Asosiy tarmoq hujumlari
Mamlakatimiz siyosatining ustuvor yo‘nalishlariga kiritilgan kompyuter va axborot
texnologiyalari, telekomunikatsiya, ma’lumotlarni uzatish tarmoqlari, Internet
xizmatlaridan foydalanish rivojlanmoqda va modernizatsiyalashmoqda. Jamiyatimizning
barcha sohalariga kundalik hayotimizga zamonaviy axborot texnologiyalarini keng joriy
etish istiqboldagi maqsadlarimizga erishishni ta’minlaydi. Har bir soha faoliyatida
Internet tarmog‘idan foydalanish ish unumdorligini oshirmoqda.
Aynan tarmoqdan foydalangan holda tezkor ma’lumot almashish vaqtdan yutish imkonini
beradi. Xususan, yurtimizda Elektron hukumat tizimi shakllantirilishi va uning zamirida
davlat boshqaruv organlari hamda aholi o‘rtasidagi o‘zaro aloqaning mustahkamlanishini
tashkil etish tarmoqdan foydalangan holda amalga oshadi. Tarmoqdan samarali
foydalanish demokratik axborotlashgan jamiyatni shakllantirishni ta’minlaydi. Bunday
jamiyatda, axborot almashinuv tezligi yuksaladi, axborotlarni yig‘ish, saqlash, qayta
ishlash va ulardan foydalanish bo‘yicha tezkor natijaga ega bo‘linadi.
Biroq tarmoqqa noqonuniy kirish, axborotlardan foydalanish va o‘zgartirish, yo‘qotish
kabi muammolardan himoya qilish dolzarb masala bo‘lib qoldi. Ish faoliyatini tarmoq
bilan bog‘lagan korxona, tashkilotlar hamda davlat idoralari ma’lumot almashish uchun
tarmoqqa bog‘lanishidan oldin tarmoq xavfsizligiga jiddiy e’tibor qara-tishi kerak.
Tarmoq xavfsizligi uzatilayotgan, saqlanayotgan va qayta ishlanayotgan axborotni
ishonchli tizimli tarzda ta’minlash maqsadida turli vositalar va usullarni qo‘llash,
choralarni ko‘rish va tadbirlarni amalga oshirish orqali amalga oshiriladi. Tarmoq
xavsizligini ta’minlash maqsadida qo‘llanilgan vosita xavf-xatarni tezda aniqlashi va
unga nisbatan qarshi chora ko‘rishi kerak. Tarmoq xavfsizligiga tahdidlarning ko‘p turlari
bor, biroq ular bir necha toifalarga bo‘linadi:
o
axborotni uzatish jarayonida hujum qilish orqali, eshitish va o‘zgartirish
(Eavesdropping);
o
xizmat ko‘rsatishdan voz kechish; (Denial-of-service)
o
portlarni tekshirish (Port scanning).
Axborotni uzatish jarayonida, eshitish va o‘zgartirish hujumi bilan telefon aloqa
liniyalari, internet orqali tezkor xabar almashish, videokonferensiya va faks jo‘natmalari
orqali amalga oshiriladigan axborot almashinuvida foydalanuvchilarga sezdirmagan
holatda axborotlarni tinglash, o‘zgartirish hamda to‘sib qo‘yish mumkin. Bir qancha
tarmoqni tahlillovchi protokollar orqali bu hujumni amalga oshirish mumkin. Hujumni
amalga oshiruvchi dasturiy ta’minotlar orqali CODEC (video yoki ovozli analog signalni
raqamli signalga aylantirib berish va aksincha) standartidagi raqamli tovushni osonlik
bilan yuqori sifatli, ammo katta hajmni egallaydigan ovozli fayllar (WAV)ga aylantirib
beradi. Odatda bu hujumning amalga oshirilish jarayoni foydalanuvchiga umuman
sezilmaydi. Tizim ortiqcha zo‘riqishlarsiz va shovqinsiz belgilangan amallarni
bajaraveradi. Axborotning o‘g‘irlanishi haqida mutlaqo shubha tug‘ilmaydi. Faqatgina
oldindan ushbu tahdid haqida ma’lumotga ega bo‘lgan va yuborilayotgan axborotning o‘z
qiymatini saqlab qolishini xohlovchilar maxsus tarmoq xafvsizlik choralarini qo‘llash
natijasida himoyalangan tarmoq orqali ma’lumot almashish imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
Tarmoq orqali ma’lumot almashish mobaynida yuborilayotgan axborotni eshitish va
o‘zgartirishga qarshi bir necha samarali natija beruvchi texnologiyalar mavjud:
o
IPSec (Internet protocol security) protokoli;
o
VPN (Virtual Private Network) virtual xususiy tarmoq;
o
IDS (Intrusion Detection System) ruxsatsiz kirishlarni aniqlash tizimi.
