• Qawipsizlik ne ushın zárúrli
    		•

    Tarmaq qawipsizligi




    Download 154,5 Kb.
    bet5/8
    Sana19.05.2024
    Hajmi154,5 Kb.
    #244325
    1   2   3   4   5   6   7   8
    Bog'liq
    Joba

    Tarmaq qawipsizligi
    Jıllar dawamında shólkemler kishi qalasha xalqı úyleriniń qapıların qulflamagandek tarmaq qawipsizligine itibarsız edi. Internet hám global tarmaqtıń keń tarqalıwı tarmaqqa bolǵan bunday munasábetke óz tásirin ótkeziwi nátiyjesinde ashıq qapılar jabılatuǵın hám qulflanadigan boldı.



    Qawipsizlik ne ushın zárúrli?
    Qawipsizlik zárúrli bolıp tabıladı, sebebi kompyuter sistemaları hám tarmaqları qorǵawlanıwı zárúr bolǵan keń spektrdagi informaciya hám resursların ózinde saqlaydı. Siz Internet arqalı satıp alıw ushın óz kredit kartangizdan paydalanǵanińizde siz shártnama dúzip atırǵan waqıtta internet degi satıwshı sizge qawipsiz baylanıs támiyinlep atırǵanına ishonasiz hám Siz berip atırǵan maǵlıwmatlar ushın hesh qanday qáwip joq ekenligine isenim bildiresiz Búgingi kúndegi identifikaciyaǵa abay joqarı bolǵan dáwirde shólkem xızmetkerleri Qawipsizlik bólimine óziniń social qorǵaw nomeri yamasa shańaraqqa tiyisli informaciya sıyaqlı jeke maǵlıwmatları qorǵawdaligiga ishonadi. Student tájiriybe nátiyjelerin kiritayotganida hár gezek kompyuterde islew múmkinshiligi bar ekenligi hám programma islep atirǵanına isenim payda etedi. Bular ne ushın tarmaq qawipsizligi zárúr ekenligin kórinetuǵın etiwshi birpara sebepler bolıp tabıladı. Bul hám basqa sebeplerdi tómendegi gruppalarǵa ajıratıwımız múmkin:
    1. Informaciya hám resursların sonday qorǵawıki, bunda kommerciya yamasa shólkemler mashqala hám úzilislersiz óz iskerligin saqlap qaladı.
    2. Medicinalıq jazıwlar sıyaqlı jeke maǵlıwmatlar jasırınlıǵı támiyinleniwi kepillik beriledi
    3. Identifikaciya hám kredit kartaların kelileniwinen qorǵaw etedi.
    4. Jumıs processleri aǵımın shańaraq aǵzaları, studentler hám shólkem xızmetkerleriniń islewi hám oyınlar oynawında toqtap qalıw hám buzılıwlar júz bermeytuǵın etip, kiyim-kensheklestiredi.
    5. Kompyuter xakerlarini keyingi zıyanlı hújimler uyushtirishdan toqtatadı.
    Qawipsizlik boyınsha ámeliy tayarlıqlar
    Hújimlerden ámeliy qorǵawlanıw bekkemlikti asırıw processindegi qádem bolıp tabıladı. Bekkemlikti asırıw óz quramına tarmaq qorǵawı hám operatsion sistema usılları arqalı hújimdi toqtatıw yamasa aldın alıw ushın belgilengen wazıypalardı qabıl etedi. Siz islep atirǵan sistemanı bekkemlew jolında bir neshe ulıwma qádemler ámeldegi:
    1. Operatsion sistema hám tarmaq qorǵawı múmkinshilikleri boyınsha múmkinshiligi barınsha kóbirek maǵlıwmat biliwge intiling hám olardan paydalanıwdı úyreniń.
    2. Jańa hújimler hám olardı qayta islew ushın qorǵaw tashklotlarining veb -betlerinde tez-tez maslaxat alıp turing.
    3. Operatsion sistemanı isletiwińiz ushın absolyut zárúr bolǵan xızmet hám processlernigina yuriting hám kerek bolmaydıganlarini óshirip taslang, sebebi bunda hújimshiler paydalanıwı múmkin bolǵan ashıq TCP/UDP portlar hám operatsion sistema programmaları hám processleri sanın azaytadı (hújim maydanın kemeytiw dep da ataladı ).
