorlashadi.
BEVOSITA XARAJATLAR - bitta mahsulot ishlab chiqarish bilan bevosita
bog'liq, miqdori ishlab chiqarish hajmining o'zgarishiga nisbatan
o'zgaruvchan xarajatlar.
BEVOSITA INVESTITSIYALAR - kapitalning to'g'ridan-to'g'ri eksporti
bo'lib, investitsiya kirituvchiga shu korxona ustidan nazorat qilish
huquqini beradi.
BEVOSITA ISHLAB CHIQARISH UCHUN SOLIQLAR - institutsion
birliklarning iqtisodiy faoliyatlari natijalariga bog'liq bo'lmagan
holda to'lanadigan soliqlardan iborat, amaliyotda u to'g'ri soliq
deb ham yuritiladi. Bu soliq tarkibiga mahsulot uchun soliqlardan
tashqari, (rezident va norezident) institutsion birliklarning ishlab
chiqarishda qatnashganligi uchun to'laydigan hamma soliqlari
kiradi.
BEVOSITA ISHLAB CHIQARISH UCHUN SUBSIDIYALAR - rezident
va norezident institutsion birliklarning ma’lum bir iqtisodiy
faoliyat bilan shug'ullanishini qo'llab-quwatlash maqsadida
davlat tomonidan (qonun bilan belgilangan tartibda) beriladigan
subsidiyalardan iborat.
BEVOSITA LIZING - bunda lizing kompaniyasi mijoz uchun uning buyurtmasi
asosida mashina va uskunalarni ulami ishlab chiqarayotgan
korxonalardan sotib oladi.
BEVOSITA TA’SIR KO'RSATUVCHI TASHQI MOLIYAVIY MUHIT -
korxonaning kontragentlar bilan moliyaviy operatsiyalar va bitimlar
bo'yicha moliyaviy munosabatlari jarayonida shakllanadigan,
tashkilotga, uning moliyaviy faoliyat shakllari va natijalariga ta’sir
etuvchi shart-sharoitlar va omillar tizimini tavsiflaydi. Bunda
bevosita ta’sir ko'rsatuvchi tashqi moliyaviy muhit bevosita
kommunikativ (o'zaro bog'liq) aloqalar jarayoniga ta’sir ko'rsatishi
mumkin. Bunday kontragentlar bilan moliyaviy faoliyat bo'yicha
samarali moliyaviy munosabatlarni amalga oshirish korxona uchun
ijobiy bo'lgan tegishli shart-sharoitlar va omillar tizimini boshqarish
imkonini beradi.
BEVOSITA USULLAR - iqtisodiyotni tartibga solishning taqiqlash, ruxsat
berish va majbur qilish kabi ma’muriy vositalari.
BEVOSITA XARAJATLAR - mahsulotning ayrim turlari tannarxiga to'g'ridan-
to'g'ri, ya’ni bevosita o'tkaziladigan xarajatlar. Masalan, texnologik
maqsadlar uchun sarflangan xomashyo va asosiy materiallar, ishlab
chiqarishda band bo'lganlarning asosiy mehnat haqi va boshqalar.
—
53
BEVOSITA
XORIJIY
INVESTITSIYADAN
REINVESTITSIYA
QILINADIGAN DAROMADLAR - bevosita xorijiy investitsiya
korxonasida hosil qilingan omonat yoki taqsimlanmagan
foyda. Bunday daromadlar yo bo'lingan, yoki naqd pulsiz
korxona kapitalidagi mulkda o'z ulushiga qarab bevosita chet el
sarmoyadorlariga ulush tarzida bo'lib beriladi. So'ng bu mablag'
reinvestitsiya qilinadi.
BIJUTERIYA - zargarlik mollari savdosi.
BILIMLAR BAZASI - aniq bir predmet sohasi bo'yicha dalillar va qoidalar
shaklida rasmiylashtiriladigan bilimlar to'plami.
BILVOSITA (EGRI) XARAJATLARNI TAQSIMLASH DARAJASI -
kalkulyatsiya obyektlari o'rtasida bilvosita xarajatlami oldindan
taqsimlash imkoniyatini yaratadigan va subyektning hisob siyosatida
ko'rsatilgan oldindan hisoblangan me’yoriy daraja.
BILVOSITA SOLIQLAR - qarang: egri soliqlar.
BILVOSITA USULLAR - iqtisodiyotni tartibga solishning iqtisodiy vosita va
dastaklari.
BILVOSITA XARAJATLAR - yordamchi ishchilarga vaqtbay ish haqi to‘lash,
ishlab chiqarish asosiy vositalarining amortizatsiyasi, ishlab
chiqarish asosiy vositalarini saqlash, joriy va kapital remont qilish
hamda mahsulot hajmining o'zgarishidan qat’i nazar, nisbatan
doimiy bo'lib qoladigan boshqa xarajatlar singari ishlab chiqarish
jarayoniga xizmat ko'rsatish bilan bog'liq ishlab chiqarish
ahamiyatidagi xarajatlar.
BILVOSITA XARAJATLARNI TAQSIMLASH ASOSI - bilvosita xarajatlarni
yig‘uvchi obyektlarga taqsimlash uchun asos qilib olingan
ko'rsatkich. Misol: bevosita mehnat haqi, asosiy vositalarning
eskirishi va hokazo.
BIMETALLIZM - pul tizimi bo'lib, unda umum ekvivalentlik roli ikkita asl
metallar (odatda, oltin va kumush) bilan mustahkamlanadi va ularda
har ikki metalldan yasalgan tangalar cheksiz muomalada bo'lishi
ko'zda tutiladi. Bimetallizmning ikki turi ma’lum: 1. Parallel valyuta
tizimi bo'lib, unda oltin bilan kumush o'rtasida ma’lum nisbat
qonun bilan belgilanmaydi. 2. Ikkiyoqlama valyuta tizimi bo'lib,
unda davlat har ikki metall o'rtasidagi ma’lum nisbatni qayd etadi.
BINO VA INSHOOTLARNI KAPITAL TA’MIRLASH - bazaviy va korpus
detallari va uzellarini ta’mirlash, barcha eskirgan konstruksiyalarning
detallari va uzellarini almashtirish yoki tiklash ishlari amalga
oshiriladigan ta’mirlashdir.
BIRDAVRDA YARATILGAN DAROMAD - birlikning davr boshi holatiga ega
bo'lgan aktivini kamaytirmagan holda ishlatilishi mumkin bo'lgan
maksimal miqdordan iborat.
BIRGALIKDA ISHLAB CHIQARILGAN MAHSULOT - birgalikdagi faoliyat
natijasi bo'lgan tovarlar (ishlar, xizmatlar).
BIRGALIKDA SUG'URTA QILISH - bitta sug'urta shartnomasi doirasida
riskning ikki yoki undan ortiq sug'urta kompaniyalari o'rtasida
taqsimlanishi. Ushbu shartnomada har bir sug'urtalovchining
huquq va majburiyatlari ko'rsatiladi. Birgalikda sug'urta qilishda
sug'urtalanuvchiga qo'shma polis yoki har bir sug'urta kompaniyasi
o'z zimmasiga olgan risk hissasiga muvofiq alohida polis beriladi.
BIRIKTIRILGAN
DAROMADLAR
-
o'zlarining
tegishli
budjetga
biriktirilganligiga qarab, to'liq yoki qat’iy belgilangan hissada
(foizda) doimiy ravishda yoki ma’lum bir muddat davomida u yoki
bu budjetga tushuvchi daromadlar (soliqlar).
BIRIKTIRILGAN SOLIQLAR - har bir darajadagi budjetlarga biriktirilgan
soliqli daromadlarning barcha turlari.
BIRJA (goll. beurs, nem. Borse - hamyon) - 1. Mahsulot, valyuta va qimmatbaho
qog'ozlarni ayirboshlashda, hisob va ma’lumot xizmatlarini amalga
oshirishda faol qatnashuvchi tashkilot. Xizmat ko'rsatgani uchun
birja vositachilik yig'imini oladi. Birja XVII asrda paydo bo'lgan va
belgiyalik savdogar Delya Birjaning nomi bilan atalgan. Uning uyida
va uyi oldidagi maydonda italiyalik bank egalari savdogarlarning
yig'ilishlari bo'lib o'tar edi.
BIRJA BAHOSI - birja savdosi orqali sotilayotgan tovarlar bahosi bo'lib, tegishli
tovar bahosining darajasi va dinamikasi yuzasidan ma’lumotlarning
muhim va ishonchli manbayi hisoblanadi.
BIRJA CHAYQOVCHILIGI - bitimni tuzish va uni bajarish paytidagi kurslar
orasidagi farqdan chayqovchilik foydasi olish maqsadida birjada
qimmatli qo'g'ozlar bilan bitimlarni amalga oshirish. Birja
chayqovchiligining asosiy usuli qimmatli qo'g'ozlarni muddatli
sotib olish va sotishdan iborat, bunda bitim qimmatli qo'g'ozlarni
kontragentga amalda berish bilan emas, balki faqat narxlardagi
farqni to'lash bilan tugallanadi.
BIRJA KURSI - birjada muomalada bo'ladigan qimmatbaho qo'g'ozlar (aksiya,
obligatsiyalar)ning sotuv bahosi. Aksiyalarning birja kursi dividend
miqdorigato‘g‘ridan-to‘g'ri,pulbozoridagissudafondidarajasigaesa
teskari bog'liq bo'ladi. Aksiyalarning nominal bahosi uning kursiga
ta’sir qilmaydi, chunki aksiyalar uni chiqargan korxona tomonidan
sotib olinadi. Aksiyalardan farqli o'laroq, obligatsiyalarning nominal
bahosi uning kursiga ta’sir qiladi. Binobarin, obligatsiyalarni sotib
olish muddati qanchalik yaqin bo‘Isa, uning ta’siri shuncha ko'p
bo'ladi. Aksiyalarning birja kursi obligatsiyalar kursiga qaraganda
konyunktura jihatdan ko'proq o'zgarib turadi.
BIRJA SAVDOSI - birjalar vositachiligida amalga oshiriladigan savdo.
BIRJA SOLIG'I - birja oboroti (aylanmasi)dan olinadigan soliq. Proporsional
stavkalar bo'yicha olinib, uning darajasi bitimlar summasiga
nisbatan 1% dan 2,5% gacha tebranadi. Uning soliqqa tortish
obyekti fond birjasidagi qimmatbaho qog'ozlar oboroti (aylanmasi)
hisoblanadi. Soliqqa tortishda asos sifatida qimmatbaho qog'ozlar
bo'yicha bitimlarning imzolanishi maydonga chiqadi. Soliqning
ikki xil ko'rinishi bo'lishi mumkin: a) birja oboroti (aylanmasi)dan
olinadigan respublika solig'i. Uning soliqqa tortish obyekti - fond
birjasidagi qimmatbaho qog'ozlar oboroti (aylanmasi)ning hajmi.
Soliq respublika budjetiga borib tushadi; b) birja mahalliy solig'i.
Bu birjada sodir bo'ladigan qimmatbaho qog'ozlar bitimi bo'yicha
yig'imdan iboratdir.
BIRJA KOTIROVKASI - birjalar orqali sotiladigan mahsulotlar bahosi. Har
bir birja ularni ma’lum tizimga soladi va chop etadi. Odatda, birja
kotirovkasi ertalabki va kechki savdo (birja sessiyasi) boshlanishiga
va tugashiga mo'ljallab chop etiladi.
BIRLAMCHI BOZOR - birlamchi bozor qimmatli qog'ozlarni emmitenti, ya’ni
investorlarga erkin sotish uchun qimmatli qog'ozlarni chiqaruvchi
xususiy yoki davlat muassasasi (tashkiloti) tomonidan birlamchi
joylashtirish bo'yicha operatsiyalarni o'z ichiga oladi.
BIRLAMCHI DAROMAD - institutsion birliklar tomonidan milliy daromadni
birlamchi taqsimlash natijasida olingan daromadlar: ish haqi,
mulkdan olingan daromadlar, foyda, aralash daromad, ishlab
chiqarish va import solig'idan iborat.
BIRLAMCHI DAROMAD SIFATIDA MEHNAT HAQI - rezident
birliklarning mamlakat iqtisodiy hududi va tashqi dunyodan ish
haqi sifatida olgan daromadlaridan iborat.
BIRLAMCHI DAROMAD SIFATIDA SOLIQLAR - bevosita ishlab
chiqarish va mahsulot uchun soliqlardan iborat. Mulk va daromad
soliqlari birlamchi daromad hisoblanmaydi.
BIRLAMCHI DAROMADLAR - institutsion birliklar ishlab chiqarish
jarayonida ishtirok etish yoki ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan
aktivlarga egalik qilish natijasida oladigan daromadlar.
BIRLAMCHI DAROMADLAR QOLDIG‘ 1 (SALDO) - institutsion
birliklar yoki sektorlar barcha daromaddan to'lashi zarur bo'lgan
to'lov summasi chegirib tashlangandan so'ng qolgan daromad
yig'indisidan iborat.
