SHUG`ULLANUVCHILAR ORGANIZMGA URM TA`SIRI
Reja:
Shugullanuvchilar organizmiga URM ta`siri
Yugurish va URG
Umumrivojlantiruvchi mashqlar
Oliy ta’limning fundamentalligi real dunyodagi jarayonlar, ob’ektlar va hodisalar orasidagi munosabatlarni ajratib bila olishga yo‘naltirilgan bo‘lib, yuqori malakali mutaxassislarni tarbiyalashda asos sifatida qabul qilingan. Malaka talablari tayyorlanayotgan kadrlarning malaka va ko‘nikmalariga yuqori talablarni qo‘ymoqda. Shu talablar zamonaviy sharoitlardan bevosita kelib chiqqan bo‘lib, ularning maqsadi ta’lim olayotgan yoshlardan milliy intellektual kadrlarni shakllantirishdan iborat. Gumanitar ta’lim yo‘nalishlari uchun qo‘yilgan malaka talablari ichida gimnastika va uni o‘qitish metodikasi faniga doir talablar alohida o‘rin tutadi. Bu esa jismoniy madaniyat taʻlim yo‘nalishi o‘quv rejalarda o‘z ifodasini topdi. Ushbu dastur jismoniy tarbiya darslarida gimnastika kelib chiqish tarixi, rivojlanish bosqichlari, turkumlari, tasnifi, gimnastika mashg‘ulotlarini tashkil qilish va o‘tkazish metodlari hamda yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish masalalarini qamraydi.
Jismoniy madaniyat taʻlim yo‘nalishi mutaxassislarini tayyorlashda gimnastika asosiy vosita hisoblanib, jismoniy sifatlarni rivojlantirishda va tarbiyalashda hamda ularning harakat ko‘nikma – malakalarini mustahkamlashda muhim o‘rin tutadi. Mazkur fan dasturi bakalavriat: 5112000 – Jismoniy madaniyat ta`lim yo‘nalishi 1-2 bosqich talabalari uchun mo‘ljallangan bo‘lib, asosiy mutaxassislik fani hisoblanib, 1-3 semestrlarida o‘qitiladi. Dasturni amalga oshirish o‘quv rejasida rejalashtirilgan umumiy psixologiya, umumiy pedagogika, jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi, jismoniy tarbiya gigiyenasi va sportning tibbiy-fiziologik asoslari, yengil atletika va uni o‘qitish metodikasi, sport va harakatli o‘yinlarni o‘qitish metodikasi, kurash turlari va uni o‘qitish metodikasi, suzish va uni o‘qitish metodikasi, sport mahoratini oshirish, sport turlari bo‘yicha musobaqalar o‘tkazish va hakamlik qilish kabi fanlardan yetarli bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lishlikni talab etadi. II. O‘quv fanining maqsadi va vazifasi Fanni o‘qitishdan maqsad – talabalarda gimnastika fani bo‘yicha nazariy va amaliy bilim ko‘nikmalarni shakillantirish, bolalarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash, hayotning turli jabhalarida gimnastika vositalaridan samarali foydalanib o‘qitish va barkamol avlodni tarbiyalashga mos bilim, ko‘nikma va malakalarini shakllantirishdir. Ma`ruza va seminar mashg‘ulotlarida o‘qitishning interfaol uslublaridan foydalangan holda nazariy bilim beriladi, amaliy mashg‘ulotlarda esa, ma`ruza va seminar mashg‘ulotlarida talabalar egallagan bilimlarini amalda bajarib, ko‘nikma va malakalari shakllantiriladi.