    4. Múmkinshilik bolsa, bólek server, fayrvol hám marshrutizatorlardan paydalanıń. Kóp funksiya atqaratuǵın kompyuter hám tarmaq apparatları hújimshiler ushın kóp ashıq túńlikler jaratılıwması múmkin. Mısalı, internet, DNS hám marshrutizatsiya funksiyaların birden-bir serverde jıynamang. Bólek server hám apparatlardı basqarıw da ápiwayılaw, qorǵaw da ańsatlaw.
    5. Operatsion sistemanıń paydalanıwshı login hám parolları, qorǵawlanǵan gruppalar, huqıqlar, qorǵawlanıw siyasatları, loginni óshiriw, qorǵaw protokolları, shifrlaw hám autentifikatsiya sıyaqlı qorǵaw ushın mólsherlengen múmkinshiliklerin úyreniń hám olardan paydalanıń.
    Hújimshilerge qarsı múmkinshiligi barınsha kóbirek tosıqlar qoyıng.
    6. Úzliksiz túrde qorǵaw sistemasında júzege keliwi múmkin bolǵan túńliklerdiń jayın anıqlaw hám sol erga jóneltirilgen qorǵaw sıyaqlı usıllar qanday ornatılǵanın tekserip barıń.
    7. Paydalanıwshılardı sanalı túrde qorǵawlanishga uyretip barıń.
    8. Hújim joq ekenligine isenim payda etiw ushın turaqlı túrde operatsion sistemanı qadaǵalaw etip barıń.
    9. Bir operatsion sistema, mısalı, Mac OS X basqa operatsion sistema, mısal ushın, Windows 7 den hújimge kemrek beyim, dep, qáte etpeń. Barlıq operatsion sistemalar óz názik táreplerine iye hám hújimshiler barlıq túrdegi operatsion sistemalarǵa hújim uyushtirish ushın zıyanlı programmalar jazıwadı. Android hám iOS sıyaqlı mobil operatsion sistemalar da bunnan tısqarı emes. Mısalı, Android tiykarındaǵı smartfon hám planshetler shıqqanınıń birinshi jılıdayoq olarǵa bolǵan hújimler sanı tiykarınan programma júklew arqalı hújim esabına 400 procentke asdı. iOS mobil apparatlarına bolǵan hújimler Android apparatlarına salıstırǵanda kóp bolmaǵanına qaramastan, olarǵa bolǵan hurujlar da o'sdi.
    Operatsion sistemanıń qorǵaw múmkinshiliklerinen paydalanıw
    Operatsion sistemalar sistema bekkemligin támiyinleytuǵın kóp múmkinshiliklerge iye. Sazlaw múmkin bolǵan múmkinshiliklerdiń geyparaları tómendegiler bolıp tabıladı:
    1. Tarmaq sistemasında dizimnen ótken hár bir paydalanıwshı sistemaǵa bekkem parol' menen kirisiwdi talap etiń.
    2. Paydalanıwshılar tarmaqqa kiriwi waqtında autentifikatsiya hám shifrlawdıń operatsion sistemalarıńız usınıs eta alatuǵın eń jetilisken formalarınan paydalanıń.
    3. Tarmaq jalǵanıwları ushın cifrlı sertifikatsiyali qorǵawdan paydalanıń. Cifrlı sertifikatsiya tarmaq kompyuterleri ortasında uzatıw túp ekenligin tekseriw, yaǵnıy baylanısap atırǵan apparatlar rasında o'zligi ekenligine isenim payda etiw ushın zárúr.
    4. Bet hám fayllar qawipsizligi ushın huqıqlardı sazlap qoyıng.
    5. Ulıwma paydalanıw huqıqları sıyaqlı ulıwma paydalaniletuǵın resurs qorǵawınan flydalaning.
    6. Paydalanıwshılar ushın “qıyın” parol' talabı hám tarmaqqa málim ret kirey almaǵannan keyin paydalanıwshı esap jazıwın bloklaw sıyaqlı qawipsizlik siyasatın ornatıń.
    7. Sımsız tarmaq ushın sistemada ámeldegi eń joqarı qorǵaw dárejesin ornatıń.
    8. Uzaqtan jalǵanıwlar, ásirese sımsız tarmaqlar xavsizligi ushın virtual jeke tarmaq - vPNdan paydalanıń.
    9. Úzliksiz ıqtıyat ushın nusqalaw sıyaqlı buzılıwdan keyin qayta tiklew texnologiyalarınan paydalanıń.