BIRLAMCHI HUJJATLAR- buxgalteriya hujjatlari bo'lib, xo'jalik jarayoni sodir
bo'lgan vaqtda tuziladi va ular sodir etilganligi haqida birlamchi
guvohnoma hisoblanadi.
BIRLAMCHI JAMOALAR - bular bo'limlar, xizmatlar, uchastkalar, brigadalar,
jamoalar bo'lib, ular xodimlarni ayrim texnologiya jarayoni asosida
birlashtirib, bu jarayonni amalga oshirish bilan xodimlar bevosita
munosabatlarga kirishadilar.
BIRLAMCHI TALAB - yangi tovarga paydo bo'ladigan va shakllanadigan
dastlabki talab.
BIRLASHGAN
MILLATLAR
TASHKILOTI (BM T) - davlatlarning
jahonning muhim muammolarini hal etish uchun tuzgan
tashkilotidir. BMT xalqlarning tinch-totuv yashashiga bo'lgan
ezgu irodasining ramzi, insoniyat ma’naviy taraqqiyotining yorqin
nishonasidir. Jahon hamjamiyatiga dadil qadamlar bilan kirib
borayotganmustaqilO'zbekistonbunufuzlitashkilotgal993-yilning
mart oyida a’zo bo'ldi. Birinchi Prezidentimiz I.A. Karimovning
1993-yil 26-28- sentabr kunlari Nyu-Yorkka qilgan safari tarixiy
voqea bo'ldi. Davlatimiz rahbari BMT Bosh Assambleyasining
48-sessiyasida birinchi marta mustaqil O'zbekiston vakili sifatida
nutq so'zladi.
BIRLASHMALAR - bir necha korxonalarning ma’lum masalalarni birgalikda hal
qilish maqsadida birlashish jarayoni.
BIRLIKNING AKTIVLARI - birlikning o'z mablag‘lari dan, boshqalarga
nisbatan bo'lgan talab (haq)lardan iborat.
BIRLIKNING DEBITORLIK QARZI - uning qarzi emas. Bu - birlikning
aktivi bo'ladi. Debitorlikning kamayishi birlikning debitor birlikka
nisbatan talabi kamayishini bildiradi.
BIRLIKNING KREDITORLIK QARZI - uning kredit olgan birlik oldidagi
majburiyati. Qarzni uzish majburiyatni kamaytirish demakdir.
BIRLIKNING MAJBURIYATLARI - uning boshqalar oldidagi qarzlaridan,
majburiyatlaridan iborat.
BITIM - ikki yoki undan ortiq tomonlar o'rtasidagi kelishuv. Davlat bilan korxona,
tashkilot bilan xodim, korxona bilan korxona va hokazo. Bunda
mahsulot yoki xizmatlar pulga yoki o'zaro ayirboshlanadi.
—
—
57
—
BIZNES (ingl. business - ish, faoliyat, mashg'ulot) - boylik, foyda orttirishga
yonaltirilgan ish, faoliyat. Biznes xo'jalik yuritish ko'lamiga qarab
yirik, o rta va mayda turlarga bo'linadi. Xodimlaming o'rtacha soni
va mahsulot hajmiga qarab ajratiladi. Shu bilan birga, “biznes” bir
qancha ma’nolarga ega: a) mutaxassislik; b) tijorat faoliyati; v)
savdo korxonasi, firma; g) foydali bitim.
BIZNES REJA - bozor iqtisodiyoti sharoitida tadbirkorlikning barcha sohalarida
qo'llanadigan muhim qurol hisoblanadi. Ish jarayoni haqida
ma’lumot beradi. Uning yordamida firma o'sib borishi, istiqbolni
belgilashi, daromadini ko'paytirishi mumkin. Biznes reja o'ta muhim
moliyaviy hujjat sifatida firma faoliyatining barcha qirralarini tahlil
qilishga yordam beradi. U nafaqat ichki hujjat, balki kredit olish
uchun zarur bo'ladiganhujjatlardanbiridir. Biznes rejakorxonaning
ish jarayonini tasvirlab, korxona rahbarlarining o'z maqsadlariga
qanday erishishlarini, birinchi navbatda, ishning daromad keltirishni
qay tariqa oshirish mumkinligini ko'rsatib beradi.
BIZNESMEN (inglizcha business - ish, man - odam) - biznes bilan
shug'ullanuvchi shaxs, korchalon.
BIZNESNI MABLAG' BILAN TA’MINLASH - pul vositalarini ishbilarmonlik
faoliyati yoki biznesga jalb qilish.
BLOKADA - qamal, qurshov bo'lib, biron davlatni harbiy, siyosiy yoki iqtisodiy
jihatdan yakkalab, ajratib qo'yish, qamal qilish, unga tashqi davlatlar
bilan aloqa bog'lashga imkon bermaslikdan iborat.
BO LINMAS XARAJATLAR - bo'linish nuqtasigacha bo'lgan xarajatlar.
Bo'linish nuqtasi mahsulot ishlab chiqarishga nisbatan aytilgan
bo'lib, tayyor mahsulotning sotilmay qolgan (yaroqsiz mahsulot,
yarim tayyor) qismida bo'linish nuqtasi sodir bo'ladi.
BO'LINMAS FOND - qishloq xo'jaligi kooperativi (shirkat xo'jaligi) ustav fondi
qiymatining bir qismi bo'lib, u shirkat xo'jaligi tasarrufida qoladi va
paychi a’zolar o'rtasida taqsimlanmaydi.
BOG'LIQ. TOMONLAR BILAN OPERATSIYALAR - biror-bir baho
belgilanganligi yoki belgilanmaganligidan qat’i nazar, bir bog'liq
tomondan ikkinchisiga resurslar yoki majburiyatlarning berilishi.
BOJ (arab. - o'Ipon, soliq) - bojxona nazorati ostida davlat tomonidan mamlakat
chegarasidan olib o'tiladigan tovarlar, mol-mulk va qimmatbaho
qog'ozlardan undiriladigan pul yig'imlari. U bilvosita soliq turidir.
BOJ DEKLARATSIYASI - milliy qonunchilikning talablariga muvofiq
rasmiylashtirilgan, o'zida chegaradan o'tayotgan yuklar (eksport
yoki import qilinayotgan mahsulotlar, passajir yuki, uning qo'lidagi
yuki, boyliklar va valyutalar) to'g'risidagi ma’lumotlarni aks
ettirgan hujjat. Bu hujjat yukni davlat chegarasi orqali o'tkazishda
asos hisoblanadi. Deklaratsiya bojxonaga qonunda belgilangan
muddatlarda (bir kundan ikki haftagacha mahsulot bojxonaga
yetib kelgan kunni ham hisobga olgan holda) taqdim etilishi
lozim. Deklaratsiyada bojxonaga qabul qilingan mahsulotning yuk
hujjati nomeri, mahsulotning tarif nomi yoki boj tarifining tegishli
moddasiga asoslanish (suyanish), mahsulot partiyasining qiymati
va bahosi hamda ularga ilova qilinadigan hujjatlar ro'yxati kabilar
o'z aksini topishi shart. Boj deklaratsiyasining shakli mahsulotning
bojga tortilish yoki tortilmasligiga bog'liqdir.
BOJ ITTIFOQI - ikki yoki bir qancha mamlakatlarning bojlar bo'yicha o'zaro
chegaralarni bekor qilish va yagona boj tarifini joriy etish bo'yicha
o'zaro kelishuvi.
BOJ POSHLINALARI - iste’mol soliqlarining tarkibiga kiradi. Ularning
maqsadi daromad olish bo'lmasdan, balki ichki bozor, milliy sanoat
va qishloq xo'jaligini himoya qilishdir. Davlat iqtisodiy siyosatining
instrumenti sifatida maydonga chiqadi. Import qilinadigan tovarlar
bahosi bilan ichki bozordagi xuddi shunga o'xshash tovarlar bahosini
tenglashtirish lozim.
BOJ POSHLINALARINING
STAVKALARI -
hukumat
tomonidan
o'rnatilib, yagona hisoblanadi va chegaradan tovarlarni olib o'tuvchi
shaxslarga bog'liq bo'lmagan holda o'zgarmasdir. Tashqi iqtisodiy
faoliyatni operativ ravishda tartibga solishning instrumenti bo'lib
xizmat qiladi. Ularning quyidagi turlari bo'lishi mumkin: a) advalor
stavkalar (boj undiriladigan tovamingboj qiymatiga nisbatan foizda
o'rnatiladi); b) maxsus stavkalar (boj undiriladigan tovarning
birligiga nisbatan aniqlanadi); v) kombinatsiyalashtirilgan stavkalar
(boj undirishning dastlabki ikki varianti qo'llaniladi).
BOJ TA’RIFI - tovarlar guruhlari bo'yicha sistemalashtirilgan boj poshlinalar
ro'yxati.
BOJ TO'LOVI - chegaradan chiqayotgan yoki kelayotgan mollarga qo'yilishi
mumkin bo'lgan to'lov. Uning miqdori davlat siyosatiga bog'liq.
Boj miqdori maxsus boj tariflarida ifodalanadi.
BOJSIZ YUK KELTIRISH - bojxona bojlaridan ozod etilgan tovarlar
importi bo'lib, u alohida tovarlar yoki bir guruh mamlakatlardan
keladigan import tovarlarga nisbatan qo'llaniladi va u vaqtincha
yoxud uzoq muddatli bo'lishi mumkin.
BOJXONA - chegara orqali o'tadigan jami yuklar, shu jumladan, bagaj va
pochta jo'natmalarini nazorat qiladigan davlat muassasasi. U
o'tkazilayotgan yuklarni tekshirish va ulardan yig'imlarni undirish
bilan shug'ullanadi. Bojxonalar, odatda, dengiz va daryo portlarida,
xalqaro aeroportlarda, temir yo ‘ 1 stansiyalarida, chegara hududlarida
va mamlakatning yirik markazlarida joylashadi.
BOJXONA BOJLARI - ma’lum bir mamlakat hududiga mahsulotlarni
kiritishj undan chiqarish va olib o'tishda undiriladigan iste’mol
soliqlaridanbiri.Ularningasosiymaqsadi daromad olishbo'lmasdan,
balki ichki bozor, milliy sanoat va qishloq xo'jaligini himoya
qilishdir. Davlat iqtisodiy (moliya-soliq) siyosatining instrumenti
sifatida maydonga chiqadi. Import qilinadigan mahsulotlarning
bahosi bilan ichki bozordagi xuddi shunga o'xshash mahsulotlarning
bahosini tenglashtirishi lozim. Odatda, mahsulotlar bahosidan
olinadi. Buning uchun, ayrim hollarda, maxsus mezonlar (masalan,
og'irlik, maydon) ham qo'llanilishi mumkin.
BOJXONA ВOJLARINING STAVKALAR! - hukumat tomonidan o'rnatilib,
yagona hisoblanadi va chegaradan mahsulotlarni olib o'tuvchi
shaxslarga bog'liq bo'lmagan holda o'zgarmasdir. Tashqi iqtisodiy
faoliyatni operativ ravishda tartibga solishning instrumenti
bo'lib xizmat qiladi. Ularning quyidagi turlari bo'lishi mumkin:
a) advalor stavkalar (boj undiriladigan mahsulotlarning boj
qiymatiga nisbatan foizda o'rnatiladi); b) maxsus stavkalar (boj
undiriladigan mahsulotning birligiga nisbatan aniqlanadi); v)
kombinatsiyalashtirilgan stavkalar (boj undirishning dastlabki ikki
varianti birgalikda qo'llaniladi).
BOJXONA ITTIFOQI - yagona bojxona tariflarini tashkil etish va bojxona
chegaralariga chek qo'yish maqsadida ikki yoki undan ortiq
davlatlarning kelishuvi. Bojxona ittifoqi a’zosi bo'lgan davlat
tovarini boshqa bojxona ittifoqi a’zosi bo'lgan davlat hududiga boj
to'lovlarsiz kiritadi.
BOJXONA SIYOSATI (proteksionizm) - davlatning milliy iqtisodiyotni chet
el raqobatidan, ichki bozorni chet el tovarlarining kirib kelishidan
himoya qilishga qaratilgan iqtisodiy siyosati. U eksportni
rag'batlantirish, importni cheklash hamda import tovarlardan
olinadigan boj to'lovlarini oshirish va shunga o'xshash boshqa
tadbirlarda o'z ifodasinl topadi.
BOJXONA TA’RIFI - o'z mamlakati firmalari manfaatlarini himoya qilish
yoki keng pul xarajatiga ega bo'lish maqsadida import va eksport
tovarlariga qo'yilgan soliq.
BOND - bojxona boji to'lanmagan tovar.
BONIFIKATSIYA (fran. bonifico - yaxshilayman) - agar tovar sifati shartnomada
belgilanganidan yuqori bo‘Isa, shu shartnomaga asosan, ushbu
tovarning bahosiga ustama. Teskaribonifikatsiya (refaksiya) - tovar
sifati shartnomada kelishilganidan past bo'Isa, shu tovar bahosidan
chegirma.