Fanning vazifasi – talabalarda gimnastika va uni o‘qitish metodikasi fanini o‘qitishda, bo‘lajak mutaxassislarga gimnastikani tashkil qilish va o‘tkazish, tahlil qilish, mashg‘ulotlarda shikastlanishning oldini olish, gimnastika mashg‘ulotlarini o‘tkazish joylarini jihozlanishi hamda uning gigienik holati, gimnastika 4 mashg‘ulotlarini bolalarning yoshiga mos holda tanlash, jismoniy sifatlarni rivojlantirish va gimnastika mashg‘ulotini o‘tkazishga qo‘yilgan talablarni amalga oshirishdan iborat. Fan bo‘yicha talabalarning bilim, ko‘nikma va malakasiga quyidagi talablar qo‘yiladi. Talaba: - gimnastika va uni o‘qitish metodikasi fanining maqsadi hamda vazifalari; gimnastika taraqqiyotining tarixiy tavsifi; jismoniy tarbiya tizimida gimnastikaning o‘rni; gimnastikaga atamalar; Umumrivojlantiruvchi va erkin mashqlarga oid atamalar; gimnastika mashg’ulot joylari va ularni jihozlanishi; gimnastika mashg’ulotlarida shikastlanishi oldini olish; maktabda mashg’ulotlarning mazmuni va uni tashkillash; gimnastika mashqlarini o`rgatish metodikasi; gimnastika mashg'ulotlarini rejalashtirish va qayd etish; musobaqalar; Gimnastika chiqishlari; Talaba qizlar bilan gimnastika mashg'ulotlarini o‘tish; O‘rta, katta va keksa yoshdagilar bilan gimnastika mashg'ulotlari o‘tkazish haqida bilimlarga ega bo‘lishi kerak. - yuklamani ko‘chirish (olib o‘tish). Tirmashib chiqish. Muvozanat saqlash, oddiy va tayanib sakrashlar. Erkin mashqlar, akrobatika. Ommaviy gimnastik chiqishlar uchun mashqlar. Gimnastik jihozlarda (dastakli ot, halqalar, tayanib sakrashlar, bruslar, baland va past turnik, baland-past bruslar, xoda, brevno, koltso, konstruchka va h.k.) mashqlar bajarish. Gimnastika bo‘yicha musobaqalarni tashkil qilish va o‘tkazish. Gimnastika musobaqalarida hakamlik qilish. Gimnastika bo‘yicha o‘quv musobaqalari. Gimnastika va sport-mashqlari asosi. Gimnastik chiqishlar va bayramlar. Kasb-hunar ta`lim muassasalari dasturi va “Alpomish va Barchinoy” majmuasiga kiruvchi gimnastik materiallarni tahlil qilish.
Gimnastika umumrivojlantiruvchi mashqlar (U.R.M) deb sog’lomlashtirish jismoniy sifatlarni tarbiyalash organizmning funktsional xolatini yaxshilash maqsadida bajariladigan, tana va uning qismlaridan shug’ullanuvchilar uchun qulay, texnik jixatdan unga murakkab bo’lmagan oddiy xarakatlariga aytiladi. Qulayligi tufayli bu mashqlar salomatlik guruxlarida o’tkaziladigan mashg’ulotlarning asosiy mazmunini tashkil etadi. Jismoniy tarbiya darslarida –bolalar, maktab, kasb-xunar kollejlari, oliy o’quv yurtlarida keng qo’llaniladi.
U.R.M majmualaridan ertalabki badan tarbiyada (radio va televideniya orqali beriladigan mashqlar shu jumlaga kiradi), asosiy, ritmik va ishlab chiqarish gimnastikasi mashg’ulotlarini o’tkazishda foydalaniladi. Sportning xamma turlari U.R.M ni o’z trenirovkalari tarkibiga oyoq, qo’l chigalini yozish va muayyan jismoniy xususiyatlarni rivojlantirish vositasi sifatida kiritiladilar. U.R.M miqdorining ko’pligini quyidagicha tushuntirish mumkin tana va uning aloxida qismlari amalga oshira oladigan xarakatlardan xilma-xil tarzda uyg’unlashib, mushaklarni zo’riqish darajasi, xarakat tezligi, amplitudasi va yo’nalishini turlicha o’zgartirgan xolda foydalaniladi. Dastlabki va oxirgi xolatlarni o’zgarishi xar xil predmetlarning, og’ir buyumlar va moslamalarni qo’llanilishi xam mazkur mashqlardan foydalanish chegaralarini ancha kengaytiradi. Nisbatan osonlik va tobora murakkablashtirib borish imkoniyati U.R.M ni xar qanday xildagi va tayyorgarlik turlicha bo’lgan shug’ullanuvchilar uchun qulay qilib qo’yadi. U.R.M ni egallash xarakt tayyorgarlik maktab xisoblanadi. Oddiy bo’g’in xarakatlardan boshlab shug’ullanuvchilar izchil ravishda tobora murakkab mashqlarga o’tadilar. Sportda boshlang’ich tayyorgarlik bosqichi U.R.M ning ko’p bajarilishi bilan ajralib turadi.