    Ámeldegi tarmaqlar
    Hátte kóp zattı biletuǵın adamlar da geyde uyge isten názik maǵlıwmattı alıp keliwi hám operatsion sistemanıń qorǵaw múmkinshiliklerinen paydalana almasligi múmkin. Bir mısal - joqarı lawazımda isleytuǵın qawipsizlik xızmeti ofitseri mahfiy fayllardı úyde olar menen islew ushın alıp kelgen, deylik. Bul fayllar etarlicha qorǵawlanbaǵan hám ihtiyoriy adam, sonıń menen birge, Internet arqalı hújim uyushtiruvchi yamasa sırt el razvedka agentliginiń tıńshıı tárepinen ashıp kóriw múmkin.
    Basqa bir mısalda kompaniyanıń server admınıstratori óz úyinen uzaqtan jalǵanıw usılı menen serverge birpara texnikalıq xızmetler kórsetiw ushın kirgen. Ókiniw menen aytamız, onıń úy kompyuteri virus tekseriwshi programmadaǵı jańalanıw xızmetiniń waqıtı tawsılǵan sebepli virus menen zálellengen edi. Nátiyjede virus serverge ótip ketti.
    Tarmaq qawipsizligi múmkinshiliklerinen paydalanıw
    Siz tarmaqta isleta alatuǵın bir neshe bekkemlew usılları bar. Olardan birpara usıllar arnawlı tarmaq úskenelerinen paydalanıwdı talap etedi, basqaları bolsa óz ishine programmalıq támiynattı aladı. Tarmaqtı bekkemlew usıllarınıń eń ápiwayıları tómendegilerdi óz ishine aladı :
    1. tarmaqtıń málim bólimlerine kim kirgenin baqlaw ushın tarmaqtı kommutator hám marshrutizator tiykarında proektlestiriw;
    2. tarmaq fayrvollari hám opersion sistema fayrvollaridan paydalanıw ;
    3. qawipsizlew sımlı tarmaqlardı proektlestiriwde juldızsimon tarmaq tapologiyasidan paydalanıw ;
    4. tarmaqtaǵı aktivlikti úzliksiz baqlaw.


    AHQKT ob'ektlerde informaciya qawipsizligin kóp sanlı múmkin bolǵan qáwiplerden qorǵaw ushın jaratıladı. Ol yamasa bul qáwipti blokirovkalash ushın qorǵawdıń usılların hám quralların málim bir kompleksi isletiledi. Olardıń birparaları informaciyanı bir waqtıniń ózinde bir neshe qáwiplerden qorǵaw etedi. Usıllardıń ishinde universal usıllar da bar bolıp tabıladı, olar qálegen qorǵaw sisteması ushın tiykarǵı esaplanadı. Bul informaciyanı qorǵawdıń huqıqıy usılları bolıp tabıladı, bul qálegen wazıypalı qorǵaw sistemasın rásmiy túrde kurishni hám isletiwdi hasası bolıp xızmet etedi; bul shólkemlestirilgen usıllar bolıp tabıladı, olar ádetde bir neshe qáwiplerdi jónge salıw (qaytarıw ) etiw ushın isletiledi; bul texnikalıq usıllar bolıp tabıladı, olar shólkemlestirilgen hám texnikalıq ilajlarǵa tiykarlanǵan halda kópshilik qáwiplerden informaciyalardı qorǵaw etedi. Informaciyanı qorǵawdı huqıqıy usıllarında huqıqıy xarakterli máseleler kórip shıǵıladı : - kompyuter ayıpkerligi ushın jazalaw normaların islep shıǵıw ; - programmalovchilarni avtorlıq huqıqların qorǵaw ; - jınayatlı hám puqaralıq nızamshılıǵın, hám de kompyuter ayıpkerligi salasında sud jumısın tolıq jetilistiriw; - kompyuter sistemaları islep shıǵıwshılar ústinen jámiyetlik qadaǵalawı máseleleri; - bul máseleler boyınsha uyqas xalıq aralıq shártnamalardı qabıllaw hám t.b. Informaciyanı qorǵawdı shólkemlestirilgen ilajları kórip shıǵadı : - kompyuter sistemaların qorǵawdı ; - xızmetkerlerdi tańlap alıw ; - oǵada zárúrli islerdi tek bir kisi tárepinen alıp barılıwı jaǵdayların biykar qılıw ; - sistemanı, ol isten shıqqanınan keyin, islew qábiletin