BONLAR - 1. Davlat xazinasi tomonidan chiqariladigan, shuningdek,
ba’zi muassasa va korxonalar tomonidan ham chiqariladigan
qarzli majburiyatlar. 2. Mayda pul sifatida vaqtincha oborotga
chiqariladigan kam qiymatli qo'g'oz pullar.
BONUS - xizmat uchun mukofotlash, rag' batlantirish. Tovar bozorida bonusning
miqdori sotilgan yoki xarid qilingan tovar qiymatiga, undan
olinadigan foizga, tovarning bozorda tez sotilishiga, sotilish yo'liga,
iqtidorli komissionerlar o'rtasidagi raqobat darajasiga bog'liq.
BOQIMANDA - belgilangan muddatda budjetga o'tkazilmagan va so'zsiz
undirilishi lozim bo'lgan soliq yoki boshqa majburiy to'lovning
summasi.
BORD - molning sotuvchi hisobidan kemaga yetkazib berilish sharti.
BOSH (GENERAL) BUDJET - subyektning hamma faoliyatini qamrab olgan
moliyaviy hujjat.
BOSH (KATTA) AUDITOR - auditorlik tashkilotining professional xodimi
bo'lib, muayyan auditorlik nazorati jarayonida ushbu nazoratning
oddiy ishtirokchilarini boshqarish vazifasi topshirilishi mumkin
bo'lgan darajada yetarli yuqori malakaga ega bo'lgan xodim.
BOSH DAFTAR - sintetik hisob yuritish uchun tayinlangan hisob registri.
Hisobning jurnal-order shaklida qo'llaniladi. Bosh daftar yil
davomida hisob yuritish uchun mo'ljallangan. Unda mazkur
korxonada qo'llaniladigan barcha sintetik schyotlar ochiladi.
Schyotlarbo'yicha 1-yanvarga qoldiq (saldo) yozilib,haroydajurnal-
orderlarning jami
m a’lumotlari
yoziladi va oy bo'yicha aylanmalari
(oborotlari) jamlanib, oy oxiriga saldosi chiqariladi. Hisobning
jurnal-order shaklida ma’Iumotlar bosh daftar ma’lumotlaridan olib
yoziladi. Jurnal-orderlarda yozuvlar hujjatlaming kelib tushishiga
qarab yoki jamg'armavedomostlardanoybo'yicha jami aks ettiriladi.
Oy oxirida jurnal-orderlarning jami bosh daftarga o'tkaziladi. Bosh
daftarda har bir schyot bo'yicha kredit aylanmasining summasi bir
joyda aks ettiriladi, debet aylanmasi esa kreditlanuvchi schyotlar
bilan korrespondentlangan holda aks ettiriladi. Barcha schyotlar
bo'yicha debet va kredit aylanmalari teng bo'lishi kerak. Shunday
qilib, bosh daftarda joriy hisob malumotlari umumlashtiriladi
va alohida schyotlar bo'yicha yozuvlar o'zaro tekshiriladi. Bosh
daftarga va zarur bo'lgan hollarda jurnal-order ma lumotlariga
asosan buxgalteriya balansi tuziladi.
BOSH JURNAL - buxgalteriya hisobining eskirgan shakli. U hisobning
memorial-order shaklidagi varianti hisoblanadi. “Bosh daftar” deb
nomlangan yagona hisob registrida bosh daftar va registratsiya
jurnali birlashtirilgan.
BOSH POLIS - sug'urta kompaniyasi va sug'urtalanuvchi o'rtasidagi yozma
bitim. Bubitimga muvofiq, tegishli davr mobaynida sug'urtalanuvchi
barcha obyektlarni sug'urta kompaniyasiga sug'urtalash uchun
beradi. Chet el tajribasida bu bitim "ochiq polis” yoki “polis-
abonement” deyiladi. Mazkur bosh polis asosida sug'urtalash
tashqi savdo yuklari sug'urtasida keng tarqalgan. Sug'urtalanuvchi
sug 'urta kompaniyasiga har bir j o'natilgan yuk haqidagi ma lumo tlar
(yukning vazni, sug'urta summasi, yukni jo'natish va qabul qilib
olish punktlari) bayon etilgan arizani taqdim etsa yetarli, yuk
avtomatik ravishda sug'urtalangan hisoblanadi.
BOSH SHARTNOM A- umumiy ish bajarish yoki tovar yetkazish davri tugagunga
qadar muddatga tuzilgan shartnoma.
BOSH T O ‘PLAM - o'rganiladigan ko'p hajmli birliklar majmuasidir.
BOSHLANGICH (KIRISH) BUXGALTERIYA BALANSI - mazkur
korxona faoliyatiningboshida tuzilgan birinchi buxgalteriya balansi.
BOSHLANG‘ICH NARX - tovarlar, xizmatlar ishlab chiqarilganda birinchi
marta belgilanadigan dastlabki narx.
BOSHLANGICH QIYMAT - nomoddiy aktivlarni yaratish (ishlab chiqish)
yoki sotib olish bo'yicha haqiqatda amalga oshirilgan xarajatlar
qiymati (pul mablag'lari yoki ularning ekvivalentlarining summasi
yoxud boshqa to'lovlaming joriy qiymati), shu jumladan, to'langan
va qoplanmaydigan soliqlar (yig'imlar), shuningdek, aktivni undan
maqsadga ko'ra foydalanish uchun ishga yaroqli holatga keltirish
bilan bevosita bog'liq bo'lgan boshqa xarajatlar qiymati.
BOSHQA AUDITORLIK TASHKILOTI - asosiy auditorlik tashkiloti
hamkorlikda audit o'tkazayotgan hamda buxgalteriya hisoboti o'z
ichiga olgan bo'limlar bo'yicha auditorlik xulosasini tayyorlash
uchun javobgar bo'lgan auditorlik tashkilotidir. Asosiy auditorlik
tashkiloti bilan munosabatlardan qat’i nazar, boshqa auditor
tashkiloti tomonidan barcha farqlanishlar tan olinadi.
BOSHQA DEPOZIT KORXONALAR - ushbu kichik sektor markaziy
62
bankdan tashqari barcha rezidentlik moliyaviy korporatsiyalar va
kvazikorporatsiyalarni o'z ichiga oladi. Bu korporatsiyalarning
asosiy faoliyati moliyaviy vositachilik bo'lib, ularning passivlari
omonat shaklidagi qisqa muddatli depozit sertifikatlaridan iboratdir.
Bu sertifikatlar keng ma’noda pul massasi ko'rsatkichi tarkibiga
qo'shiluvchi omonatlar o'rnini bosadi.
BOSHQA ISHLAB CHIQARISH SOLIQLARI - ishlab chiqarish omillaridan
foydalanganlik uchun to'lov, undan tashqari, litsenziyalar va ishlab
chiqarish faoliyatini amalga oshirish uchun berilgan ruxsatnomalar
va rezident faoliyati uchun kerak bo'lgan boshqa to'lovlar
kiritiladi. Ularga ish haqi, imoratlar, inshootlar, transport vositalari,
tadbirkorlik va h.k.lar uchun to'lovlar misol bo'la oladi.
BOSHQA JORIY SOLIQLAR - vaqti-vaqti bilan, odatda, bir yilda bir marta
to'lanadigan turli soliqlardan tarkib topadi. Bu soliqlarning eng ko'p
tarqalgan turi quyidagilardan iborat: jon boshi solig'i, buromad
(xarajat)lar solig'i, olingan ayrim ruxsatnomalar uchun uy xo'jaligi
to'lovlari, moliya va kapital mablag' operatsiyasi (muomalasi)
solig'i, to'g'ri gerb yig'imlari va xalqaro operatsiyalar solig'i.
BOSHQA JORIY TRANSFERTLAR - rezident institutsion birliklar
o'rtasidagi yoki rezident va norezidentlar o'rtasidagi transfertlarni
o'z ichiga oladi. Daromad joriy soliqlari, boylik uchun soliqlar
hamda ijtimoiy sug'urta, ijtimoiy nafaqa va ijtimoiy yordam nafaqasi
ajratmalari istisnodir.
BOSHQA MA’LUMOTLAR - xo'jalik yurituvchi subyekt hisob obyektlari
to'g'risidagi ma’lumot bo'lib, bu obyektlarning miqdori yoki
sifatini ifodalaydi. Ushbu ma'lumotlar buxgalteriya hisoboti tuzish,
tahlil o'tkazish va boshqarish uchun foydalaniladi. Buxgalteriya
hisobi obyektlari deganda, xo'jalik yurituvchi subyekt mulki, uning
majburiyatlari va o'z faoliyati davomida amalga oshiradigan xo'jalik
operatsiyalari tushuniladi.
BOSHQA TURDAGI DEPOZIT
KORPORATSIYALAR - bunday
korporatsiyalar boshqa turdagi barcha rezidentlik depozit
korporatsiyalar va kvazikorporatsiyalarni o'z ichiga oladi. Ularning
passivlari omonatlari, qisqa muddatli depozit sertifikatlaridan
tarkib topadi: omonatlarning o'ziga xos xususiyati shundaki, ular
hamma vaqt tezkorlik bilan pul o'tkazish predmeti bo'la olmaydi,
qisqa muddatli depozit sertifikatlar esa keng ma’noda pul massasi
ko'rsatkichiga kiritilib, omonatlar o'rnini bosuvchi vosita sanaladi.
BOSHQARILISH M EYO RI - rahbarni samarali boshqarishi mumkin bo'lgan
tobelar soni.
BOSHQARILUVCHI (O ZGARUVCHl) VALYUTA KURSLARI TIZIM I
- u turli mamlakatlar markaziy banklari valyuta kurslarini tez va
katta tebranishlariga yo‘l qo'ymaslik uchun xorijiy valyutalarni
xarid qilish va sotishni nazarda tutadi. Bunda valyuta fondidan
foydalaniladi. Valyuta kursi tushib ketsa, markaziy banklar valyutani
sotib oladi yoki aksincha, ularning kursi ko'tarilsa, sotadi.
BOSHQARISH - 1 . Tasarrufda bo'lgan barcha resurslardan maksimal foydalanib,
korxonani uning maqsadi sari yetaklash. 2. Tashkil etish, qaror qabul
qilishga qaratilgan faoliyat, obyektni o'z xizmat vazifasi doirasida
nazorat qilish, tartibga solish, ishonchli axborotlar asosida tahlil
qilish va yakun yasash.
BOSHQARUV - 1. Ikkita obyektlar o'zaro hamkorligining ma’lum turi. Bunda
ulardan biri boshqaruv subyekti, boshqasi esa boshqaruv obyekti
holatida bo'ladi. 2. Insonning ongli va maqsadga yo'naltirilgan
faoliyati. Uning yordamida u tashqi muhim elementlar (jamiyat,
tabiat, texnika)ni tartibga soladi va o'z manfaatlariga bo'ysundiradi.
Boshqaruvning har xil turlari mavjud, chunonchi, texnikboshqaruv,
davlat boshqaruvi, mafkuraviy boshqaruv, ijtimoiy jarayonlarni
boshqarish, xo'jalik boshqaruvi yoki menejment.
BOSHQARUV APPARATI - shtat jadvali va kasbiy-malaka asosida tashkil
qilingan boshqaruvning malum vazifalarini bajarishi mumkin
bo'lgan idoralar, bo'linma va xizmatlarga birlashtirilgan xodimlar
majmuyi (rahbarlar, mutaxassislar, texnik ijrochilar). Boshqaruv
BOSHQARUV BO'GTNI - o' zini-o'zi idora qiluvchi tashkiliy idora.
BOSHQARUV BOSQICHI - tegishli vaqt oralig'ida boshqaruv faoliyatini
amalga oshirish uchun bajarilayotgan tadbirlar majmuasi.
BOSHQARUV FUNKSIYALARI - l ) boshqaruv jarayonining xususiyatlari,
ya’ni menejmentga tegishli belgilarning ajralishi; 2) ijtimoiy
rivojlanish jarayoni. Boshqaruvning bu jarayoni aniq elementlarga,
ya’ni jamiyatning hayot faoliyatiga yo'naltirilgan bo'ladi.
BOSHQARUV HISOBI - xo'jalik yurituvchi subyekt axborot tizimining tarkibiy
qismi hisoblanadi. Ishlab chiqarish faoliyatini boshqarishning
samaradorligi
tarkibiy
bo'linmalar,
subyekt
xizmatlari
bo'limlarining faoliyati haqidagi ma’lumot bilan ta’minlanadi. Bu
ma’lumotni boshqaruv hisobi to'g'ri boshqaruv qarorlarni qabul
qilish maqsadida subyektning ichida faoliyat ko'rsatayotgan turli
darajadagi boshqaruvchilar uchun shakllantiradi.
BOSHQARUV IERARXIYASI - murakkab turli-tuman va o'zaro bog'langan
jarayonlarni boshqarishning asosiy tamoyillaridan biri. U
boshqaruvning darajalari bilan ta’riflanadi, ularning soni qanchalik
ko‘p bo'Isa, tizim shunchalik yirikdir.
