ikloid (tez qo’zg’aluvchi, his-
tuyg’usi o’ta beqaror) va shizoid (odamovi, munosabatga qiyin kirishuvchi, his-tuyg’usi
cheklangan)larga ajratadi. Bu taxminini yosh davrlari xususiyatlariga ham tatbiq etib,
o’smirlar sikloid xususiyatli, o’spirinlar esa shizoid xususiyatliligini ta’kidlaydi. Lekin
insonning kamol topishida biologik shartlangan sifatlar hamisha yetakchi va hal qiluvchi
rol o’ynay olmaydi, chunki shaxsning individual-tipologik xususiyatlari bir-biriga aynan
mos tushmaydi.
Biogenetik nazariyaning namoyandalari amerikalik psixologlar A.Gezell va
S.Xoll rivojlanishning biologik modeliga tayanib ish ko’radilar, bu jarayonda
muvozanat, integratsiya va yangilanish sikllari o’zaro almashinib turadi, degan xulosaga
keladilar.
Psixologiya tarixida biologizmning eng yaqqol ko’rinishi Zigmund Freydning
shaxs talqinida o’z ifodasini topgan. Uning ta’limotiga binoan shaxsning barcha xatti-
harakatlari (xulqi) ongsiz biologik mayllar yoki instinktlardan kelib chiqadi, birinchi
navbatda, jinsiy (seksual) maylga bog’liqdir. Bunday biologizatorlik omillari inson xulqini
belgilovchi birdan-bir mezon yoki betakror turtki rolini bajara olmaydi.
Biogenetik nazariyaning qarama-qarshi ko’rinishi sotsiogenetik nazariyadir. Bu nazariyada
shaxsda ro’y beradigan o’zgarishlarni jamiyatning tuzilishi, ijtimoiylashish (sotsializatsiya)
usullari, atrofdagi odamlar bilan o’zaro munosabat vositalari asosida tushuntiriladi.
Ijtimoiylashish nazariyasiga ko’ra, inson biologik tur sifatida tug’ilib, hayotdagi ijtimoiy
shart-sharoitlarning bevosita ta’siri ostida shaxsga aylanadi.
G’arbning eng muhim nazariyalaridan biri − rollar nazariyasidir. Bu nazariyaga
ko’ra jamiyat o’zining har bir a’zosiga status (haq-huquq) deb nomlangan xatti-harakatning
barqaror usullari majmuasini yaratadi. Inson ijtimoiy muhitda bajarishi shart bo’lgan
maxsus rollar uning xulq-atvorida, boshqalar bilan munosabatida sezilarli iz qoldiradi.
AQSHda individual tajriba va bilimlarni o’zlashtirish (ko’nikish) nazariyasi keng
tarqalgan. Mazkur nazariyaga binoan, shaxsning hayoti va voqelikka munosabati,
ko’nikmalarni egallashi va bilimlarni o’zlashtirishi qo’zg’atuvchining barqarorligiga
bog’liqdir.
K.Levin tavsiya qilgan ―fazoviy zarurat maydoni‖ nazariyasi o’z davrida muhim ahamiyat
kasb etgan. K.Levin nazariyasiga ko’ra, shaxsning xulqi (xatti-harakati) psixologik kuch
vazifasini o’tovchi ishtiyoq (intilish), maqsad (niyat) bilan boshqarilib turadi, bu kuchlar
fazoviy zarurat maydonining ko’lamida tayanch nuqtasiga yo’nalgan bo’ladilar.
Yuqorida ifodalangan har bir nazariya shaxsning ijtimoiy xulqini o’zgalar uchun yopiq
yoki maxfiy muhitning xususiyatlaridan kelib chiqqan holda tushuntiradi, bunda u odam xohishi
yoki xohlamasligidan qat’i nazar, mazkur sharoitga moslashmog’i (ko’nikmog’i) zarur, degan
qoidaga amal qiladi.
Bizningcha, barcha nazariyalarda inson hayotining ijtimoiy-tarixiy, ob’ektiv shart-
sharoitlari mutlaqo e’tiborga olinmagan.
Psixologiyada psixogenetik yondashish ham mavjud bo’lib, u biogenetik va
sotsiogenetik omillarning qiymatini kamsitmaydi, balki psixik jarayonlarning rivojlanishini birinchi
darajali ahamiyatga ega deb hisoblaydi. Mazkur yondashishni uchta mustaqil yo’nalishga ajratib
tahlil qilish mumkin va bu yo’nalishlar o’z mohiyati, kechishi va mahsuli jihatidan keskin
farqlanadi.
Psixikaning irratsional (aqliy bilish jarayonlaridan boshqa) tarkibiy qismlari: emotsiya,
mayl yordamida shaxsning xulqini tahlil qiluvchi nazariya psixodinamika, deyiladi. Bu nazariyaning
yirik namoyandalaridan biri amerikalik psixolog E.Eriksondir.
Psixologiya fanida yosh davrlarini tabaqalash bo’yicha qator nazariyalar mavjud.
Masalan, psixodinamika nazariyasini yorqin vakillaridan biri E.Erikson
nazariyasiga ko’ra inson umri 8 davrga bo’linadi:
Kognitivistik yo’nalishning asoschilari qatoriga J.Piaje, Dj.Kelli va boshqalarni
kiritish mumkin
.
Sobiq sovet psixologlari L.S.Vigotskiy, L.I.Bojovich, D.B.Elkonin,
A.A.Lyublinskaya, V.A.Krutetskiy, A.V.Petrovskiylar ham yosh
davrlarinio`ziga xos tabaqalash nazariyalarini yaratdilar. Ular orasida
D.B.Elkoninning tasnifi alohida o’rin tutib, yetakchi faoliyat nazariyasiga
asoslanadi.
D.B.Elkoninning nazariyaga ko’ra har bir yosh davrida biror faoliyat turi inson
shaxsi shakllanishida asosiy rol o’ynaydi.
|
