Foyda va rentabellikni oshirish imkoniyatlarini aniqlash va ular bo`yicha yakuniy analitik xulosalarni tayyorlash, boshqaruv qarorlarini qabul qilishda muhim masala hisoblanadi. Shu sababli ham moliyaviy natijalar va rentabellik tahlilining yakunida korxonada foydani kelgusida o`stirish yuzasidan (bo`lib o`tgan jarayonlar natijasi va boy berilgan) imkoniyatlarni kelgusida ishga solish va yuqori unum, natijaga erishish yuzasidan aniq chora-tadbirlarni belgilashga hamda sotishga alohida ahamiyat qaratiladi.
Foyda va rentabellik doimo qator omillar hisobiga o`zgarib boradi. Shu sababli ham, foyda va rentabellikni o`stirish imkoniyatlarini o`rganishda birinchi navbatda uning o`zgarishiga ta`sir etuvchi omillarga ahamiyat qaratiladi. Ularning asosiylari qatoriga ishlab chiqarish xarajatlari, sotish hajmi ta`sir birliklari kiritiladi.
Ta`sir etuvchi birliklarni ichki va tashqi omillarga bo`lib o`rganish ularni boshqarishni to`g`ri belgilash imkonini ham beradi.
Foyda va rentabellik o`zgarishiga ta`sir etuvchi ichki omillarga quyidagilar kiradi: innovatsion aktivlarda mahsulotlarning yangi tarkibini yaratish va ularga xarajatlarni iqtisod qilishning texnologik yangiliklarini qo`llash; tadbirkorlik layoqatining ustunligi; tovarlarning bozoriyligini ta`minlashning muhim omili bo`lgan mahsulot sifatini boshqarish; yangi texnika va texnologiyalarni qo`llash orqali energiya tejamkorligi, moddiy xarajatlar yangi turlaridan foydalanish, ularning sarf me`yorlarini kamaytirish; tovar, ish va xizmatlarning raqobatdoshligini oshirish; yangi bozorlarni o`zlashtirish; mahsulotning xarajat sig`imini kamaytirish; asosiy va aylanma kapitaldan imkon qadar samarali foydalanish; boshqaruv hisobi, ichki auditga muhim ahamiyat qaratish; samarali boshqaruv tizimini yo`lga qo`yish va h.k.lar kiradi.
Tashqi omillar qatoriga: mamlakatda pul-kredit siyosati; byudjet -soliq siyosati; boj to`lovlari va yig`imlari ta`riflari; tovar bozorlari konyunkturasi; inflyatsiya darajasi; ishlab chiqarish resurslari (yoqilg`i, elektr energiya, xomashyo va materiallar) bahosining o`zgarishi va boshqa omillar kiradi.
“O`zbekiston temir yo`llari” AJ ning buxgalteriya balansi (2021-2022 yy.)
Ko`rsatkichlar nomi
|
2021 yil
|
2022 yil
|
O`zgarishi (+;-)
|
O`sishi, %
|
Aktiv
|
|
|
|
|
1. Uzoq muddatli aktivlar
|
12 593 199 960
|
10 219 731 945
|
2 373 468 015
|
123.2
|
2. Joriy aktivlar
|
11 683 693 105
|
2 978 372 713
|
8 705 320 392
|
392.3
|
Balans aktivi bo`yicha jami
|
24 276 893 065
|
13 198 104 658
|
11 078 788 407
|
183.9
|
Passiv
|
|
|
|
|
1. O`z mablag`lari manbalari
|
10 124 233 076
|
7 745 794 466
|
2 378 438 610
|
130.7
|
2. Majburiyatlar
|
14 152 659 989
|
5 452 310 192
|
8 700 349 797
|
259.7
|
Balans passivi bo`yicha jami
|
24 276 893 065
|
13 198 104 658
|
11 078 788 407
|
183.9
|
“O`zbekiston temir yo`llari” AJ ning moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisoboti (2021-2022 yy.)
Ko`rsatkichlar nomi
|
2021 yil
|
2022 yil
|
O`zgarishi (+;-)
|
O`sishi, %
|
Mahsulot (ish va xizmat)larni sotishdan sof tushum
|
5 180 801 340
|
3 362 225 550
|
1 818 575 790
|
154
|
Sotilgan mahsulot (ish va xizmat)larning tannarxi
|
3 191 287 162
|
2 474 622 038
|
716 665 124
|
128.9
|
Mahsulot (ish va xizmat)larni sotishning yalpi foydasi
|
1 989 514 178
|
887 603 512
|
1 101 910 666
|
224.2
|
Davr xarajatlari
|
752 744 444
|
568 302 199
|
184 442 245
|
132.3
|
Boshqa operatsion xarajatlar
|
178 630 359
|
135 306 333
|
43 324 026
|
131.8
|
Asosiy faoliyatning foydasi
|
1 415 400 093
|
454 607 646
|
960 792 447
|
311.6
|
Moliyaviy faoliyat bo`yicha xarajatlar
|
833 455 050
|
159 047 300
|
674 407 750
|
523.8
|
Moliyaviy faoliyatning daromadlari
|
506 789 162
|
269 112 080
|
237 677 082
|
188.1
|
Daromad (foyda) solig`ini to`lagunga qadar foyda
|
1 088 734 205
|
564 672 426
|
524 061 779
|
192.9
|
Favquloddagi foyda va zararlar
|
0
|
0
|
0
|
0
|
Daromad (foyda) solig`i
|
30 730 577
|
16 304 363
|
14 426 214
|
187.5
|
Foydadan boshqa soliqlar va yig`imlar
|
83 965 344
|
40 674 456
|
43 290 888
|
207.5
|
Hisobot davrining sof foydasi
|
974 038 284
|
507 693 607
|
466 344 677
|
192.1
|
Xo`jalik yurituvchi subyektning asosiy va asosiy bo`lmagan faoliyatidan olingan daromadlari tahlili
Xo`jalik yurituvchi subyektning asosiy faoliyati turi keng qo`llaniladigan va ahamiyatli ko`rsatkichlardan biri hisoblanadi. Korxonalarga soliq solish tartiblari, ularning stavkalari, qator imtiyozlar va periferensiyalar ushbu faoliyat turidan kelib chiqqan holda belgilanadi.