BOSHQARUV JARAYONI - tashkilot resurslarini u tomonidan o'zining
maqsadlariga yetishish uchun shakllantirish va ulardan foydalanish
bo'yicha uzluksiz o'zaro bog'liq harakatlar majmuasi.
BOSHQARUV MAQSADI - ishlab chiqarishning ijtimoiy-iqtisodiy tuzim
sifatidagi erishilishi kerak bo'lgan istalgan, ehtimol bo'lgan va zarur
holati. Boshqaruv maqsadini belgilash boshqaruv jarayonining
boshlang'ich bosqichidir.
BOSHQARUV MEHNATI - boshqaruv vazifasini bajarish sohasidagi mehnat
faoliyati bo'lib, uning asosiy vazifasi mehnat jamoasining o'z oldida
turgan vazifalarni hal qilishga doir aniq maqsadga qaratilgan va
muvofiqlashtirilgan faoliyatini ta’minlashdir.
BOSHQARUV MEHNATINI ILMIY TASHKIL QILISH - boshqaruv
xodimlar mehnatini shunday tashkil qilishki, u fan yutuqlari va ilg'or
tajriba, xo'jalik yuritishning ilg'or shakllaridan foydalanish, texnik
vositalami qo'llashga asoslanadi hamda xizmatchilarni bir-birlari
va ishchilar bilan o'zaro hamkorlikni yaxshiroq tarzda o'rnatishga
imkon beradi, shuningdek, boshqaruv vazifalarini amalga oshirish
va ishlab chiqarish (tijorat) ni muhandislik-texnik va iqtisodiy
ta’minlash jarayonida texnik vositalaridan foydalanishga asoslanadi.
BOSHQARUV MEHNATINING GORIZONTAL TAQSIMLANISHI -
mehnatning ishlarning turlari, vazifalar bo'yicha taqsimlanishi.
U mutaxassislarning ajratilishi, tashkilotda vazifaviy xizmatlar va
bo'linmalarni tashkil qilishda namoyon bo'ladi.
BOSHQARUV MEHNATINING OBYEKTI - mehnatni sarflash sohasi, ya’ni
korxona, tashkilot, tarkibiy bo'linmadir.
BOSHQARUV
MEHNATINING
VERTIKAL
TAQSIMLANISHI
-
tashkilotda
boshqaruv
darajalarini
ajratishga
asoslangan
taqsimlash. Uning asosida xodimlar yoki bo'linmalar faoliyatini
muvofiqlashtirish yotadi.
BOSHQARUV OBYEKTI - boshqaruv subyekti tomonidan boshqaruvchi
ta’sirlami qabul qiluvchi idora. Boshqaruv obyektiga: ijtimoiy
jarayonlar, ijtimoiy soha, ijtimoiy resurslar kiradi.
BOSHQARUV QARORI - harakatlarning ma’lum variantini topish, faoliyat
jarayonining o'zi, uning yakuniy natijasi.
BOSHQARUV SOHASIDAGI OLIMLARNING ASOSIY VAZIFASI
- amaliyot materiallarini yig'ish va e’lon qilish, shu asosda
boshqaruvchilarga maslahatlar berishni ishlab chiqish hisoblanadi.
BOSHQARUV SUBYEKTI - boshqaruv tizimining boshqaruv obyektiga tasir
ko'rsatish manbayi bo‘lgan bo'g'ini yoki qismi.
BOSHQARUV TAMOYILLARI - boshqaruv subyektlari aniq obyektlarni
boshqarish jarayonida amal qilishlari kerak bo'lgan obyektiv
qonunlardan kelib chiquvchi asosiy qoidalar.
BOSHQARUV TIZIM I - boshqaruvni amalga oshiruvchi bo'g'inlar va ular
o'rtasidagi aloqalaming yig'indisi.
BOSHQARUV USLUBI - tashkilot qo'ygan maqsadlarga erishish uchun
boshqarilayotgan obyektlarga tasir qilish usullari yig'indisi. “Uslub”
so'zi grekcha “methodos” so'zidan kelib chiqqan. Tarjimasi: biror-
bir maqsadga erishish usuli. Boshqaruv uslublari orqali boshqaruv
faoliyatining asosiy mazmuni amalga oshiriladi.
BOSHQARUV VAZIFALARI - boshqaruv faoliyatining nisbatan mustaqil,
ixtisoslashtirilgan va ajratilgan turlari. U yoki bu obyekt bilan
rahbarlik qilishni tashkil qilishdagi faoliyat turidir.
BOSHQARUV XARAJATLARI - boshqaruv (davlat hokimiyati organlari,
sud va prokuratura organlari, fuqarolarning o'z-o'zini boshqaruv
organlari) xarajatlari davlat organlari faoliyatining moliyaviy asosini
tashkil etib, jamiyat hayotining barcha sohalariga rahbarlik qilishga
imkon yaratadi.
BOSHQARUVCHANLIK КО'LAM I - boshqaruv idorasining boshqarish
qobiliyati va boshqaruv obyektining murakkabligi o'rtasidagi nisbat.
BOSHQARUVCHI PERSONAL - batamom yoxud qisman boshqaruvchilik
faoliyati bilan band bo'lgan xodimlar majmuyi.
BOSHQARUVCHILIK FAOLIYATI BILAN BOG'LIQ. RISK - muayyan
darajadagi noaniqlik elementi mavjud bo'lgan shart-sharoitlarda
amalga oshiriladigan boshqaruvchilik faoliyatining alohida
xususiyati ifodalanishi. Masalan, real vaziyatning qandayligini
baholash uchun axborotning yetishmasligi yoki uning ishonchli
emasligi oqibatida menejer yuzaga kelgan muammoning yechimini
izlab, alternativ variantlardan birini tanlab olishga majbur bo'ladi.
U tanlab olgan yo'l muayyan darajadagi noaniqlik elementi mavjud
bo'lgani bois tashkilotga ziyon yoxud aksincha, foyda keltirishi
mumkin. Bu o'rinda menejer riskka borishi lozim. Risk har qanday
boshqaruvchilik faoliyatining ajralmas elementi hisoblanadi.
BOYKOT - norozilik bildirish uchun biron-bir iqtisodiy aloqa yurituvchi
tomonlarning o'zaro manfaatlari zid kelib qolganda, ulardan biri
boykot e’lon qiladi^ kelishilgan shartnomani bajarish to'xtatiladi.
Siyosiy yoki iqtisodiy kurash olib borish maqsadida biror shaxs,
tashkilot yoki davlat bilan aloqani uzish.
BOYLIK - bozor qiymatiga ega va pulga yoki boshqa ne’matlarga almashinishi
mumkin bo'lgan barcha narsa. Fizik aktivlar, moliyaviy aktivlar,
ko'nikmalar, tadbirkorlik malakasi, savdo markalari, xullas, daromad
keltiradigan barcha narsalar.
BOYLIK SAMARASI YOKI REAL KASSALI QOLDIQLARNING
SAMARASI - baholarning ko'tarilishi yoki pasayishi sababli
belgilangan narxdagi moliya aktivlari real qiymatining o'zgarishi
bilan shartlangan sarflar umumiy hajmining o'zgarishi.
BOZOR - l ) talab va taklif uchrashadigan joy, bu yerda ishlab chiqarilgan
mahsulotning jamoatchilik sezayotgan ehtiyojga mos kelish
darajasi aniqlanadi, mazkur tovarning boshqa raqobatchi tovarlar
bilan raqobatbardoshligi taqqoslanadi; 2) tovar, xizmat va boshqa
mulk turlari bilan almashish sohasi; 3) iste’molchilar guruhi; 4)
mazkur tovarning barcha xaridorlari; 5) tashkillashtirilgan savdo
joyi; 6) tovar va xizmatlarni olish manbayi; 7) qandaydir mahsulot
yoki xizmatlarning virtual yoki tabiiy aks ettirilgan mavjud yoki
potensial xaridorlari va sotuvchilari majmuyi; 8) birja. Sotuvchi
va xaridor o'rtasida yuzaga keladigan iqtisodiy munosabatlar
majmuyi. Bozordagi talab va taklif iqtisodiy, demografik, ijtimoiy,
siyosiy va ma’naviy omillar ta’sirida shakllanadi. Talab yo'q, o'tmay
qolgan narsa, mol haqida “Bozor kasod”, talab yuqori bo'lgan, tez
o'tadigan narsa, mol haqida esa “Bozor chaqqon” deyiladi. “Bozor
ko'tarmaydi” - bu tovarni ushbu narxga bozorda hech kim olmaydi
degan ma’noni anglatadi.
BOZOR BAHOLARI - talab va taklif asosida yuzaga kelgan narxlar.
BOZOR B O 'G 'IN I - talab istaklari, bozordagi xatti-harakatlari, marketing
vositalari ta’siriga javoblari o'xshash bo'lgan iste’molchilar guruhi.
BOZOR BO'SHLIG'I - qandaydir talablari (ehtiyojlari) qondirilmay qolgan
iste’molchilar guruhi.
BOZOR DIYERSIFIKATSIYAS1 - mavjud bozorni kengaytirish, yangi
bozorlarga chiqishga mo'ljallangan marketing strategiyasi.
BOZOR FUNKSIYALARI - bozor bajaradigan iqtisodiy vazifalar. Unga, asosan
quyidagilar kiradi: l ) Tovar ayirboshlash orqali ishlab chiqarish
bilan iste’molni bir-biriga bog'lash; 2) Iste’mol buyumlari va
xizmatlarni aholiga yetkazib berish orqali xalq farovonligini
oshirish; 3) Narxlarning o'zgarishi orqali talab va taklifni bir-biriga
moslashtirish, pulni tovarlar bilan ta’minlab, pul muomalasining
barqaror bo'lishiga erishish ; 4) Davlatlar o'rtasidagi teng huquqli
iqtisodiy aloqalarni kengaytirish, mustahkamlash va boshqalar.
BO ZO R INFRASTRUKTURASI - bozor iqtisodiyoti uchun xizmat
ko'rsatuvchi har xil sohalardan iborat. Unga banklar, tijorat
banklari, birjalar, savdo uylari, tashqi savdo firmalari, davlatning
tashqi savdo mahkamalari, soliq undiruvchi tashkilotlar, tijorat va
sohibkorlik idoralari, vositachi firmalar, savdo-sotiq uyushmalari,
konsorsium va boshqalar kiradi. Bozor infrastrukturasi tovar
ishlab chiqaruvchilarning savdo-sotiq, moliya-kredit ishlariga
sherik topishga, ishchi kuchi yollashiga yordamlashadi, davlatning
iqtisodiyotni tartibga soluvchi tadbirlarini amalga oshiradi. Bozor
infrastrukturasi faqat davlat idoralari emas, balki mustaqil uyushma,
tashkilot va firmalardan ham iborat bo'lib, ular ko'rsatgan xizmatlari
uchun haq oladi.
BO ZO R INFRATUZILMASI - bozor iqtisodiyoti uchun har xil xizmat
ko'rsatuvchi sohalar: banklar, savdo-sanoat palatasi, birjalar,
savdo uylari, tashqi savdo firmalari, davlatning tashqi savdo
mahkamalari, bojxonalari, soliq inspeksiyasi, tijorat va sohibkorlik
idoralari, vositachi firmalar, savdo-sotiq uyushmalari, konsernlar,
konsorsiumlar, konsalting va injiniring kompaniyalari hamda
boshqalar kiradi.
BO ZO R INTERVENSIYASI - milliy yoki mintaqa bozorlariga tashqaridan
zo'rlik bilan suqilib kirish va uni o‘ziga tobe etish. U har xil yo'llar
bilan amalga oshiriladi. Masalan, ichki bozordagi baholarga nisbatan
past baholarda chetga tovar chiqarish (tovar dempingi), yuqori boj
to‘lovlariga ham rozi bo'lish, bozori chaqqon yerlarda korxonalar
qurib, tovar chiqarish va sotish kabilar.
