197
SOHAVIY TERMINLARNING YASALISH USULLARI
Norxo‘jayeva Dilfuza Xayrulloyevna
Termiz davlat universiteti talabasi
Ilmiy rahbar:
D.A.Ergasheva
Annotatsiya: Ushbu maqolada terminlar va ularning qanday usullarda hosil
bo‘lishi hamda kundalik va maishiy hayot tarzimizda qo‘llanadigan ayrim so’zlarning
termin sifatida turli sohalarda ifodalanishi haqida ma’lumotlar keltirilgan.
Kalit so‘zlar: termin, morfologik usul, sintaktik usul, semantik usul,
transterminlashuv, zoonimlar.
Termin
– har doim aniq va ravshan. Terminlar sistemasi tili ongli
shakllantiriladi. Zero, termin o„z-o„zidan, stixiyali tarzda paydo bo„lmaydi, balki
zarurligi, jamiyatda unga ehtiyoj mavjudligi bois yaratiladi.
O.Vinokur
Ma‟lumki, bugungi kunda hayotimizni terminlarsiz tasavvur qilish mushkul. Har
bir sohani o„rganishda, rivojlantirishda terminlar muhim ahamiyat kasb etadi. Shu
asnoda terminni turlicha tushunish mavjud. Chunonchi, mantiqshunoslar (logiklar)
uchun termin
– aniq obyektga tegishli tavsif yoki tavsiflar yig„indisini nazarda
tutuvchi va unda tatbiq etiluvchi so„z hisoblanadi. Har qanday tildagi istalgan so„z
termin bo„lishi mumkin.
Fan va texnikada termin sun‟iy o„ylab topilgan yoki tabiiy tildan olingan maxsus
so„z sanaladi. Bunday so„zlarning qo„llanish sohasi u yoki bu ilmiy maktab vakillari
tomonidan aniqlashtiriladi, yoxud chegaralanadi. Umumtil terminlaridan farqli
o„laroq, ilm-fan, texnikaga xos terminlar iyerarxik birliklar sifatida terminologik
sistemalarga birlashadi, ular o„z ma‟nolariga faqat ayni sistema ichida erishadi, bu
sistemada ularga mantiqiy (tushunchaga oid) terminologik maydon mos keladi.
Termin ta‟rifi xususida ilmiy adabiyotlarda ko„pdan ko„p mulohazalar bildirilgan.
Deyarli barcha ta‟riflarda termin maxsus ilmiy-texnikaviy tushunchani ifodalovchi
so„z yoki so„z birikmasi tarzida tavsiflanadi. [1:6]
Demak, termin tushunchasi hamma so„zlar singari so„z bo„lib, u ham ma‟lum
bir mustaqil tushuncha anglatadi va bir yoki bir necha nutq tovushining birikishidan
iborat bo„lgan bir vosita hisoblanadi. Terminlar fanning metatili va ilmiy
tadqiqotlarning, shuningdek, insonning amaliy faoliyati sohalarining o„ziga xos
voqeligini anglatuvchi so„zlar (iboralar) sifatida belgilanishi mumkin. Odatda, termin
tushunchasi terminotizimda amalga oshiriladigan xususiyatlari orqali aniqlanadi.
198
Oddiy so„z birikmalaridan farqli o„laroq, terminlardan foydalanish sezgi emas, balki
mavjud ta‟riflar, qoidalarga asoslanadi. [2:108-109]
Hozirgi paytda fan va texnikaning shiddatli rivojlanayotgani bilan bog
„liq holda
elektron, yarim o„tkazgich, kvant-mexanik uskunalarning yangi turlari soni ortib
bormoqda. Ularning nomlari nafaqat mutaxassislar orasida keng ko„lamlarda
tarqalmoqda, balki tilning umumxalq qatlamlariga ham asta-sekin kirib bormoqda.
Bunday o„ta murakkab muammoni tilshunoslik nuqtai nazaridan hal qilish uchun
agar bizni fanning ertangi kuni, uning terminologiyasi, shu terminologiyaning
avtomatlashtirish vositalari keng qo„llanayotgan sharoitlarda haqiqatan ham
qiziqtirsa, sun‟iy tilning formallashgan turlarini yaratishning barcha imkoniyatlarini
sinab ko„rish kerak. Shu nuqtai nazardan terminlar va nomenklatur nomlarni
standartlash bo„yicha olib borilayotgan barcha ishlar, ayniqsa, terminlarning
yasalishi doimo e‟tiborda bo„lishi kerak. [2:167] Shunga ko„ra, tilshunoslikda
terminlarning hosil bo„lishi uch xil usul orqali amalga oshadi:
1.Morfologik (affiksal) usul -
tildagi biror mavjud terminga bir va ba‟zan bir
necha yasovchi affikslarning qo„shilishi bilan yangi termin yasaydi. Masalan:
“Kumush yana tinchiy olmadi: - Bizning urishib qolishimiz uchun Karim
sandiqchining ham daxli bor!
– dedi”. [3:63] Ushbu gapda qo„llangan sandiqchi
termini affiksal usulda, ya‟ni -chi affiksi yordamida yasalgan.
Qazish usullariga ko„ra burg„ilash zarbli, aylanma, kolonkali bo„ladi. [4:727] Bu
gapda esa burg„ilash so„zi shu jumladandir.
