Tabiiy va slanets bitumlari
Tabiiy bitumlar
Hozirgi
vaqtda
tabiiy
bitumlarning
hosil
bo‘lish mexanizmi
oxirigacha aniqlanmagan. Taxmin qilinishicha bu bitumlar asosan neftdan
hosil
bo‘lgan
bo‘lib,
ular
tabiiy
sharoitda
uglevodorodlarni
degidrogenlanishi oqibatida to‘yinmagan bog‘lar hosil qilishi, ularni
polimerlanishga uchrashi natijasidir. Hosil bo‘lgan smolalar o‘z navbatida
oksidlangan polimerlanish jarayoniga duchor bo‘lib yana ham yuqori
molekulyar moddalar - asfaltenlarga aylangan. Buni tasdig‘I sifatida shuni
ko‘rsatishimiz mumkin-ki, 260 - 300
o
C haroratgacha isitganimizda
smolalar asfaltenlarga o‘tishini ko‘rishimiz mumkin. Asfaltenlarning yana
ham zichlanishi natijasida karben va karbinlar hosil bo‘ladi deb qarash
mumkin.
Asfaltogen
kislota
va
ularning
angidridlari
esa
bitum
komponentlarining oksidlanib parchalanish xosilasi deb qarash mumkin
Asfaltli bitumlar quyidagicha farqlanadi
Asfaltli bitumlar - plastik, eruvchan, o‘ziga xos
qovushoqlikka ega.Asfaltitlar mo‘rt, qiyin eruvchan yoki
erimaydigan, kuchli yaltiraydigan, qo‘ng‘ir rangdan qora
qo‘ng‘irgacha ko‘rinishga ega bo‘lib, uglerod sulfidda
yaxshi
eriydi.Pirobitumlar
-
erimaydigan
va
suyuqlanmaydigan, lekin termik qayta ishlash natijasida
ular
eruvchan
va
suyuqlanuvchan
holatga
keluvchi
moddalar. Tarkibida kirogen mavjud. kirogen yuqori,
suyuqlanmaydigan va erimaydigan bitum
Tabiiy
bitumlar
toza
holda
ya’ni
mineral
qo‘shimchalarsiz yoki mineral qo‘shimchalar bilan
birgalikda uchraydi. Shu jihatdan bitumli tog‘li jinslar
trkibida uchraydi. Bitumli
tog‘li jinslarni asfaltli
qatlamlar deb ham ataladi. Bu qatlamlar qumli,
dolomitli, ohakli qatlamlarni, bitumni so‘rib olishi
natijasida hosil bo‘ladi. Bitumli tog‘ jinslaridan bitumni
ajratib olish bitumni miqdori 10-15 % dan ortiq bo‘lsa,
maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Bitumli asfalt jinslaridan bitumni maydalangan
tog‘ jinslari suvda qaynatish yoki organik
erituvchilarda ekstrksiya qilish orqali olinadi.
Tabiiy bitumlar tarkibida quyidagilar bo‘ladi:
Asfaltenlar 32-68 %, smolalar 13-45 %, mineral
moylar 15-30%. Tabiiy bitumlarning zichligi 1,05-
1,15 g/sm , yumshash harorati 110 -210ºC, kislota
soni 0,5-0,15 (mg KOH)/gr, kul miqdori 0,1-5 % ni
tashkil etadi
Slanesli bitumlar
Asosan
yonuvchi
xom-
ashyo
ya’ni,
slaneslardan
olinadi. Bu mahsulot asosan
mineral brikmalardan tashkil
topganligi bilan tavsiflanadi.
Uning
mineral
qismi
karbonatlar guruhi ohaktosh,
kvars va tuproqdan iborat.
Solishtirma og‘irligi 1,3...1,7
g/sm
3
bo‘lib, rangi och va
to‘q qo‘ng‘ir.
Yonuvchi slaneslar cho‘kindi tog‘ jinslariga mansub bo‘lib,
kimyoviy tarkibiga ko‘ra neftga yaqin bo‘lgan, kerogendan
tashkil topgan. Kerogen 65...80 % uglevodorod, 8...11 %
vodorod, 5...12 % kislorod va boshqa elementlardan iborat.
Kerogen organik bog‘lovchilarda erimaydi va 200
0
S dan
yuqori haroratda ajralib chiqadi. Bu qimmatbaho mahsulot
yonilg‘i sifatida har hil zararli xashoratlarni yo‘qotishda,
slanesning kulidan mineral bog‘lovchilar tayyorlashda va
chidamli qurilish materiallari ishlab chiqarishda ishlatiladi.
Slanets bitumlari - organik bog'lovchi moddalar
bo'lib, ular yonuvchan slanetsni havo kirishisiz isitish
orqali olinadi. Yo'l slanets bitumlari yopishqoq va suyuq.
Slanets bitumi slanetsni maxsus gaz ishlab chiqaruvchi
yoki tunnel pechlarida 550
° S haroratgacha qizdirish
orqali olinadi, shu bilan birga slanets massasining 15-
20% miqdorida gaz, past haroratli smola va yarim koks
chiqariladi.
Qayta ishlash jarayonida past haroratli slanets smola quyidagi
fraktsiyalarga bo'linadi: motor benzini - smolaning 180
° S gacha
qaynash boshlanishi bilan; traktor yoqilg'isi - 180 dan 225
° S gacha,
dizel yoqilg'isi - 225 dan 325
° C gacha, yoqilg'i moyi yoki bitum
fraktsiyasi barcha fraktsiyalarni distillashdan keyin qoldiq sifatida - 300
yoki 325 S gacha Bu qoldiq taxminan 60% ni tashkil qiladi va ishlatiladi.
qoldiq yoki oksidlangan bitum olish uchun, shuningdek, suyuq slanets
bitum sifatida ham foydalanish mumkin. Slanets bitumi olti toifaga
bo'linadi: C1 dan C6 gacha. Tarkibi va xossalari bo'yicha ular moydan
biroz farq qiladi. Slanets bitumlarida, shuningdek, neftli bitumlarda
guruh tarkibi (yog'lar, smolalar, asfaltenlar tarkibi) ham aniqlanadi.
Ulardagi asfalten va qatronlar miqdori ko'proq va yog'lar kamroq.
| 