Ipsec (Internet protocol security) bu xavfsizlik protokollari hamda shifrlash
algoritmlaridan foydalangan holda tarmoq orqali xavfsiz ma’lumot almashish imkonini
beradi. Bu maxsus standart orqali tarmoqdagi kompyuterlarning o‘zaro aloqasida dastur
va ma’lumotlar hamda qurilmaviy vositalar bir-biriga mos kelishini ta’minlaydi. Ipsec
protokoli tarmoq orqali uzatilayotgan axborotning sirliligini, ya’ni faqatgina yubo-ruvchi
va qabul qiluvchiga tushunarli bo‘lishini, axborotning sofligini hamda paketlarni
autentifikatsiyalashni amalga oshiradi. Zamonaviy axborot texnologiyalarni qo‘llash har
bir tashkilotning rivojlanishi uchun zaruriy vosita bo‘lib qoldi, Ipsec protokoli esa aynan
quyidagilar uchun samarali himoyani ta’minlaydi:
o
bosh ofis va filiallarni global tarmoq bilan bog‘laganda;
o
uzoq masofadan turib, korxonani internet orqali boshqarishda;
o
homiylar bilan bog‘langan tarmoqni himoyalashda;
o
elektron tijoratning xavfsizlik darajasini yuksaltirishda.
VPN (Virtual Private Network) virtual xususiy tarmoq sifatida ta’riflanadi. Bu
texnologiya foydalanuvchilar o‘rtasida barcha ma’lumotlarni almashish boshqa tarmoq
doirasida ichki tarmoqni shakllantirishga asoslangan, ishonchli himoyani ta’minlashga
qaratilgan. VPN uchun tarmoq asosi sifatida Internetdan foydalaniladi.
VPN texnologiyasining afzalligi. Lokal tarmoqlarni umumiy VPN tarmog‘iga
birlashtirish orqali kam xarajatli va yuqori darajali himoyalangan tunelni qurish mumkin.
Bunday tarmoqni yaratish uchun sizga har bir tarmoq qismining bitta kompyuteriga
filiallar o‘rtasida ma’lumot almashishiga xizmat qiluvchi maxsus VPN shlyuz o‘rnatish
kerak. Har bir bo‘limda axborot almashishi oddiy usulda amalga oshiriladi. Agar VPN
tarmog‘ining boshqa qismiga ma’lumot jo‘natish kerak bo‘lsa, bu holda barcha
ma’lumotlar shlyuzga jo‘natiladi. O‘z navbatida, shlyuz ma’lumotlarni qayta ishlashni
amalga oshiradi, ishonchli algoritm asosida shifrlaydi va Internet tarmog‘i orqali boshqa
filialdagi shlyuzga jo‘natadi. Belgilangan nuqtada ma’lumotlar qayta deshifrlanadi va
oxirgi kompyuterga oddiy usulda uzatiladi. Bularning barchasi foydalanuvchi uchun
umuman sezilmas darajada amalga oshadi hamda lokal tarmoqda ishlashdan hech qanday
farq qilmaydi. Eavesdropping hujumidan foydalanib, tinglangan axborot tushunarsiz
bo‘ladi.
Bundan tashqari, VPN alohida kompyuterni tashkilotning lokal tarmog‘iga qo‘shishning
ajoyib usuli hisoblanadi. Tasavvur qilamiz, xizmat safariga noutbukingiz bilan
chiqqansiz, o‘z tarmog‘ingizga ulanish yoki u yerdan biror-bir ma’lumotni olish
zaruriyati paydo bo‘ldi. Maxsus dastur yordamida VPN shlyuz bilan bog‘lanishingiz
mumkin va ofisda joylashgan har bir ishchi kabi faoliyat olib borishigiz mumkin. Bu
nafaqat qulay, balki arzondir. VPN ishlash tamoyili. VPN tarmog‘ini tashkil etish uchun
yangi qurilmalar va dasturiy ta’minotdan tashqari ikkita asosiy qismga ham ega bo‘lish
lozim: ma’lumot uzatish protokoli va uning himoyasi bo‘yicha vositalar.
Ruxsatsiz kirishni aniqlash tizimi (IDS) yordamida tizim yoki tarmoq xavfsizlik
siyosatini buzib kirishga harakat qilingan usul yoki vositalar aniqlanadi. Ruxsatsiz
kirishlarni aniqlash tizimlari deyarli chorak asrlik tarixga ega. Ruxsatsiz kirishlarni
aniqlash tizimlarining ilk modellari va prototiplari kompyuter tizimlarining audit
ma’lumotlarini tahlillashdan foydalangan. Bu tizim ikkita asosiy sinfga ajratiladi.