2. Sintaktik (kompozitsion) usul
– birikmaning bir komponenti ma‟nosi ko„chgan
so„zdan, qolgani esa shu soha terminidan iborat lug„aviy birlikning hosil bo„lishi
tushuniladi. Bunga
misol sifatida kundalik hayotimizda qo„llaydigan: changyutgich,
kir mashinasi, mikroto„lqinli pech, soch quritgich kabi maishiy-texnikaviy terminlarni
keltirish mumkin.
O„zbek tili terminologiyasida yakka so„zli terminlarga nisbatan sintaktik usul
bilan y
asalgan terminlar ancha salmoqli o„rinni egallaydi. Buning sababi shundaki,
sintaktik usul bilan yasalgan terminlar barcha tillarda bo„lganidek, o„zbek tilida ham
muhim nominativ manba sanaladi.
3. Semantik usulda bir soha terminologiyasining
«mulki» bo„lgan
lug„aviy birlik ma‟nosini metaforik ko„chirish asosida ikkinchi bir sohaga o„tadi.
Semantik usul bilan terminlar hosil bo„lishi, boshqacha aytganda,
transterminlashuv (lotincha trans
– «orqali, ichidan, o„rtasidan, orasidan»
ma‟nolarini anglatadi) jarayonida, birinchidan, umumiste‟moldagi leksemalarning
muayyan soha terminlariga aylanishi, ikkinchidan, biror fan sohasi terminlarining
ma‟no ko„chishi natijasida boshqa fan sohasi terminologik tizimida qo„llana
199
boshlashi
isbot
talab
qilmaydigan
aksiomadir.
Ayni
shunday
jarayon
terminshunoslikda «transterminlashuv» deb atalayotganligini ta‟kidlash lozim.
Ushbu terminni qo„llash terminlar semantikasidagi semantik ko„chim hodisasini
boshqa (oddiy) leksik birliklardagi holatdan farqlashda ko„proq ahamiyat kasb etadi.
Transterminlashgan, ya‟ni semantik usulda hosil bo„lgan terminlar terminologik
lug„atlarning kattagina qismini tashkil qilib, ularning ayrimlari izohli lug„atlar,
ensiklopediyalar, ma‟lumotnomalarda ham o„z ifodasini topmoqda. Xususan,
zoonimlar misolida ko„rib chiqamiz:
l. Zoonimlar jismoniy tarbiya va sport sohasida. Qaldirg„och termini bu borada
maxsus termin sifatida qo„llanadi, ya‟ni “ bir oyoqni orqaga uzatib, gavdani
gorizantal holatda egib, qo„llarni yon tomonlarga uzatib qilinadigan mashq”.
II. Zoonimlar kasb-
hunar sohasida. Tovus kashta “o„yib, tikib, to„qib yoki bo„yoq
bilan ishlangan gul yoki bezak”.
III. Zoonimlar boshqa sohalar terminologiyasida. Tibbiyot sohasida qo„llanuvchi
rentgen termini: “Kabinetga yangi rentgen apparati zarur edi, R.Murodov ana shu
apparatni olib berishni so„rab, yana bosh vrachga murojaat qildi”. [5:4] gapda
rentgen apparat ma‟nosida qo„llangan, biroq u kishi ismidan buyumni ifodalovchi
terminga transpozitsion usulda ko„chgan. Kimyo sohasida qo„llanuvchi Mendeleyev
davriy sistemasi, geografiyadagi atlas terminlari ham transpozitsiyaning bir
ko„rinishlaridir.
“Zamira ko„pchilikning talabi bilan o„rnidan turar ekan, qizil atlas ko„ylagining
rangi yuziga urganday qip-
qizarib ketdi”. [6:60]
Atlas
– muayyan maqsadlarda va muayyan tizim asosida tanlab olingan
kartalardan iborat bo„lgan va tushuntirish matnlari bilan albom shaklida nashr
etilgan to„plam.
Birinchi gapda atlas termini mato ma‟nosini ifodalasa, ikkinchi gapda geografik
terminni bildiryapti.
“Mexanik bolaning ko„zlari yashnab ketdi, shundoq juvonni qo„l ostida
ishlaydi”. [7:556] gapda mexanik termini kasb ma‟nosida ishlatilgan bo„lsa, fizik
sohada fizik termin sifatida qo„llanadi.
tibbiyotda qo„llanuvchi sariq, ya‟ni kasallik nomini bildiruvchi termin ham
mavjud va u rang jihatidan ma‟noviy bog„liqlikni ifodalaydi.
Xulosa qilib aytganda, mazkur so„zlar til taraqqiyoti yoki undagi
evolyutsion taraqqiyot
natijasida avvalgi ma„nosidan boshqa ma„nolarni anglatuvchi
so„zga aylangan. Ma‟nodagi yaxlitlik shakliy yaxlitlikka olib kelgan, so„z ma‟nosida
semantik ajralish voqe bo‟lgan. So „zlarning semantik usulda hosil bo„lishi natijasida
200
kundalik hayotda qo„llaydigan ma‟lum bir so„zlarimiz termin vazifasini bajaradi va
ma‟no yaxlitligi bois bevosita jamiyatga tushunarli bo„ladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.Hamidulla Dadaboyev. O„zbek terminologiyasi. Yoshlar nashriyot uyi.-
T:2019.
2.A.Pardayev, D.B.Urinbayev
a, D.A.Islamova. O„zbek terminologiyasi (o„quv
qo„llanma).- Samarqand 2020.
3.A.Qodiriy. O„tkan kunlar.
4.O„zbekiston milliy ensiklopediyasi.
5.“Mushtum” jurnali.
6.P.Qodirov. Uch ildiz.
7.S.Ahmad. Ufq.
| 