qayta tiklew rejesin bar ekenligi; - informaciya qawipsizligi sistemasın támiyinleytuǵın shaxslarǵa juwapkerlikti beriw; - kompyuter orayın jaylasqan jayın tańlaw hám t.b. Qorǵawdı texnikalıq usılları apparatlı, programmalı hám apparat -programmaliga bólinediler. Elektron esaplaw texnikasına mólsherlengen qawipsizliklerdi támiyinlewdi tiykarǵı baǵdarları tómendegiler bolıp tabıladı: - KT hám T larida qadaǵan etilgen informaciyaǵa shaqırıq etiwden qorǵaw ; - virusqa qarsı qorǵaw ; - istalmagan elektromagnit hám akustikalıq maydan hám nurlanıwlar arqalı ustap alıwdı saplastırıw ; - kriptografik usıllar tiykarında xabarlardı joqarı dúzılıwlı tuyıqlıǵın támiyinlew. Texnikalıq usıllar (programmalı, apparatlı hám programma -apparatlı ) kelesinde jáne de tolıq kórip shıǵilıwı ushın informaciyanı huqıqıy hám shólkemlestirilgen qorǵawdı támiyinlew máselelerine toqtalıp utamiz. Informaciya - huqıq ob'ekti bolıp tabıladı. Kompyuter ayıpkerligi ushın ásbaplar retinde telekommunikasiya hám esaplaw texnikası quralları, programma támiynatı hám intellektuallıq bilimler, olardı tolıq jetilisken tarawları tekǵanaǵana kompyuterler, korporativ hám global tarmaqlarǵana bolıp kolmasdan, bálki zamanagóy joqarı informaciya texnologiyaları quralları isletiletuǵın, úlken kólem degi informaciyalar qayta islenetuǵın, mısalı, statistika hám finans institutları, iskerlikti qálegen tarawı bolıwları múmkin. Qálegen shólkemdiń iskerligi baylanıs kanalları boyınsha informaciyalardı alıw, qayta islew, qararlar qabıllaw, uzatıw processlerisiz múmkin emes bolıp tabıladı. Bul processlerdi támiyinleytuǵın barlıq qurallar kompyuter ayıpkerligi ushın ásbaplar esaplanadı yamasa ásbaplar retinde isletiliwi múmkin. Ózbekstanda, MDH barlıq mámleketlerindegi sıyaqlı, jaqın waqıt-largacha kompyuter ayıpkerlikleri menen nátiyjeli gúresishni múmkinshiligi joq edi. Házir bolsa jaǵday ózgera basladı. Informatika, informaciyanı qorǵaw hám mámleket sırları salasında tikkeley nızamshılıq tiykarları 10 nan artıq tiykarǵı nızamlarda hám Ózbekstan Respublikası Prezidentin bir qatar buyrıqlarında sáwlelendirilgen bolıp tabıladı. Tiykarǵı nızamlarda informaciyanı hám informaciyalı resursların maqsetleri, ob'ektleri túsinikleri hám huqıqıy tiykarları anıq-langan bolıp tabıladı.
    «Informaciya, informaciyalastırıw hám informaciyanı qorǵaw tuwrısında» gi nızam fukarolarni informaciyaǵa konstitusion huqıqın támiyinlew, onı ashıqlıǵın hám oǵan shaqırıq etiwdi, fukarolar hám shólkemler tárepinen nızamshılıq, ijroiya hám sud xoqimiyati shólkemleri tuwrısındaǵı informaciyanı hám basqa informaciyanı alıwdı, jámiyetlik hám jeke mápke iye bolǵan támiyinlewge, hám de jámiyette informaciya menen mulokot etiwge hám informaciyalashtirishni rawajlandırıwǵa kómeklesiw ushın shaqırıq etedi. Ol jaǵdayda informaciyanı xujjalashtirish jáne onı informaciya resurslarini ashıq hám sheklengen shaqırıq qılıw taypalarına tiyisligi, informaciyaǵa shaqırıq qılıw boyınsha mexanizmlerdi hám kepilliklerdi anıqlaw, informaciyanı huqıqıy qorǵaw tártibi máseleleri, bul tarawda buzıwǵa qaratılǵanlıqlar ushın juwapkerlikti ornatıw mexanizmleri máseleleri sáwlelendirilgen. Nızam menen anıqlanǵan informaciyanı qorǵaw