Tarmoqqa ruxsatsiz kirishni aniqlash tizimi (Network Intrusion Detection System) va
kompyuterga ruxsatsiz kirishni aniqlash tizimiga (Host Intrusion Detection System)
bo‘linadi.
IDS tizimlari arxitekturasi tarkibiga quyidagilar kiradi:
o
himoyalangan tizimlar xavfsizligi bilan bog‘liq holatlarni yig‘ib
tahlillovchi sensor qism tizimi;
o
sensorlar ma’lumotlariga ko‘ra shubhali harakatlar va hujumlarni
aniqlashga mo‘ljallangan tahlillovchi qism tizimi;
o
tahlil natijalari va dastlabki holatlar haqidagi ma’lumotlarni yig‘ishni
ta’minlaydigan omborxona;
o
IDS tizimini konfiguratsiyalashga imkon beruvchi, IDS va
himoyalangan tizim holatini kuzatuvchi, tahlil qism tizimlari aniqlagan
mojarolarni kuzatuvchi boshqaruv konsoli.
Bu tizim ikkita asosiy sinfga ajratiladi. Tarmoqqa ruxsatsiz kirishni aniqlash tizimi
(Network Intrusion Detection System) va kompyuterga ruxsatsiz kirishni aniqlash tizimiga
(Host Intrusion Detection System) bo‘linadi. Tarmoqqa ruxsatsiz kirishni aniqlash tizimi
(NIDS) ishlash tamoyili quyidagicha:
o
tarmoqqa kirish huquqiga ega bo‘lgan trafiklarni tekshiradi;
o
zararli va ruxsatga ega bo‘lmagan paketlarga cheklov qo‘yadi.
Sanab o‘tilgan xavfsizlik bosqichlarini qo‘llagan holda Eavesdropping tahdidiga qarshi
samarali tarzda himoyalanish mumkin. DOS (Denial-of-service) tarmoq hujumning bu turi
xizmat qilishdan voz kechish hujumi deb nomlanadi. Bunda hujum qiluvchi legal
foydalanuvchilarning tizim yoki xizmatdan foydalanishiga to‘sqinlik qilishga urinadi. Tez-
tez bu hujumlar infratuzilma resurslarini xizmatga ruxsat so‘rovlari bilan to‘lib toshishi
orqali amalga oshiriladi. Bunday hujumlar alohida xostga yo‘naltirilgani kabi butun
tarmoqqa ham yo‘naltirilishi mumkin. Hujumni amalga oshirishdan oldin obyekt to‘liq
o‘rganilib chiqiladi, ya’ni tarmoq hujumlariga qarshi qo‘llanilgan himoya vositalarining
zaifligi yoki kamchliklari, qanday operatsion tizim o‘rnatilgan va obyekt ish faoliyatining
eng yuqori bo‘lgan vaqti. Quyidagilarni aniqlab va tekshirish natijalariga asoslanib,
maxsus dastur yoziladi. Keyingi bosqichda esa yaratilgan dastur katta mavqega ega
bo‘lgan serverlarga yuboriladi. Serverlar o‘z bazasidagi ro‘yxatdan o‘tgan
foydalanuvchilarga yuboradi. Dasturni qabul qilgan foydalanuvchi ishonchli server
tomonidan yuborilganligini bilib yoki bilmay dasturni o‘rnatadi. Aynan shu holat minglab
hattoki, millionlab kompyuterlarda sodir bo‘lishi mumkin. Dastur belgilangan vaqtda
barcha kompyuterlarda faollashadi va to‘xtovsiz ravishda hujum qilinishi mo‘ljallangan
obyektning serveriga so‘rovlar yuboradi. Server tinimsiz kelayotgan so‘rovlarga javob
berish bilan ovora bo‘lib, asosiy ish faoliyatini yurgiza olmaydi. Server xizmat qilishdan
voz
kechib
qoladi.
Xizmat qilishdan voz kechish hujumidan himoyalanishning eng samarali yo‘llari
quyidagilar:
o
tarmoqlararo ekranlar texnologiyasi (Firewall);
o
IPsec protokoli.
Tarmoqlararo ekran ichki va tashqi perimetrlarning birinchi himoya qurilmasi hisoblanadi.
Tarmoqlararo ekran axborot-kommunikatsiya texnologiya (AKT)larida kiruvchi va
chiquvchi ma’lumotlarni boshqaradi va ma’lumotlarni filtrlash orqali AKT himoyasini
ta’minlaydi, belgilangan mezonlar asosida axborot tekshiruvini amalga oshirib,
paketlarning tizimga kirishiga qaror qabul qiladi. Tarmoqlararo ekran tarmoqdan o‘tuvchi
barcha paketlarni ko‘radi va ikkala (kirish, chiqish) yo‘nalishi bo‘yicha paketlarni
belgilangan qoidalar asosida tekshirib, ularga ruxsat berish yoki bermaslikni hal qiladi.