Amaldagi me`yoriy huquqiy hujjatlar talabiga muvofiq asosiy faoliyat turini belgilash tartiblariga quyidagicha amal qilinadi:
- Agar asosiy faoliyat turini belgilashda olingan tushumning yoki qo`shilgan qiymat solig`i summasining salmog`iga bosh omil sifatida qaraladi. Eng yuqori tushum olib kelgan, yoki eng yuqori qo`shilgan qiymat solig`ini aniqlangan faoliyat turi deb belgilanadi.
- Statistika organlari korxonalarning asosiy faoliyat turini belgilashda ular tomonidan topshiriladigan statistik hisobot manbalariga tayanadilar. Bunda ham asosiy faoliyat turi statistika organi tomonidan korxona ishtirokisiz, mustaqil, sotishdan olingan sof tushum hajmiga qarab belgilanadi.
Ba`zi hollarda bir yilda bir marta, boshqalarida esa uni har chorakda belgilash talab etiladi.
O`zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksida asosiy va birgalikdagi faoliyat turlariga quyidagicha ta`rif beriladi:
Asosiy faoliyat turi — yuridik shaxsning hisobot davri yakunlari bo`yicha umumiy realizatsiya qilish hajmidagi sof tushum ulushi ustunlik qiladigan faoliyatdir.
Birgalikda ishlab chiqarilgan mahsulot — birgalikdagi faoliyat natijasi bo`lgan tovar (ish va xizmat) lardir.
Asosiy faoliyatdan olingan daromadlar tahlilida joriy davrda mahsulot (ish va xizmat) larni sotishdan sof tushumning hajmi, sotilgan mahsulot (ish va xizmat) larni ishlab chiqarish tannarxi, davr xarajatlari, operatsion daromadlar va xarajatlarning tahlili amaldagi “Mahsulot (ish va xizmat) larni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to`g`risida”gi nizom talablari bo`yicha amalga oshiriladi. Shu sababli yuqoridagi tarkibdan bir muncha farq qiladi.
Asosiy faoliyatning moliyaviy natijasini aniqlashda asosiy va asosiy bo`lmagan faoliyat turlarini tarkiblash bir mazmunda qaralmaydi. Asosiy faoliyat sifatida mahsulot (ish va xizmat) larni sotishdan eng yuqori tushumga ega qator tarkiblansa, qolgan barcha sotishlar asosiy bo`lmagan faoliyat sifatida tarkiblanadi. Lekin ularning barchasi moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobotda asosiy faoliyat natijasi (hisobotning 100-satri) sifatida qayd etiladi.
Asosiy faoliyatning moliyaviy natijasi mahsulot (tovar, ish va xizmat) larni sotishning yalpi foydasi (zarari) (moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobotning 030-satr), davr xarajatlari (040-satr), asosiy faoliyatning boshqa daromadlari (090-satr) dan iborat bo`ladi.
Demak, xulosa qilishimiz mumkinki, asosiy faoliyat korxona faoliyatining (ishlab chiqarish, savdo, umumiy ovqatlanish, ijara va h.k.) xususiyatlaridan kelib chiqqan holda faoliyatlar, soliqqa tortish, imtiyoz va periferensiyalardan kelib chiqib belgilanishi mumkin.
Tushumni tan olishda realizatsiya qilishning mazmunini ham aniq tushunib olish lozim.
Realizatsiya qilish deganda — sotish, ayirboshlash, beg`araz berish maqsadida tovarlarni jo`natish (topshirish), ishlarni bajarish va xizmatlar ko`rsatish, shuningdek, garovga qo`yilgan tovarlarga bo`lgan mulk huquqini garovga qo`yuvchi tomonidan garovga oluvchiga topshirish nazarda tutiladi. Hisobvaraq-fakturalar, ishlar bajarilganligi yoki xizmatlar ko`rsatilganligi to`g`risidagi dalolatnomalar, tovarlar jo`natilganligini (topshirilganligini), ishlar bajarilganligini, xizmatlar ko`rsatilganligini tasdiqlovchi kvitansiyalar, cheklar va boshqa hujjatlar realizatsiya qilganlikni tasdiqlovchi hujjatlar hisoblanadi.
|
