Tasodifiy va ma’noviy eslab qolishda xotira hajmini aniqlash.
Bolalarda xotiraning yuksak (yuqori) shakllarini birinchi
marta tadrijiy ravishda
tadqiqot qilish taniqli ruhshunos l. S. Vigotskiyga nasib etgan (1896-1934). L. S.
Vigotskiy 20-yillarning oxirilariga maxsus tekshirishlarning predmeti qilib,
xotiraning yuksak shakllarining rivojlanish muammosini tanlagan va u o’z
shogirdlariga l. N. Leontev (1903-1979) va l. V. Zankov bilan birgalikda xotiraning
yuksak shakllari ruhiy faoliyatning murakkab shakli ekanligini,
kelib chiqish
jihatidan ijtimoiyligini ko’rsatadi. Shuning bilan birga u murakkab, mohiyatiga
ko’ra, esda olib qolishning asosiy bosqichlari rivojlanishini dalillab berdi.
Xuddi shu davr xotira psixologiyasida keskin burilish nuqtasini vujudga keltirdi.
Akademik I. P. Pavlov shartli reflekslarni o’rganishning ilmiy metodini taklif etdi.
Bu narsa, o’z navbatida, bosh miya katta yarim sharlari yangi bog’lanishlar paydo
bo’lishiga va mustahkamlanishining asosiy fiziologik
mexanizmlarini tekshirish
imkoniyatini tug’dirdi. Ana shunday qilib, ushbu bog’lanishlar paydo bo’lishiga va
saqlab qolishiga yordam beradigan shart-sharoitlar, shuningdek, bog’lanishlarning
saqlanishiga ta'sir qiluvchi holatlar, omillar va mexanizmlar tasvirlab berildi. I. P.
Palov nazariyasi oliy asab faoliyati ta'limoti va uning
asosiy qonunlari xotiraning
fiziologik mexanizmlariga oid bilimlarning asosiy manbaiga aylanib qoldi.
1. Asab tizimida izlarning saqlanishi qo’zg’atuvchi ta'siri ostida hosil qilingan
izlarning uzoq muddat saqlanish hodisasining hayvonot olamini taraqqiyoti
jarayonida namoyon bo’lish xususiyati tadqiqotchilar
tomonidan tekshirilgan va
muayyan darajada ma'lumotlar to’plash imkoniyatiga ega bo’lganlar.
Tajribada aniqlanishicha, poliplarning (meduzaga o’xshash jonivorlar) asab tizimiga
bir marotaba elektr toki bilan ta'sir qilish orqali qo’zqatishni vujudga keltirish bir
necha soat davomida saqlanib qoluvchi ritmik elektr impulslarini hosil qiladi.
Hayvonot olami yrik namoyondalarining markaziy asab tizimini tadqiqot qilish
davomida xuddi shunga o’xshash shodisa qqilingan. Masalan, bir marotaba
birdaniga elektr lampochkasini yoqish bilan qo’zqatish
shosil qilish uy quyoning
yuqori ikki do’ngligida uzoq muddat qayd qilish mumkin bo’lgan ritmik elektr
razryadlarini hosil qiladi.
Tadqiqotchilarning ko’rsatishicha, ko’p vaqt bir xil signalni takrorlab turish
natijasida
insonning unga moslashishi, ya'ni orientir refleksning so’nishiga
befarqlikka olib boradi (e. N. Boyko, ye. N. Sokolov va boshqalar). Ruhshunos ye.
N. Sokolovning fikricha, bunday odatlanish, ko’nikish shodisasini aloshida olingan
neyronning ko’p marotaba ta'sir etgan qo’zqatuvchiga berayotgan javobini
tekshirish davomida kuzatish mumkin. Shuni alohida ta'kidlab o’tish kerakki,
kuzatuvchining xarakteri yoki intensivligini biroz o’zgartirish jarayoni orientir
refleksini qayta vujudga keltiradi.
E. N. Sokolov olib borgan tekshirishlari shuni ko’rsatdiki,
ilgari surgan orientir
refleksining qayta tiklanishi faqatgina qo’zqatuvchining xarakterini o’zgartirilgan
zashoti emas, bilki ma'lum vaqt o’tgandan so’ng sham kuzatish mumkin. Agar
teshiruvchilarda aloshida bir qo’zqatuvchiga nisbatan moslashish paydo qildirilgan,
salgina qo’zg’atuvchining jadalligini, ta'sir etish vaqti yoki xarakteri o’zgartirilsa, u
holda orientir refleksining vegetativ yoki elektrofiziologik simtomlari qayta
tiklanadi. Bu orientir refleksining qayta tiklanishi uning so’ngganidan uzoq muddat
o’tgandan keyin ham kuzatiladi.
Nerv tizimi ilgarigi kuzatuvchilarning izlarini aniq saqlay olish qobiliyatiga ega.
Buning to’laroq dalillash maqsadida misollarga murojaat qilamiz.
Ma'lumki, agar bir xil xususiyatga ega bo’lgan signal qanchalik ko’p uchrasa,
sinaluvchi unga shunchalik tez moslashadi, xuddi
shu tariqa tezkorlikda
(reaksiyaning latent vaqti juda qisqa bo’lishiga qaramay) javob qaytaradi.
Turli metodikalar bilan atroflicha tekshirishlar shuni ko’rsatadiki, bu qonun eng
oddiy sharoitlarda ham saqlanib qolar ekan. Xotira 5 ta muhim mezonga muvofiq
ravishda turlarga, ko’rinishlarga ajratiladi:
I ruhiy faoliyatning faolligiga ko’ra xotira quyidagi turlarga bo’linadi:
A) harakat yoki motor harakat xotirasi;
B) obrazli xotira;
V) his-tuyg’u yoki hissiyot xotirasi;
G) so’z-mantiq xotira.
II. ruhiy faoliyatning maqsadiga binoan;
A) ixtiyorsiz, b)ixtiyoriy, v) mexanik.
III. ruhiy faoliyatning davomiyligiga ko’ra:
A) qisqa muddatli xotira
B) uzoq muddatli;
V) operativ (tezkor) xotira.
IV. ruhiy faoliyat qo’zqatuvchisining sifatiga ko’ra:
A) musiqiy, b) eshitish xotirasi.