BO ZO R IQTISODIYOTI - iqtisodiy xatti-harakatlarning erkin, mustaqil
ravishda yuz berishi va ularning bozor mexanizmi orqali bir-
biriga muvofiqlashuvidir. Bozor iqtisodiyoti erkin tovar-pul
munosabatlariga asoslangan, iqtisodiy monopolizmni inkor etuvchi,
ijtimoiy mo'ljalga ega bo'lgan iqtisoddir. Bozor iqtisodiyoti g'oyat
ko'p qirrali va murakkab iqtisodiyotdir. Bozor iqtisodiyotining
quyidagi subyektlari mavjud: a) iqtisodiy mustaqillikka ega bo'lgan
mulk egasi yoki iste’molchi kishilar yoxud guruhlar. Bularga,
odatda, yollanib ishlovchilar, yer egalari, kapital sohiblari, ishlab
chiqarish vositasi egalari kiradi. Ular tadbirkorlik qilmaydi. O'z
68
mulkidan daromad topadi yoki yollanib ishlaydi; b) firma, korxona,
xo'jaliklar. Ular foyda olish yo'lida mustaqil ish yuritadilar, ishlab
chiqarish omillarini ishga soladilar; d) davlat, aniqrog'i, davlatning
barcha mahkama-yu tashkilotlari. Ular ham ishlab chiqarish, ham
iste’mol bilan shug'ullanadilar. Bozor va unda ishtirok etadiganlarni
nazorat qiladilar. Bozor iqtisodiyotining muhim belgisi iqtisodiy
plyuralizm, ya’ni mulk shakllari va xo‘jalikyuritish usullarining turli-
tuman bo'lishidir. Bozor iqtisodiyotida ayrim mulkning hukmron
bo'lishiga yo‘ l qo'yihnaydi. Xo'jalik yuritish usullari ham turlicha
bo'ladi: yakka tartibda, jamoaga uyushgan tartibda, sherikchilik-
paychilikyokiaksiyadorlikasosida,o‘zmablag‘igayokiqarzgaolingan
mablag'ga tayanib xo'jalik yuritish, yer va boshqa vositalarni ijaraga
olish va ishlatish kabilar bilan birgalikda boradi. Bozor iqtisodiyoti
erkin iqtisodiyotdir. Iqtisodiy faoliyat erkinligining asosi ishlab
chiqarish omillari yoki yaratilgan tovarlarning mulk obyekti b o‘ lishi,
mulkdorlarning esa mustaqillikka ega bo'lishidir. Har bir korxona,
tashkilot, ayrim fuqaro o ‘z ixtiyoriga ko ra, qonun doirasida o'ziga
maqul bo'lgan ish bilan shug'ullanadi. Bozor iqtisodiyoti erkin
bo'lganidan, u har qanday iqtisodiy monopolizmni inkor etadi.
Biroq u o'zining tartibga soluvchisiga ega. Ulaming eng muhimi
bozor narxidir. Narx oshib, tovarlar jadal sotilsa, foyda ko'payadi,
ularni ishlab chiqarish kerak bo'ladi. Tovarlar narxi pasayib, yaxshi
o'tmasa, demak, ishlab chiqarishni qisqartirish yoki undan tamomila
voz kechish kerak bo‘ ladi. Bozor munosabatlarining har bir subyekti
- korxonami, davlatmi, alohida kishimi, buning ahamiyati yo‘q, o ‘z
manfaatini ko'zlab faoliyat ko'rsatadi. Ammo ko‘rk o‘rona, xohlagan
ishini qilolmaydi, chunki u bozor bilan hisoblashishga majbur,
aks holda, uning ishi yurishmaydi, xonavayron bo'ladi. Bozor
iqtisodiyoti shunday iqtisodiy munosabatlar va ular ishlab chiqarish
faoliyatini rag* batlantiruvchi kuchni yuzaga chiqaradi. Ular har
qanday iqtisodiyot kabi iqtisodiy qonunlar ta’sirida rivojlanadi.
BOZOR IQTISODIYOTI QOIDALARI - bozor tizimining mavjudligi,
zaminlari va sharoitlari. Unga quyidagilar kiradi: xususiy mulk,
tanlash va tadbirkorlik erkinligi, shaxsiy manfaat, narxlarning erkin
shakllanishi, raqobatchilik muhitining mavjudligi, iqtisodiyotning
davlat tomonidan tartiblanishi.
BOZOR ISHLAB CHIQARISH - bozor uchun tovar va xizmat yaratishga
qaratilgan amaliyot yoki faoliyat turi.
BOZOR ISLOHOTLARI - bozor iqtisodiyoti va bozor munosabatlarini
shakllantirishga qaratilgan chora-tadbirlar majmuyi.
BO ZO R KONSENTRATSIYASI - bozorda bitta yoki bir necha firmaning
ustunlik darajasi.
BO ZO R KONYUNKTURASI - ayrim bozorlarda muayyan holatlarning
mavjudligiga, ularning holati, oqibatiga ta’sir etuvchi umumiy
ahvoldir. Bozor konyunkturasi ayrim tovarlarga nisbatan ham
sodir bo'lishi mumkin. Bozor konyunkturasi ehtimollari milliy,
mintaqaviy va jahon bozorlariga nisbatan aniqlanadi. Uni oldindan
ko'ra bilish iqtisodiy tanglikka yo'liqmaslik, bozor muvozanatini
ta’minlab borish sharti hisoblanadi. U quyidagi belgilar orqali
aniqlanadi: ichki va tashqi savdodagi o'zgarishlar; ishlab chiqarish
va qurilish dinamikasi; tovar zaxiralari harakati; narxlar dinamikasi
va boshqalar.
BO ZO R MEXANIZMI - bozor iqtisodiyotining faoliyatini tartibga solish va
iqtisodiy jarayonlarni uyg'unlashtirishni ta’minlovchi dastak va
vositalar. Masalan: baho, talab va taklif, raqobat, pul-kredit.
BO ZO R MEXANIZMINING AFZALLIKLARI - har qanday holat singari
bozorning o ‘z afzalliklari va kamchiliklari bor: 1. Resurslarning
samarali taqsimlanishi - bozor resurslarini jamiyatga zarur bo'lgan
tovarlarni ishlab chiqishgayo'naltiradi. 2. G'oyat cheklangan axborot
mavjud bo'lganida uning muvafFaqiyatli faoliyat koVsatishining
mumkinligi narx va ishlab chiqarish xarajatlari haqidagi
ma’lumotlarga ega bo'lish yetarli. 3. Qayishqoqligi, o'zgaruvchan
sharoitlargayuqori darajada moslashuvi. Zotan, 70-yillarda energiya
manbalariga narxlar keskin oshib ketgan paytda, bozor bunga
muqobil energiya manbalarini ishlab chiqish, resurslarni tejovchi
texnologiyalarni joriy etish, energiya resurslarini qattiq tejash
rejimini kiritish bilan javob berdi. 4. Ilmiy texnika revolyutsiyasi
natijalaridan oqilona foydalanish. Tovar ishlab chiqaruvchilar eng
yuqori darajada foyda olishga intilib tavakkal qiladilar, yangi tovarlar
ishlab chiqaradilar, yangi texnologiyalarni kiritadilar, bu esa ularga
raqobatchilari oldida vaqtning afzalliklarga ega bo'lish imkonini
beradi. 5. Istemolchilar va tadbirkorlarning erkin tanlashi va
harakat qilishi. Ular o ‘z qarorlarini qabul qilish, turli bitimlar tuzish,
ishchi kuchini yollash va hokazolarda mustaqildirlar. 6. Xilma-
xil ehtiyojlarni qondirish, tovarlar va xizmatlar sifatini oshirish,
tengsizlikka tezroq tuzatish kiritish qobiliyati.
BO ZO R MUHOFAZASI - milliy bozorning yoki ayrim tovarlar bozorining
davlat tomonidan eksport-importni tartibga soluvchi tadbirlari
vositasida himoya qilishi. U chetdan tovar keltirishni cheklash,
taqiqlash yoki boj to'lovini oshirish orqali amalga oshiriladi. Shu
—
70
a n t
* * * —
sababli boj to'lovlari o'zgarib turadi. Bir necha mamlakat uchun
umumiy bozor hosil bo'lgach, bozor muhofazasi uchun o'rin
qolmaydi.
BOZOR MUNOSABATLARI - sotuvchi va xaridor o'rtasidagi munosabatlar.
Uning bir qator qoidalari mavjud: 1. Erkin, ixtiyoriy va tenghuquqli
bo'lish. 2. Mavjud narxlar va takliflar asosida yuzaga chiqishi. 3.
Xaridor va sotuvchi bir-birini o'z ixtiyori bilan tanlashi. 4. Bironta
bozor ishtirokchisining monopol huquqqa ega bo'lmasligi. 5.
Ishtirokchilar o'rtasidagi aloqalar sog'lom raqobatga asoslanishi
kerak.
BOZOR MUNО SABATLARINING SHAKLLANISHI - ibtidoiy jamoa
tuzumining yemirilishi davridayoq boshlangan, ammo tovar-
pul munosabatlarining rivoji kapitalizm bosqichiga to'g'ri keladi
(Makkonell K.R., Bryu S.P., “Ekonomiks”, М .,1992,12-bet).
BOZOR MUVOZANATI - bozor iqtisodiyoti sharoitida talab, taklif va
narxlarning o'zgarib turishi sotuvchilarning sotishga tayyor turgan
tovarlarining miqdori xaridorlar talabi miqdoriga tenglashguniga
qadar davom etaveradi. Bunday holda talab narxi taklif narxiga teng
bo' ladi, talab va taklifhajmi esa ko'paymaydi ham, kamaymaydi ham.
Bozorda bunday taklif bozor muvozanati shu sharoitda sotiladigan
va sotib olinadigan tovarlar hajmi esa miqdor muvozanati deyiladi.
Agar shunday muvofiqlik bo'lmasa, bozor muvozanati izdan
chiqqan hisoblanadi. Talab va taklif uzoq vaqt bir-biridan ajralib
qolsa, bozor o'zining me’yordagi holati, faoliyatini yo'qotadi.
BOZOR NARXI - bozorda aniq tovarlar bo'yicha talab va taklifning to'la
mutanosib bo'lishi hamda raqobat ta’siri natijasida shakllanadigan
narx.
BO ZO R NARXIDAGI YALPI ICHKI MAHSULOT (YalM) - Mamlakat-
dagi barcha ishlab chiqaruvchilar birligining ishlab chiqarish
faoliyati bo'yicha pirovard natijasini o'ziga aks ettiradi. Bu
ko'rsatkich butun iqtisodiyot bo'yicha umumiy ishlab chiqarilgan
va undan oraliq iste’mol chegirib tashlangan qo'shilgan qiymat
solig'idan tashqari mamlakatlar mahsulot importiga solingan sof
soliq qo'shilgan ko'rsatkichdir.
BO ZO R OBYEKTI - bozorga, ayirboshlash munosabatlariga jalb qilingan
iqtisodiy faoliyat natijalari va iqtisodiy resurslar, tovar, pul va unga
tenglashtirilgan moliyaviy aktivlar.
BO ZO R POTENSIALI - iste’molchilar xarid qobiliyati bilan belgilaydigan tovar
sotish imkoniyatlari.
BO ZO R QIYMATI - xarajatlari belgilangan tarzda ishlab chiqarilgan tovar
qiymati. Bu qiymat tovarlarning bozordagi bahosini tartibga solib
turadi.
BO ZO R QONUNLARI - pul vositasida bozorda tovar ayirboshlashning
mohiyatini ifoda etuvchi, uni boshqarib turuvchi obyektiv iqtisodiy
qonunlar. Ular jumlasiga talab va taklif qonuni hamda pul muomalasi
qonuni kiradi.
BO ZO R SEGMENTI - bozorning ma’lum qismini tashkil etadi va bozordagi
iste’mol maqsadi bir bo'lgan xaridorlarning xatti-harakatini
tavsiflaydi. Xaridorning daromadi, turar joyi, oilaviy, milliy
urf-odatlari, jinsi, yoshi va boshqa xususiyatlariga qarab bozor
segmentlashtiriladi. Bozorlar quyidagi asosiy turlarga - subbozor va
bozor segmentlariga bo'linadi. Umuman, bozor boy va murakkab
tuzilishi bilan xarakterlanadi. U turli mezonlar bo'yicha tafsivlanadi:
1. Bozor munosabatlari obyektlarining iqtisodiy ahamiyati bo'yicha
iste’mol mollari va xizmatlari bozori, sanoati mollari bozori, oraliq
mollar bozori, noy-xay bozori, xomashyo bozori, mehnat bozori,
qimmatli qo'g'ozlar bozori, chayqov bozori, ikkilamchi xomashyo
bozori va hokazo; 2. Geografik holati bo'yicha mahalliy, milliy,
jahon. 3. Raqobatni cheklash darajasi bo'yicha - monopolistik,
oligonolistik, monolsonik, erkin, aralash. 4. Tarmoqlar bo'yicha -
avtomobil, kompyuter, neft va hokazo. 5. Sotish xususiyatiga ko'ra
- ulgurji, chakana.
BO ZO RSIG 'IM I - ma’lum bozorda ma’lum muddatda to'lovga qodir mol taklifi
va chakana narx darajasi hisobga olingan holda sotilishi mumkin
bo'lgan mol miqdori. Bozor sig'imini aniqlashda biror tovarga
mo'ljallangan aholining xarid quwati, korxonalarning aynan shu
molni sotib olish ehtiyoji hisobga olinadi.
BO ZO R STRUKTURASI - bozorning alohida bo'g'inlari, bo'laklari, qismlari,
qatlamlari, kataklari to'plamidan iborat o'zaro bog' liq ichki tuzilishi.
BO ZO R SUBYEKTI - bozorning ayirboshlash munosabatlari qatnashchilari.
BO ZO R TIZIM I - turli-tuman mezonlar asosida alohida unsurlarga ajratilgan
barcha bozorlar majmuyidir.