Shuningdek, tarmoqlararo ekran ikki tarmoq orasidagi himoyani amalga oshiradi, ya’ni
himoyalanayotgan tarmoqni ochiq tashqi tarmoqdan himoyalaydi. Himoya vositasining
quyida sanab o‘tilgan qulayliklari, ayniqsa, paketlarni filtrlash funksiyasi DOS hujumiga
qarshi himoyalanishning samarali vositasidir. Paket filtrlari quyidagilarni nazorat qiladi:
o
fizik interfeys, paket qayerdan keladi;
o
manbaning IP-manzili;
o
qabul qiluvchining IP-manzili;
o
manba va qabul qiluvchi transport portlari.
Tarmoqlararo ekran ba’zi bir kamchiliklari tufayli Dos hujumidan to‘laqonli himoyani
ta’minlab bera olmaydi:
o
loyihalashdagi
xatoliklar
yoki
kamchiliklar
— tarmoqlararo
ekranlarning har xil texnologiyalari himoyalana-yotgan tarmoqqa
bo‘ladigan barcha suqilib kirish yo‘llarini qamrab olmaydi;
o
amalga oshirish kamchiliklari — har bir tarmoqlararo ekran murakkab
dasturiy (dasturiy-apparat) majmua ko‘rinishida ekan, u xatoliklarga
ega. Bundan tashqari, dasturiy amalga oshirish sifatini aniqlash imkonini
beradigan va tarmoqlararo ekranda barcha spetsifikatsiyalangan
xususiyatlar amalga oshirilganligiga ishonch hosil qiladigan sinov
o‘tkazishning umumiy metodologiyasi mavjud emas;
o
qo‘llashdagi (ekspluatatsiyadagi) kamchiliklar — tarmoqlararo
ekranlarni
boshqarish,
ularni
xavfsizlik
siyosati
asosida
konfiguratsiyalash juda murakkab hisoblanadi va ko‘pgina vaziyatlarda
tarmoqlararo ekranlarni noto‘g‘ri konfiguratsiyalash hollari uchrab
turadi. Sanab o‘tilgan kamchiliklarni IPsec protokolidan foydalangan
holda bartaraf etish mumkin. Yuqoridagilarni umumlashtirib,
tarmoqlararo ekranlar va IPsec protokolidan to‘g‘ri foydalanish orqali
DOS hujumidan yetarlicha himoyaga ega bo‘lish mumkin.
Port scanning hujum turi odatda tarmoq xizmatini ko‘rsatuvchi kompyuterlarga nisbatan
ko‘p qo‘llanadi. Tarmoq xavfsizligini ta’minlash uchun ko‘proq virtual portlarga e’tibor
qaratishimiz kerak. Chunki portlar ma’lumotlarni kanal orqali tashuvchi vositadir.
Kompyuterda 65 536ta standart portlar mavjud. Kompyuter portlarini majoziy ma’noda
uyning eshigi yoki derazasiga o‘xshatish mumkin. Portlarni tekshirish hujumi esa o‘g‘rilar
uyga kirishdan oldin eshik va derazalarni ochiq yoki yopiqligini bilishiga o‘xshaydi. Agar
deraza ochiqligini o‘g‘ri payqasa, uyga kirish oson bo‘ladi. Hakker hujum qilayotgan
vaqtda port ochiq yoki foydalanilmayotganligi haqida ma’lumot olishi uchun Portlarni
tekshirish hujumidan foydalanadi.
Bir vaqtda barcha portlarni tahlil qilish maqsadida xabar yuboriladi, natijada
real vaqt davomida foydalanuvchi kompyuterning qaysi portini ishlatayotgani aniqlanadi,
bu esa kompyuterning nozik nuqtasi hisob-lanadi. Aynan ma’lum bo‘lgan port raqami
orqali foydalanuvchi qanday xizmatni ishlatayotganini aniq aytish mumkin. Masalan, tahlil
natijasida quyidagi port raqamlari aniqlangan bo‘lsin, aynan shu raqamlar orqali
foydalanilayotgan xizmat nomini aniqlash mumkin:
o
Port #21: FTP (File Transfer Protocol) fayl almashish protokoli;
o
Port #35: Xususiy printer server;
o
Port #80: HTTP traffic (Hypertext Transfer [Transport] Protocol)
gipermatn almashish protokoli;
o
Port #110: POP3 (Post Office Protocol 3) E-mail portokoli.
Portlarni tekshirish hujumiga qarshi samarali himoya yechimi tarmoqlararo ekran
texnologiyasidan unumli foydalanish kutilgan natija beradi. Barcha portlarni bir vaqtda
tekshirish haqidagi kelgan so‘rovlarga nisbatan tarmoqlararo ekranga maxsus qoida joriy
etish yo‘li bilan hujumni bartaraf etish mumkin.
| 