Mazkur mashqlar o’lchamini (dozasini) belgilash oson, muayyan mushak guruxlariga yo’naltirib va saylab ta’sir qilish imkonini beradi. U.R.M ga qomatni to’g’ri shakllantirish vositasi sifatida katta axamiyat beriladi. Shubxasiz jismoniy tarbiya o’qituvchisi faoliyatida U.R.M dek universal vositalardan foydalanish bilan bog’liq bilim, ko’nikma malakalar aloxida o’rin tutishi kerak. Turli kontingentlarning mashg’ulotlarida U.R.M ni oqilona qo’llash quyidagilarni nazarda tutadi:
muayyan mashqlarning katta miqdori egallanganligi (ko’rsatishni bilish, atamalarni atay olish):
Xar bir mashqning xususiyati, uning yo’nalishini bilish:
Vazifalardan kelib chiqib, mashqlar majmualarini tuza olishni:
Xar xil usullar bilan (aytib, ko’rsatib berish topshiriq bo’yicha o’yin usuli bilan va x.k)
U.R.M ga o’rgatish xamda mashg’ulotlarni o’tkaza olish:
U.R.M mashg’ulotlarni tashkil etish usullarini bilishni:
Xal etilayotgan vazifalar va shug’ullanuvchilarning axvolidan kelib chiqib, nagruzka o’lchamini belgilay bilishni umumrivojlantiruvchi mashqlarni anatomik belgisiga qarab mashqlarni tananing turli qismlari uchun guruxlab tasniflash qabul qilingan .
Qo’l va yelka qismlari uchun mashqlar:
Bo’yin mashqlari:
Oyoq va tos qismlari uchun mashqlar:
Gavda uchun mashqlar:
Butun tana uchun mashqlar.
Xar bir guruxda yana xam chegaralangan a’zolar uchun mashqlar qatorini ajratish mumkin. Masalan: “Qo’l va yelka qismi uchun mashqlar mavjud guruxida barmoqlar, panja bloklar va yelka qismi uchun mashqlar mavjud ” Oyoqlar va tos qismi uchun mashqlar guruxida oyoq kafti to’liq, sonlar uchun belgilangan mashqlar bor. Gavda mashqlari guruxida gavdaning oldingi mushaklari uchun mashqlar ajratiladi va x.k .
Mashqlarni anatomik belgilariga qarab tasniflash ularning fiziologik ta’siri xususiyatlariga qarab tasniflash ularning fiziologik ta’siri xususiyatlariga ko’rsatma bilan to’ldiriladi. Bunda xarakat sifatlari, kuch, tezlik, egiluvchanlik, chidamlilik, chaqqonlik kabilarni rivojlantirishga qaratilgan mashqlarning asosiy ta’siri nazarda tutilmoqda. U.R.M shaklini bo’g’imlardagi asosiy xarakatlar: bukilish, to’g’rilanish, qo’llarni yozish, yig’ish, aylanma xarakatlar burilishlar belgilaydi. Mashqlarning xususiyati ko’p jixatdan mashqlarning zo’riqish va bo’shashtirish darajasiga bog’liq. SHunga ko’ra quyida keltirilgan misollarda tananing turli xil qisimlari uchun mashqlar u yoki bu sifatlarni rivojlantirishga ko’proq ta’sir qilish xususiyatiga qarab, guruxlarga ajratilgan. Shaklan bir xil bo’lgan mashqlarning (masalan, o’tirib turishlarning) organizmga ta’siri, ularni bajarish xususiyatiga (sekin yoki tez o’tirib- turish, yuklar bilan yoki yuklarsiz va x.k).
Mashqlarning tanlashda xatoga yo’l qo’ymaslik uchun xarakat qobiliyatlari, jismoniy sifatlar: kuch, chidamlilik va egiluvchanlikning namoyon bo’lish to’g’risida tasavvurga ega bo’lishi lozim. Kuch sifatlarini ya’ni tashqi qarshilikni U.R.M ni uch usulda qo’llash yo’li bilan rivojlantirish tavsiya etiladi.