BO ZO R UCHUN ISHLAB CHIQARISH quyidagilardan tarkib topadi: ayni
bir davrda ishlab chiqariladigan va sotiladigan hamda o'z bahosi
bilan ayni shu mahsulotga bo'lgan talabga katta ta’sir ko'rsatadigan
tovarlar vaxizmatlar; ayni bir davrda barter usulida boshqa tovarlarga
almashtirish uchun ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlar; ayni
bir paytda ishlab chiqarilib, o'z xodimlariga mehnat haqi va natura
shaklida beriladigan tovarlar va xizmatlar; bir korxonada ishlab
chiqarilib, ayni shu korxonaga qarovchi boshqa korxonaga yetkazib
beriluvchi tovarlar va xizmatlar; bu korxonada ayni shu paytda
yoki kelajakda ishlatilishi mumkin tovar va xizmatlar; muayyan
bir davrda ishlab chiqarilgan, shu davrga oid tugallanmagan ishlab
chiqarish hisoblangan tayyor mahsulotlar; bular sotilgunga qadar
yoki barter usulida almashuvga qadar, xodimlarga ish haqi evaziga
berilishdan yoki kelgusida korxonalararo mol yetkazib berish
rejasiga muvofiq ishlab chiqaruvchida moddiy aylanma vositalar
zaxirasida qoldiriluvchi tayyor mahsulot.
BOZOR ULUSHI - korxonaning bir xil yoki o'xshash tovarlar sotishdagi hissasi.
BOZOR VA BOZORGA OID BOLM AGAN ISHLAB CHIQARUVCHILAR
- bozorga mo'ljallangan mahsulotning ko'pgina qismi yoki
hammasini ishlab chiqaruvchi ishxona yoki korxonalar bozor
uchun mahsulot ishlab chiqaruvchilar deb ataladi. Bozorga
mo'ljallanmagan mahsulotning ko'pgina qismi yoki hammasini
ishlab chiqaruvchi ishxona yoki korxonalar bozorga oid bo'lmagan
ishlab chiqaruvchilar deb ataladi.
BOZOR YANGILIGI - biror bozorda birinchi marta taklif etiladigan tovar, uning
yangi turi, varianti, o'rami va hokazolar.
BOZOR YETAKCHISI NARXI - aniq tovar sotishda hissasi katta bo'lgan
korxona tovariga belgilanadigan narx bo'lib, boshqalarning
narxlaridan pastroq yoki yuqoriroq bo'Iishi mumkin.
BOZORGA C H U Q U R R O d SINGISH STRATEGIYASI - mavjud tovarni
mavjud bozorda sotishga qaratilgan marketing strategiyasi.
BOZORGA KIRISH NARXI - yangi tovarning bozorga kirish yoki mavjud
tovarning yangi bozorga kirish bosqichida belgilangan va amal
qiladigan narx.
BOZORGA KIRISH STRATEGIYASI - yangi tovarni biror bozorga kiritish
uchun marketing kompleksini qo'llash tartibi.
BOZORGA OID BO'LMAGAN ISHLAB CHIQARISH - bozorga oid
bo'lmagan ishlab chiqarish quyidagilardan iborat bo'ladi: ayni
shu davrda ishlab chiqilgan, ishxona yoki korxona sohiblarining
pirovard iste’molga yoki asosiy kapitalning yalpi jamgarishga
mo'ljallab qoldiriladigan tovarlar va xizmatlar; uy xo'jaligi doirasida
haq to'lanadigan uy xizmatchisi korsatadigan xizmat; uy xo‘jaliklari
va bozorga oid bolmagan ishlab chiqaruvchilar tomonidan o‘z
binolarida foydalaniladigan xizmat; ayni paytda ishlab chiqiladigan
va pulsiz yoki talabga uncha sezilarli ta sir ko'rsatmaydigan baholarda
boshqa institutsion birliklarga yetkazib beriladigan tovar va
xizmatlar hamda jamiyatga ko'rsatiladigan ijtimoiy xizmatlar; ayni
shu davrda ishlab chiqarilgan tayyor mahsulot va tugallanmagan
ishlab chiqarish; bular bozordan tashqari maqsadlarda ishlatiladigan
va ishlab chiqaruvchining moddiy oborot vositalari zaxirasini
to'ldiradi.
BOZORLAR VA USULLAR - hozirgi zamon bozor iqtisodiyotidagi moliyaviy
bozorning ustuvor yo'Ii iqtisodiy agentlarning jamg‘arm alar ini
yig'ishi va ushbu mablag'Iardan yangidan kapital yaratish uchun
foydalanishdir.
BOZORNIEGALLASH STRATEGIYASI - aniq bozorda ko'zda tutilgan o ‘rin
va mavqega erishish uchun marketing kompleksini qo'llash tartibi.
BOZORNI MAJMUAVIY O'RGANISH - korxonaning ishlab chiqarish, savdo,
tovar, sotish, reklama, narx va boshqa sohalaridagi tadqiqot, tahlil
va prognoz (bashorat). Raqobatdoshlar faoliyatini o'rganish.
BOZORNI SEGMENTLASH - bozorning har biri uchun alohida tovarlar yoki
marketing kompleksi talab qilinishi mumkin bo'lgan xaridorlarning
aniq guruhlariga bo'lish, taqsimlash.
BOZORNI TADQIQ, ETISH - l ) muntazam ravishda ishlab chiqarish
bozorlarini (ishlab chiqarishni takomillashtirish uchun), ularning
mavjud va potensial iste’molchilar ehtiyojini qondirish uchun tovar
va xizmatlar ishlab chiqarishni ta’minlash qobiliyatini tadqiq etish.
Tadqiqotlar sotuv bozori, ishchi kuchi bozori, kapital bozori hamda
xomashyo va materiallar bozorini qamrab oladi; 2) bozori sig'imi,
salohiyati, raqobatchilik muhiti va narx tavsifnomalari to‘g‘risidagi
ma’lumotlarni olish uchun bitta yoki bir nechta bozorlarning sifat
va miqdoriy tahlili.
BOZORNING “QAYMOG'INI TERISH” STRATEGIYASI - bozorda
tamoman (prinsipial) yangitovarniyuqorinarxdasotib, o'rtachadan
ko'proq foyda olishga mo'Ijallangan marketing strategiyasi.
BOZORNING RAQOBATCHILIK XARITASI -
l ) raqobatchilarini
bozorda egallab turgan o ‘rniga ko'ra tasniflash; 2) bozorda
raqobatchiningo'rnininazoratqilishimkoniniberuvchiraqobatchilar
ulushini taqsimlash. Aniq tovar bozorlarida raqobatchilarning
о ‘mini tahlil qilish natijasida aniqlanadi.
BOZORNING TUZILISHI - bu bozor elementlarining ichki tuzilishi,
joylashishi va tartibi, ularning bozor umumiy hajmidagi ulushi
demakdir.
BRAK - ishlab chiqarishda buxgalteriyaning asosiy vazifalaridan biri braki
(andozaga mos kelmaslik) hisobiga hamda yarim tayyor
mahsulot va boshqa moddiy boyliklarning buzilishi, kamomadi
natijasida keladigan nobudgarchiliklarni to g ‘ri hamda o'z vaqtida
aniqlashdan iborat.
BRAKERAJ - tovarning sifati, bezatilishi va transportbop qilib o'ralishi
belgilangan standart yoki shartnoma shartlariga mos kelishini
tekshirish. Brakeraj maxsus davlat tashkilotlari yoki hakam brokerlar
tomonidan bajariladi.
BRENDING - marketing kommunikatsiyalari tizimining firma stili va uning
elementlarini ishlab chiqish, firmaning raqobatchilardan ajratib
turuvchi o'ziga xos imijini yaratish sohasi.
BROKER (ingl. broker) - mahsulot, qimmatbaho qog'ozlar, valyuta sotuvchilar
va xaridorlar o'rtasidagi rasmiy dallol. O'zi yoki mijozlar nomidan
kelishuvlar, shartnomalar tuzish huquqiga ega shaxs. Broker
komission (vositachilik) haqi oladi. Brokerlik vazifasini firma va
tashkilotlaming shaxslari bajaradi. Broker aynan birjada o'z ishini
amalga oshiradi. Broker sotuvchi va xaridorlami “birlashtiradi”, lekin
o'z hisobidan ish yuritmaydi. Katta birja brokeri - birja xizmatchisi
bo'lib, istalgan tovar seksiyasida savdo o'tkazish va birja brokerlari
o'z vazifalarini to'g'ri bajarayotganligini nazorat qilish huquqiga ega.
Buyuk Britaniyaning davlat obligatsiyalari bozorida fond birjasining
hukumat brokeri lavozimi bo'lib, u hukumat agenti vazifalarini
bajarish uchun tayinlandi. Bunday birjada ish yurituvchi broker stok
broker deb ataladi. Brokerlar mijozlarga bozorni o'rganish bo'yicha,
reklama, kreditlar olish va hokazolar xususida qo'shimcha xizmatlar
ham ko'rsatadi.
BROKERLIK HISOB RAQAMI - buyurtmachi broker yoki boshqa shaxsga
qimmatli qog'ozlar yoki tovarlarni xarid qilish yoki sotishda erkin
harakat qilish imkoniyatini bergan hisob raqami. Bunda broker
vaqt, miqdor va narxni tanlash erkinligiga ega.
BROKERLIK KREDITI - banklar, birja dallollari va dilerlar qimmatli
qog'ozlarni xarid qilish va sotish bo'yicha fond birjasida
operatsiyalarni amalga oshirish uchun ajratadigan kredit.
BROKERLIK FAOLIYATI - qimmatli qog'ozlar bilan bitimlarni topshiriq
yoki vositachilik shartnomasi yoxud bunday bitimlarni bajarish
uchun ishonch qog'ozi ostida amal qiluvchi ishonchli shaxs yoki
komissioner sifatida mukofot evaziga bajarish.
BRUTTO (ital. brutto - qo'pol) - tovarlarning idishi yoki o'rovi bilan birgalikdagi
og'irligi. Tovarlarning bunday og'irligi ba’zi hollarda zarur bo'lsa-
da, lekin tovarning sof og'irligi haqida aniq ma’lumot berolmaydi.
Buning uchun tovarning sof og'irligi (netto)ni aniqlash lozim.
BRUTTO-MUKOFOT - sug'urta shartnomalarini tuzish, ishyuritishxarajatlarini
hisobga olgan holdagi sug'urta mukofotlari summasi.
BRUTTO-STAVKA - sug'urta qoplamasi (sug'urta summasi)ni to'lashga
mo'ljallangan netto-stavka va ish yuritish xarajadarini qoplashga
mo'ljallangan netto-stavkaga yuklama summalarini o'z ichiga
olgan sug'urta mukofotlarining tarif stavkasini bildiradi. Ko'pgina
adabiyotlarda ushbu ibora sug'urta tarifi ma’nosida ham ishlatiladi.
BUDJET ( ingl. budget-sumka) - davlat, korxona, muassasa va shu kabilarning
ma'lum muddat uchun oldindan belgilab qo‘yiladigan kirim-
chiqim, daromad-buromad smetasi. Budjet markaziy va mahalliy
hokimiyat organlarining faoliyatini ta'minlash uchun pul mablag‘ lari
yig‘indisini shakllantirish va ishlatishning shakli. Budjet muayyan
davr mobaynida alohida tashkilot yoxud davlat tomonidan qilinishi
mumkin bo'lgan sarf-xarajatlarni chamalash asosida hisoblab
chiqilishi; daromad va xarajatlarni taqsimlash, tizimlashtirish; turli
xil ishlarga mo'ljallangan sarf-xarajat va resurslarning (vaqt budjeti)
taqsimlanishi.
BUDJET ASSIGNOVANIYASI
- biron-bir korxona yoki tarmoqni
rivojlantirishga davlat budjetidan ajratilgan mablag'.
BUDJET BALANSI - xarajatlar va daromadlaming teng bo'lishidir.
BUDJET CHEGARASI - “umumiy vaqt - daromad” koordinatalariga egabo'lgan
to'g'ri chiziq bo'lib, uning yotiqlik burchagi ish haqini ifodalaydi.
(daromad 0 bo'lganda, vaqt 24 soatga teng, ya’ni (24,0).
BUDJET CHIZIG‘ 1 - budjetni to'liq sarflash sharti bilan iste’molchi sotib
oladigan tovarlar kombinatsiyalarini ifodalovchi chiziq.
BUDJET DAROMAD LARI - O'zbekiston Respublikasining qonun hujjatlariga
muvofiq, beg'araz va qaytarmaslik sharti bilan budjetga tushadigan
va O'zbekiston Respublikasining markaziy hamda mahalliy davlat
hokimiyati organlari tasarruf qiladigan pul mablag'lari.
BUDJET DAROMADLARINING MODDIY-BUYUMLASH GAN M AZ
MUNI - davlatning ixtiyoriga borib tushgan pul mablag'lari tashkil
etadi.
BUDJET DEFITSITI (TAQCHILLIGI) - davlat budjeti xarajat qismining
daromadlar qismidan ortiqcha miqdori. Masalan, davlat budjeti
daromadlari 15 trln, xarajatlari esa 18 trln so'mni tashkil etdi.