maqsetleri: - urlawlardı, buzıwlardı, shıǵıp ketiwlerdi, kewilaqilashtirishlarni saplastırıw ; - shaxstı, jámiyeti, mámleketti qawipsizligin támiyinlew; - informaciyanı joytıw, buzıw, blokirovkalash boyınsha qadaǵan etilgen hara-katlarni saplastırıw ; - jeke sirni hám jeke maǵlıwmatlardı jasırınlıǵın saqlawǵa puqaralardı konstitusiyaviy huqıqların qorǵaw ; - mámleket sırın, hújjetlestirilgen informaciyanı jasırınlıǵın saqlaw. Nızam menen informaciya qawipsizligi ob'ektleri anıqlanǵan, olarǵa tómendegiler tiyisli bolıp tabıladı: 1) axborot resurslarini barlıq kórinisleri; 2) axborotni alıwǵa, tarqatıwǵa hám isletiwge, jasırın informaciyanı hám intellektuallıq mulkni qorǵawǵa puqaralardı, huqıqıy shaxslardı hám mámlekettiń huqıqları ; 3) turli klaslı hám wazıypalı informaciya sistemaların óz ishine alatuǵın informaciya resurslarini qáliplestiriw, tarqatıw jáne isletiw sisteması maǵlıwmatlar kitapxanaları, arxivları, sistemaları hám iri jıynaqları informaciya texnologiyaları informaciyanı jıynaw, qayta islew, saqlaw hám uzatıwdıń reglamentları hám processleri ilimiy-texnikalıq hám xızmet kórsetetuǵın xızmetkerler; 4) axborotni qayta islew hám analiz qılıw orayların, informaciya almaslaw hám telekommunikasiya kanalların islewin támiyinlew mexanizmlerin, telekommunikasiyali sistemaların hám tarmaqlardı, sonday-aq informaciyanı qorǵawdı sistemaların hám quralların óz ishine alǵan informaciyalasqan infratuzilma; 5) ommaviy informaciya hám tashvikot qurallarına tiykarlanatuǵın jámiyet sanasına (dúńyaǵa kózqaras, ahloqiy salawatlar, ádep bahaları, xulqni social -jol qoyılatuǵın stereoturlari hám insanlar ortasındaǵı óz-ara munasábetler). Nızam boyınsha shegaralanǵan shaqırıq etiletuǵın xabarlar qorǵaw etiledi hám qorǵaw dárejesin olardıń iyesi anıqlaydı, qorǵaw ilajların juwapkerligi bolsa tekǵanaǵana iyesinde emes, bálki paydalanıwshında da boladı. Tek hújjetlestirilgen informaciyaǵana qorǵaw etiledi. Hújjetlestirilgen informaciya Mámleket siriga hám jasırın informaciyaǵa bólinedi. Mámleket siriga mámleket tárepinen qorǵaw etiletuǵın onıń áskeriy, sırtqı siyasiy, ekonomikalıq, razvedka, kontrrazvedka hám operativ qıdırıw iskerligi salasındaǵı xabarlar tiyisli boladı. Bul xabarlardıń iyesi hám paydalanıwshısı mámlekettiń ózi boladı, sol sebepli onıń ózi qorǵaw boyınsha talaplardı ilgeri suradi hám olardıń basqarilishini qadaǵalaw etedi. Bul talaplardı aynıwı barlıq qatań nızamlar menen jazalanadı. Jasırın informaciya - hújjetlestirilgen informaciya bolıp, onıń huqıqıy rejimi mámleket, kommerciya, sanaat hám basqa jámiyet iskerligi salasındaǵı háreket qılıp atırǵan nızamshılıqtı arnawlı normaları menen ornatılǵan. Iyeleri - mákemeler hám shólkemler, olar bul informaciyalarǵa iye boladılar hám ol menen ámeller atqaradılar, hám de olar qorǵaw dárejesin ornatadılar. Jasırınlıqtı buzılǵan jaǵdayda birpara sanksiyalardı qóllaw tómendegi keńsepazlar aldınan orınlanǵan jaǵdaylardaǵana múmkin bolıp tabıladı:
    fayllar.org
    Nadurıs juwap
    Kompyuterdiń barlıq qurılmaların óz-ara islewin hám olardı isletiwge paydalanıwshılarǵa ruxsat beriwshi dástúrler toplamı



    Download 154,5 Kb.
    1   2   3   4   5   6   7   8




    Download 154,5 Kb.