1. Uncha og’ir bo’lmagan yukni ko’p marta (8-12 martagacha) ko’tarish yoki o’z tanasi og’irligini yengish (yotib qo’llarga tayangan xolda ularni bukib yurish yozish, o’tirgan xolatdan turish tortilish va x.k). SHunga o’xshash mashqlarning toliqishgacha bajarish kuch chidamlilikni rivojlantiradi. Mushak massasining o’sishiga yordam beradi. 8-12 marta takrorlash qiyinchilik tug’dirmasa, yuk og’irligini ko’paytirish yoki dastlabki xolatni o’zgartirish (masalan, qo’llarga tayanib, ularni bukish- yozishda oyoq tayanchini balandroq qo’yish) zarur.
2. Imkoniyat chegarasiga yaqin yukni ko’tarish (1-3 marta). Mazkur mashqlar mushaklarning kuchini eng yuqori darajaga rivojlantiradi
Ularning masalasi xam oshadi. Izometrik mashqlar (tana qismlarining ko’rish mumkin bo’lgan xarakatsiz tashqi qarshilikni yengish uchun mushaklarning imkon chegarasiga yaqin zo’riqish) xam mukammal kuchni rivojlantiradi.
3. Xarakatlarni maksimal tezlik bilan bajarish. Mashqlarning tezlik kuch sifatlari, epchillik rivojlanadi.
Chidamlilik mushaklarning qattiq zo’r berishni talab qiladigan uzoq muddatli ishlashi davomida toliqishga qarshi turish qobiliyatidir
U.R.M dan foydalanib, aloxida tana qismlari va umumiy chidamlilikni rivojlantirish mumkin. Mushaklarning chegaralangan miqdori qatnashuvi mashqlarni imkon boricha ko’p marta bajarish orqali aloxida ahzolar chidamliligi rivojlantiradi. Mushaklarning ko’p guruxlari uzoq muddat davomida ishtirok etadigan va shunga ko’ra yurak – qon tomir xamda nafas olish tizimlari yuqori nagruzka bilan ishlaydigan mashqlar umumiy chidamlilikni rivojlantiradi.
Egiluvchanlikning rivojlanish davrajasi xarakatlarining erishishi mumkin bo’lgan amplitudasi kattaligini belgilaydi. Faqat kuch mashqlarini bajarish bo’g’imlar xarakatchanligining chegaralab, qotib qolishiga olib keladi. Shu sababli kuch mashqlarni egiluvchanlikni tarbiyalaydigan mashqlar bilan uyg’unlikda qo’llash lozim bo’ladi. Mashqlarning yenguvchi kuchi ishi xisobiga bo’g’inlardagi xarakatchanlikni namoyish etish bilan bog’liq. Shunga ko’ra, faol egiluvchanlikni rivojlantirish xam xarakatlar amlitudasi baland bo’lgan shuningdek, bo’g’inlarni imkoniyat darajasidagi xolatda mustaxkamlab qo’yadigan mushaklarni mustaxkamlovchi mashqlarni nazarda tutadi.
Mashqlarni asosiy pedagogik vazifalariga muvofiqligi nuqtai nazariga ko’ra tanlab olishda quyidagi qoidalarga rioya qilish kerak:
1. Mashqlar shug’ullanuvchilarga xar tomonlama ta’sir oyoq –qo’l chigalini yozish, asosiy ginastika uchun U.R.M majmualarini tuzish chog’ida xisobga olish ayniqsa mumkin.
Mashqlarni qo’l- oyoqlar tartibida navbatlash tavsiya etiladi. Bunda qo’llar uchun mashqlardan so’ng oyoq mashqlari, keyin esa gavda uchun mashqlar bajariladi. Bu uch xil mashqlar bir seriyani tashkil etadi. Ertalabki badan tarbiya majmuasida 3-5 seriya bo’lish mumkin.
Xar bir keyingi seriyada tananing aloxida qismlari uchun mashqlar almashinib turishi zarur.
Agar birinchi seriyada ko’proq yozuvchi mushaklar ishtirok etsa, ikkinchi seriyada bukuvchi mushaklar faol ishga kirishishi maqsadga muvofiqdir. Mashqlarning xususiyatlarini o’zgartirish tavsiya etiladi.