Bunda budjet defitsiti 3 trln (18-15) so'mga teng bo'ladi. Uning
vujudga kelish sabablari: ishlab chiqarishning tanazzuli, “yashirin”
kapital oboroti, raqobatdosh bo'lmagan sifatsiz mahsulotni ishlab
chiqarish, ortiqcha pul emissiyasi. Budjet defitsitini qoplashning
—
— “•Гоа****»**»—
uchta yo'li bor. Bular: davlat zayomlari, yangi pullar emissiyasi,
soliq solishni kuchaytirish.
BUDJET DOTATSIYASI - o'z daromadlari va budjet tomonidan tartibga
solinadigan barcha mablag'lar yetishmagan holda quyi budjetning
xarajatlari bilan daromadlari o'rtasidagi farqni qoplash uchun
yuqori budjetdan quyi budjetga tekinga (haq olmay) ajratiladigan
pul mablag'lari.
BUDJET HUQUQI - mamlakat budjet tuzilishi (qurilishi)ning asoslarini,
mamlakatning budjet tizimiga kiruvchi budjetlarni tuzish, ко‘rib
chiqish (muhokama qilish), tasdiqlash va ijro etish tartibini
aniqlovchi yuridik me’yorlar majmuyi.
BUDJET INTIZOMI - korxona, muassasa, tashkilotlar, shuningdek, rahbar
va jismoniy shaxslar tomonidan budjetdan to'lanadigan barcha
to'lovlarni aniq tartibda, o‘z vaqtida va to'liq ravishda amalga
oshirish hamda budjet mablag'larini belgilangan yo'nalishlarga
muvofiq maqsadli sarflashdir.
BUDJET JARAYONI - davlat budjetini tuzish, ко‘rib chiqish, qabul qilish va
ijro etish, uning ijrosini nazorat qilish, ijrosi haqidagi hisobotni
tayyorlash va tasdiqlash, shuningdek, Davlat budjeti tuzilmasiga
kiruvchi budjetlar o'rtasidagi o'zaro munosabatlarni tartibga solish
bo'yicha qonunchilik bilan reglamantatsiya qilingan hokimiyat
organlari faoliyati. Yagonalik, mustaqillik va balans metodi budjet
jarayonining prinsiplaridir.
BUDJET KAMOMADI (BUDJET TAQCHILLIGl) - davlat budjetidagi
xarajatlaming daromadlardan ustun bo'lishi.
BUDJET KLASSIFIKATSIYASI (TASNIFI) - Davlat budjeti tuzilmasiga
kiruvchi budjetlar daromadlari va xarajatlari, shuningdek, uning
defitsitini moliyalashtirish manbalarini guruhlash. Unda tasnif
obyektlariga guruhlashtiruvchi kodlar beriladi. Barcha darajadagi
budjet ko'rsatkichlarining qiyoslanishini ta’minlaydi. Budjet
tasnifi budjet daromadlari tasnifini, budjet xarajatlarining vazifa
jihatidan, tashkiliy va iqtisodiy tasnifini, Davlat budjeti taqchilligini
moliyalashtirish manbalari tasnifini o‘z ichiga oladi. Budjet
daromadlari tasnifi qonun hujjatlariga muvofiq daromadlarni
turlar va manbalar bo'yicha guruhlarga bo'lishdan iboratdir.
Budjet xarajatlarining vazifa jihatidan tasnifi davlat boshqaruv
organlari, mahalliy davlat hokimiyati organlari, shuningdek,
boshqa budjet tashkilotlari tomonidan ijro etiladigan asosiy
vazifalar bo'yicha xarajatlarni guruhlarga bo'lishdan iborat bo'ladi.
Budjet xarajatlarining tashkiliy tasnifi esa budjetdan ajratiladigan
77
mablag'lar ularni bevosita oluvchilar o'rtasida taqsimlanishini aks
ettiruvchi xo'jalik yurituvchi subyektlar va tadbirlar turlari bo'yicha
xarajatlarni guruhlarga bo'lishdan iboratdir. Budjet xarajatlarining
iqtisodiy tasnifi to'lovlarning iqtisodiy vazifasi va turlari bo'yicha
xarajatlarni guruhlashni o'z ichiga oladi. Davlat budjeti defitsitini
moliyalashtirish manbalari tasnifi defitsitni moliyalashtirishning
ichki va tashqi manbalari bo'yicha guruhlarga bo'lishdan iborat
bo'ladi. Budjet tasnifi qonun hujjatlarida belgilangan tartibda
O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan ishlab
chiqiladi va tasdiqlanadi.
BUDJET MABLAG* OLUVCHILAR - budjet mablag'larining taqsimlovchisi
yoki joriy moliya yilida budjet rospisiga muvofiq, budjet
mablag'larini olishga huquq berilgan hamda tasdiqlangan smeta
doirasida moliyalashtiriladigan budjet tashkiloti yoki boshqa
muassasalar.
BUDJET MABLAG'L ARID AN F OYD ALANISHNIN G SAMARADOR-
LILIGI VA TEJAMLILIGI PRINSIPI - ma’no-mazmuni
shundan iboratki, unga muvofiq ravishda vakolatli organlar va
budjet mablag'larini oluvchilar budjetlarni tuzish va ularning
ijrosini ta’minlashda, eng awalo, ko'zda tutilgan (rejalashtirilgan)
maqsadlarga erishishda mablag'larning eng kamroq hajmidan yoki
ma’lum bir hajmdagi budjet mablag'laridan foydalangan holda, eng
yuqori natijaga erishishning zarurligidan kelib chiqmog'i kerak.
BUDJET MABLAG' LARINING TAQSIMLOVCHILARI - O'zbekiston
Respublikasining davlat hokimiyati va mahalliy boshqaruv
organlaridir. Ularga Davlat budjetini xarajatlar tasnifiga muvofiq
Davlat budjeti mablag'larini idoraviy taqsimlovchilar va budjet
mablag'larini oluvchilarga mablag'larni taqsimlash huquqi berilgan.
BUDJET MAJBURIYATLARINING LIMITI - budjet ijrosini amalga
oshiruvchi, budjet mablag'larini taqsimlovchi va oluvchi organlar
uchun aniqlangan va tasdiqlanganbudj et majburiyatlari yig'indisidir.
BUDJET PROFITSITI - muayyan davrda budjet daromadlarining budjet
xarajatlaridan ortiq bo'lgan summasi.
BUDJET RESURSLARI - davlat budjetiga uning daromadlari tarzida kelib
tushadigan budjet resurslari. Ular mamlakat markazlashtirilgan
moliya resurslarining katta qismini tashkil etadi. Budjet resurslari
quyidagilarni pul bilan ta’minlash uchun ishlatiladi: xalq xo'jaligini
rivojlantirish va uni struktura jihatdan qayta ko'rish, maxsus
ehtiyojlar, mudofaa va boshqaruv organlarini saqlash xarajatlariga;
— « г о & ю м г ? n * * —
78
■
« ' Г /ч и х и й * * * '—
korxonalar va tashkilotlar olgan foyda, aholining daromadlari,
mahsulot tannarxiga qo'shiladigan maxsus ajratmalar, tashqaridan
keladigan tushumlar. Budjet resurslarni shakllantirish turli usullar:
soliqlarni olish, maqsadli ajratmalar, qarzlar va yordam olish yo'Ii
bilan amalga oshirilishi mumkin.
BUDJET ROSPISI (R O ‘ YXAT-YOZUVl) - O'zbekiston Respublikasining
budjet tasnifiga muvofiq tuziladigan budjetning daromadlari va
xarajatlarini, budjetning taqchilligini moliyalashtirish manbalari
tushumining choraklik taqsimoti to'g'risidagi hujjatdir, mazkur
hujjatda tasdiqlangan budjet mablag'larining budjet mablag'larini
oluvchilari o'rtasidagi taqsimoti belgilanadi. Unda yil davomida
soliqlar va boshqa to‘
lovlarning
budjetga kelib tushish va budjet
mablag'larining sarflanish muddatlari o'z aksini topadi.
BUDJET SO'ROVI - budjet tasnifi bo'yicha tushumlarni shakllantirish va
budjetdan mablag' ajratish to'g'risidagi so'rov. O'zbekiston
Respublikasi Moliya vazirligi har yili O'zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilangan muddatlarda kelgusi
moliya yiliga: l) tegishli hududlar va davlat maqsadli fondlari
budjetlari loyihalarini tayyorlash
uchun
Qoraqalpog'iston
Respublikasi Vazirlar Kengashiga, viloyatlar va Toshkent shahri
hokimliklariga, davlat maqsadli fondlarini taqsimlovchi organlarga;
2) budjetdan ajratiladigan mablag'larni olishga buyurtmalar
tuzish uchun respublika budjetidan moliyalashtiriladigan budjet
mablag'larini oluvchilarga budjet so‘rovini yuboradi.
BUDJET SSUDASI - yuqori budjetdan quyi budjetga yoxud respublika
budjetidan rezident-yuridik shaxsga yoki chet el davlatiga qaytarish
sharti bilan ajratiladigan mablag'.
BUDJET SUBVENSIYASI - qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda
muayyan tartibda muayyan maqsadlarga sarflash sharti bilan yuqori
budjetdan quyi byujetga qaytarmaslik sharti bilan ajratiladigan pul
mablag'lari.
BUDJET SOLIQ. SIYOSATI - budjet siyosatida davlat o'z istagi bilan budjet
xarajatlari va daromadlarini shakllantirgan holda 3 xil budjet siyosati
yuritadi. Budjet xarajatlari, transfer xarajatlari shaklidagi xarajatlar.
Daromadlar esa uch manbadan kelishi mumkin: soliqlardan,
xazina tomonidan, chiqarilgan qimmatbaho qog'ozlar sotilishidan
va budjet tomonidan ma’lum qismi markaz tomonidan bank
emmissiyasi hisobiga yopilishidan. Shunga ko'ra, davlat xarajatlar
va daromadlarni boshqarish orqali budjet siyosatini yuritadi.
BUDJET TAQCHILLIGI - moliyaviy yil natijalariga ko'ra davlat budjetida
xarajatlarning daromadlardan ustun bo'lishi.
BUDJET TASHKILOTI - zimmasiga yuklatilgan vazifalarni baj arish bilanb og ' liq
bo'lgan o'z faoliyatini amalga oshirish uchun davlat budjetidan
mablag' ajratish nazarda tutilgan va bu mablag' moliyalashtirishning
asosiy manbayi hisoblanadigan vazirlik, davlat qo'mitasi, idora,
davlat tashkiloti hisoblanadi.
BUDJET TASHKILOTLARINING XARAJATLAR SMETASI - budjet
tashkilotlari tomonidan bir moliya yili davomida davlat budjetidan
mablag' olish maqsadida tuziladigan va bevosita o'zi tegishli bo' lgan
moliya organlari tomonidan ro'yxatdan o'tkaziladigan hamda
tasdiqlanadigan moliyaviy reja hisoblanadi.
BUDJET TASNIFI - davlat budjeti tuzilmasiga kiruvchi budjetlar daromadlari
va xarajatlari, shuningdek, uning taqchilligini moliyalashtirish
manbalarini guruhlashtirishdan iboratdir.
BUDJET TIZIM I - turli darajadagi budjetlar va budjet mablag'lari oluvchilar
yig'indisi, budjetlami tashkil etish va ularni tuzish prinsiplari,
budjet jarayonida ular o'rtasida, shuningdek, budjetlar hamda
budjet mablag'lari oluvchilar o'rtasida vujudga keladigan o'zaro
munosabatlarni ifodalaydi. Mamlakatning butun hududida amal
qiladigan, iqtisodiy munosabatlar va yuridik normalarga asoslangan
barcha budjetlar majmuyi. Respublika budjeti, Qoraqalpog'iston
Respublikasi va mahalliy budjetlami o'z ichiga oladi.
BUDJET TIZIMINI BOSHQARISH SOHASIDAGI OZBEKISTON
RESPUBLIKASI MOLIYA VAZIRLIGINING VAKOLATLARI
- davlat budjeti loyihasini tayyorlash (shakllantirish), Davlat
budjeti va uning tuzilmasiga kiruvchi budjet mablag'lari
tushumi va sarfining tartibini belgilash hamda nazoratini amalga
oshirish, respublika budjeti xarajatlarini amalga oshirish, budjet
tashkilotlarining xarajatlar smetasi va shtat jadvallarini ro'yxatdan
o'tkazish, budjet mablag'lari oluvchilarning Davlat budjeti
mablag'laridan foydalanishini tartibga soluvchi normativ-huquqiy
hujjatlar, shuningdek, o'z vakolatlari doirasida umummajburiy
tusdagi boshqa normativ-huquqiy hujjatlarni qabul qilish va qonun
hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni o'z ichiga oladi.
BUDJET
TIZIMINI
BOSHQARISH
SOHASIDAGI
QORAQAL
POG'ISTON
RESPUBLIKASI
DAVLAT
HOKIMIYATI
ORGANLARI VA JOYLARDAGI DAVLAT HOKIMIYATI
О RGANLARINING VAKOLATLARI - a) Qoraqalpog'iston
Respublikasi Juqorg'i Kengesi va mahalliy hokimiyat vakillik
organlari: belgilangan tartibda Qoraqalpog'iston Respublikasi
budjeti va mahalliy budjetlarni qabul qilish, shuningdek, ularning
ijrosi to'g'risidagi hisobotlarni tasdiqlash, qonun hujjatlariga
muvofiq mahalliy budjetga tushadigan mahalliy soliqlar, yig'imlar va
to'lovlar miqdori hamda ular bo'yicha imtiyozlarni belgilash, qonun
hujjatlariga muvofiq ravishda boshqa vakolatlarni amalga oshirish;
b) Qoraqalpog'iston Respublikasi Vazirlar Kengashi va tegishli
hokimliklar: Qoraqalpog'iston Respublikasi budjeti va mahalliy
budjetlar Ioyihalarini belgilangan tartibda Qoraqalpog'iston
Respublikasi Juqorg'i Kengesi va mahalliy hokimiyat vakillik
organlari qabul qilishi uchun taqdim etish va ularning ijrosi
to'g'risidagi hisobotlarni tuzish, budjetga tushumlar to'liq va
o'z vaqtida tushishi hamda budjet mablag'laridan belgilangan
maqsadlarda foydalanilishi ustidan nazoratni tashkil etish, qonun
hujjatlariga muvofiq boshqa boshqa vakolatlardan iborat.
BUDJET TIZIMINING ASOSIY PRINSIPLARI - budjet tasnifi tizimi,
hisobga olish-budjet hujjatlari va budjet jarayoni tuzilishining
yagonaligi; budjet tuzilishining ma’muriy-hududiy tuzilishga
muvofiqligi; turli darajadagi budjetlarning o'zaro bog'liqligi; Davlat
budjetining balansliligi; davlat daromadlarini aniq manbalar va
xarajatlarini yo'nalishlar (moddalar) bo'yicha rejalashtirish; Davlat
budjeti xarajatlarini tasdiqlanganbudjetdan ajratiladigan mablag'lar
doirasida sarflash; barcha darajadagi budjetlarning mustaqilligidan
iborat.
BUDJET TIZIMINING DARAJALARI O'RTASIDA DAROMADLAR VA
XARAJATLARNING CHEGARALANGANLIGI PRINSIPI -
tegishli daromadlar turlari (to'liqyoki qisman) va xarajatlarni amalga
oshirish bo'yicha vakolatlarni mamlakatning hokimiyat organlari,
mamlakat subyektlarining hokimiyat organlari va mahalliy o'z-
o'zini boshqarish organlariga biriktirilganligini ko'zda tutadi.
BUDJET TIZIMINING YAGONALIGI PRINSIPI - huquqiy bazalar, pul
tizimi, budjet hujjatlari shakllari, budjet jarayoni prinsiplari,
budjet qonunchiligini buzganlik uchun sanksiyalarning yagonaligi,
mamlakat budjet tizimi barcha darajalari budjetlari xarajatlarini
moliyalashtirish va budjet mablag'lari buxgalteriya hisobini
yurgizish tartibining yagonaligi bilan belgilanadi.
BUDJET TRANSFERTI - budjetdan yuridik va jismoniy shaxsga bevosita yoxud
vakolatli organ orqali ajratiladigan qaytarilmaydigan pul mablag' lari.
BUDJET TUZILMASI - budjet tizimi tuzilishini tashkil etish va prinsiplari,
uning tarkibiy tuzilmasi, ular alohida bo'g'inlari o'rtasidagi
*
1
to
в
o'zaro bog'liqlikni ifodalaydi. Davlat tuzilishi bilan aniqlanadi.
0 ‘zbekiston Respublikasining budjet tuzilmasi: a) Davlat budjeti;
b) respublika budjeti; v) Qorqalpog'iston Respublikasi budjeti
va mahalliy budjetlami o'z ichiga oladi. Davlat budjeti tarkibida
davlat maqsadli fondlari jamlanadi. Qoraqalpog'iston Respublikasi
budjeti Qoraqalpog'iston Respublikasining respublika budjeti
hamda respublika (Qoraqalpog‘iston)ga bo'ysunuvchi tumanlar va
shaharlar budjetlari, viloyatning budjeti va viloyatga bo'ysunuvchi
tumanlarva shaharlar budj etlari, tumanlargabo' linadigan shaharning
budj eti shahar budj eti va shahar tarkibiga kiruvchi tumanlar budj eti,
tumanga bo'ysunuvchi shaharlari bo'lgan tumanning budjeti tuman
budjeti va tumanga bo'ysunuvchi shaharlar budjetlarini o'z ichiga
oladi.
BUDJET XARAJATLARI - YalMning qayta taqsimlanishi natijasida davlat
budjetida jamlangan pul mablag'larining maqsadga muvofiq qayta
taqsimlanishi va ishlatilishi bilan bog'liq budjet qonunchiligi bilan
tartibga solinadigan pul munosabatlari yig'indisidir.
BUDJET XARAJATLARINI AMALGA OSHIRISHNI TO'XTATISH
- (blokirovka) budjet assignovaniyalariga nisbatan budjet
majburiyatlari limitini qisqartirish yoki budjet mablag'lari bilan
qabul qilingan pul majburiyatlarini tasdiqlashdan voz kechish. Bunda
budj et tizimi to'g'risidagi qonunga muvofiqbudj et aj ratmalaribudj et
mablag'larini bosh taqsimlovchisiga aniq shartlarni bajargandagina
ajratiladi. Shuningdek, budjet mablag'larini noqonuniy ishlatish
holatlari aniqlanganda, budjet xarajatlarini amalga oshirish
to'xtatiladi.
BUDJET XARAJATLARINI QOPLASHNING UMUMIYLIGI PRINSIPI
- budjet barcha xarajatlarining shu budjet barcha daromadlari
umumiy summasi va uning defitsitini moliyalashtirish manbalari
hisobidan tushgan tushumlardan qoplanishi kerakligini anglatadi.
BUDJETDAN MABLAG' AJRATISH - qonun hujjatlarida nazarda tutilgan
tartibda Davlat budjetidan budjet tashkilotlariga hamda boshqa
budjet mablag'lari oluvchilariga ajratiladigan pul mablag'lari.
BUDJETDAN MOLIYALASH - davlat korxonasi tomonidan o‘z faoliyatini
kengaytirish uchun qo'shimcha ravishda oladigan mablag* lar
manbayidir. Budjetdan moliyalash tartibidagi mablag‘lar davlat
korxonalariga yangi mehnat vositalarini sotib olish yoki moddiy
boyliklar zaxirasi, aylanma mablag'larning o'sishi va to'ldirilishini
moliyalash hamda boshqa ehtiyojlarga, bolalar va madaniy-maorif
muassasalarini saqlash^ ilmiy-tadqiqot ishlarini bajarish, kadrlar
tayyorlash va boshqalar uchun beriladi.
BUDJETDAN MOLIYALASHTIRISH - turli xil budjet pog'onalaridan
mablag' lar olinishini anglatuvchi, moliyalashtirishning eng qulay
usullaridan biri.
BUDJETDAN TASHQARI (NOBUDJET) FOND LAR - a) ijtimoiy: ijtimoiy
sug'urta fondi; pensiya fondi; bandlik fondi; majburiy tibbiyot
sug'urtasi fondi, b) noijtimoiy: yo‘l fondi; ekologiya va boshqa
maqsadli fondlardan iborat bo'lib, ularning barchasi budjet tizimida
konsolidatsiyalanadi.
BUDJETDAN TASHQARI FONDLARNING AFZALLIKLARI - davlat
budjetini yengillashtiradi, budjet xarajatlarining bir qismini o'z
zimmasiga oladi va budjetni mablag' bilan ta’minlash muammosini
ma’lum darajada hal qiladi va mablag'lardan maqsadli foydalanadi.
BUDJETIY REJALASHTIRISH - turli darajalardagi budjetlar va nobudjet
fondlarni tuzish va ijro etish jarayonida mamlakatning umummilliy
ijtimoiy-iqtisodiyrivojlanish dasturi(ga) asosida (muvofiqravishda)
moliya tizimining bo'g'inlari o'rtasida yalpi ijtimoiy mahsulot va
milliy daromad qiymatining markazlashtirilgan tarzda taqsimlanishi
va qayta taqsimlanishi.
BUDJETIY TARTIBGA SOLISH - hududlarning ijtimoiy va iqtisodiy
rivojlanishiga yo'naltiriladigan va hududiy budjetlarni minimal
zaruriy darajadagi daromadlar bilan ta’minlash maqsadida
mablag' larni qayta taqsimlash.
BUDJETLARARO MUNOSABATLAR - davlat hokimiyati organlari va
mahalliy o'z-o'zini boshqarish organlari o'rtasida munosabatlar.
BUDJETLARARO MUNOSABATLAR - nafaqat boshqaruvning turli
darajalaridagi hokimiyat organlari o'rtasidagi munosabat, balki, eng
awalo, mamlakatning ma’muriy-hududiy tuzilmalari subyektlari
o'rtasida markaz orqali shakllangan va davlat hokimiyatiga uning
aniq funksiyalarini hududiy darajada bajarish, jamiyat taraqqiyoti
uchun normal sharoitlarni yaratish maqsadida berilgan barcha pul
mablag'larining taqsimlanishi va qayta taqsimlanishi jarayonidagi
munosabatlardir.
BUDJETLARGA CHEKLOVLAR - (Qoraqalpog'iston Respublikasi va
mahalliy budjetlarga) quyidagilardan iborat: l ) Qoraqalpog'iston
Respublikasi va mahalliy budjetlarning defitsitli bo'lishiga yo'l
qo'yilmaydi; 2) Qoraqalpog'iston Respublikasi budjeti va mahalliy
budjetlarni tasdiqlash va ijro etishda: a) qonun hujjatlarida nazarda
tutilmagan manbalar hisobidan fondlar tashkil etishga; b) mablag'
jalb qilishni amalga oshirishga (yuqori budjetlardan budjet
ssudalari olish bundan mustasno); v) o'z budjetlari xarajatlariga
tasdiqlangan budjetdan ajratiladigan ortiqcha mablag' sarflashga
(qonunda nazarda tutilgan hollar bundan mustasno); g) budjet
mablag'lari hisobidan boshqa shaxslar foydasiga moliyaviy
kafolatlar va kafilliklar berishga; d) yuridik va jismoniy shaxslarga
budjet ssudalari berishga yo'l qo'yilmaydi.
BUDJETLARNING BALANSLILIGI PRINSIPI
-
budjetda
ko'zda
tutilgan xarajatlar hajmi budjet daromadlari va uning defitsitini
moliyalashtirish manbalaridan tushadigan tushumlarning jami
hajmiga teng bo'lishi kerakligini bildiradi.
BUDJETLARNING MUSTAQILLIGI PRINSIPI - qonunchilik va davlat
hokimiyatining ijroiya organlari hamda mahalliy o'z-o'zini
boshqarish organlarining mamlakat budjet tizimining tegishli
darajalarida budjet jarayonini mustaqil amalga oshirish borasidagi
huquqlarini bildiradi.
BUDJETLASHTIRISH - subyekt va uning bo'linmalari faoliyatini boshqarish
usuli.
BUDJETLI EKSPANSIYA SIYOSATI - jami talabning ortishiga qaratilgan
siyosat. U daromadlar o'sishi yoki davlat daromadlarini pasaytirish
orqali amalga oshiriladi.
BUDJETNI TARTIBLASH - budjetlar daromadlari va xarajatlarini
balanslashtirish maqsadida daromadlarni taqsimlash jarayoni va turli
darajadagi budjetlar o'rtasida mablag'larning qayta taqsimlanishi.
BUDJETNI TARTIBLASH DAROMADLARI - budjet darajasiga qarab
ajratmalar miqdori belgilanadigan barcha turdagi soliqli daromadlar
va boshqa to'lovlar.
BUDJETNING HAQQONIYLIGI PRINSIPI - tegishli hudud ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanishi bashorat (prognoz) ko'rsatkichlarining
ishonchli hamda budjet daromadlari va xarajatlari hisob-
kitoblarining haqqoniy bo'lishi kerakligini taqozo etadi.
BUDJETNING JORIY XARAJATLARI - budjet xarajatlarining bir qismi
bo'lib, davlat hokimiyati organlari, mahalliy o'z-o'zini boshqarish
organlari, budjet tashkilotlarining joriy faoliyatini ta’minlashga,
davlat tomonidan quyi pog'onadagi budjetlar va iqtisodiyotning
ayrim tarmoqlariga mablag' ajratish, dotatsiyalar, subvensiyalar va
subsidiyalar shaklida yordam ko'rsatish uchun ajratiladi.
BUDJETNING KAPITAL XARAJATLARI - budjet xarajatlarining innovatsiya
va investitsiya faoliyatini taminlaydigan qismi. Unga tasdiqlangan
investitsiya dasturiga muvofiq ishlab turgan yoki yangidan tashkil
| 