Tezlik kuch xususiyatiga ega bo’lgan mashqlar seriyasi kuch mashqlari bilan almashinishi, keyin esa egiluvchanlikni rivojlantiradigan mashqlarga o’tilishi kerak. Yakunlanuvchi seriya esa chidamlilikni o’stiruvchi mashqlardan iborat bo’lgani mahqul. Majmua bo’shashtiruvchi mashiqlar bilan tugallanadi.
Bu yerda qathiy qoidalarning bo’lishishart emas, chunki U.R.M ning qo’llanish bilan bog’liq vazifalar doirasi xaddan tashqari kengdir
2. Shug’ullanuvchilar organizmiga xar tarflama ta’sir etish bilan birga U.R.M aloxida mushak guruxlari yoki muayyan jismoniy sifatlarni rivojlantirish xisobga olgan xolda tanlanadi.
3. Sportda keng qo’llaniladigan o’sib borish qoidasidan U.R.M majmuasini tuzishda xam foydalaniladi: amplidudani oshirish, xarakatlar tezligi, zo’riqish darajasi, takrorlashlar miqdorini ko’tarish xisobiga mashqlar samarasining o’sib borishiga erishishladi. Bunga xar bir yangi mashg’ulotda qathiy amal qilinadi. Shu tariqa xar bir mashq qo’shimcha xarakatlar xisobiga kuchaytirib borishi mumkin.
Mashg’ulotdan mashg’ulotga U.R.M ni o’zgarishsiz qo’llashda organizmning nagruzkaga odatlanib qolishi (adaptatsiya- ko’nikib qolish) mashqlar organizmga ijobiy ta’sir ko’rsatayotgani va ularni asta- sekin murakkablashtirib borish kerakligini anglatadi.
U.R.M ni o’tkazishningginastik usuli xarakatlarni qa’tiy tartibi, bunga erishish uchun esa dastlabki va so’ngi xolatlar, xarakatlar yo’nalishi va amplitudasi, ularning xususiyatlari aniq ko’rsatilish lozim.
Bu mashqlarning aniq ta’sir ko’rsatish va o’lchamini (dozasini) belgilaydi. Mashqlarni tanlashda ularning gimnastik me’yorlanish qoidalariga qathiy amal qilmoq kerak. Masalan, oldinga engashishlarni bajarganda oyoqlar xolatini aniqlab olish shart, negaki, oyoqlarni birlashtirib, yelka kengligida, uchlarini tashqariga, ichkariga qilib qo’yganda yoki kaftlari paralel xolda bo’lsa, mashlar seriyasixam turlicha bo’ladi. Engashishlar tez yoki sekin surhatda bajarilishiga qarab xam mashq xususiyati o’zgaradi. Bu xolati xar xil bo’lishi mumkin (orqa, to’g’ri tutiladi yoki yoysimon xolda). Aytilganlardan ko’rinib turibdiki U.R.M majmualarini tuzishda xar bir mashqni bajarish yo’llarini, xarakatlar xususiyatlarini aniqlab ko’rsatish lozim.
Boshlovchi o’qituvchi ko’pincha badantarbiya va oyoq- qo’l chigalini yozish mashqlari majmuasini tuzish xamda buni o’z o’quvchilariga o’rgatish kerak bo’ladi.
Mashqlar nixoyatda turli – tuman bo’lishiga qaramay, vaqt sinovidan o’tgan va mazkur komplekslar uchun asos bo’la oladigan mashqlar quyidagilar:
1. Tekislanib kerishish
2. Qo’l bilan aylanma va siltash xarakatlarini bajarish
3. O’tirib – turishlar.
4. Gavdani oldinga, orqaga, yon tomonlarga engashtirib va aylanma xarakatlar.
5. Boshqa engashtirishlar va aylanma xarakatlar.
6. Yotib qo’llarga tayangan xolda ularni bukib- yozish.
7. O’tirgan yoki yotgan xolda oyoqlarni ko’tarish (yoki oyoqlarni maxkamlab gavdani ko’tarish).
8. Oyoqlarni oldinga, orqaga yon tomonlarga siltash.
9. Sakrashlar (sapchishlar)
10. Joyda turib yurish yoki yugurish.
|
