Savol:  1.Materik iqlimi qanday shakillanadi? 2. Materikda organik turlar qanday tarqalgan? MAVZU: XIND OKEANI

89
TAYANCH TUSHUNCHALARI 

Adirlar o'rta Osiyo tog'lari etagidagi cho'l va chalacho'l qirlar Neogen va
antropogen davrlarining cho'kindi tog' jinslaridan tarkib topgan.
Aysberglar (gollandcha-iysberg) okeana dengiz va ko'llarda suziyu yuradigan
yoki sayozliklarga o'tib qoladigan katta muz parchalari suvga tushib kelayotgan
muzliklarning sinishidan hosil bo'ladi.
Alp burmalanishi yer tarixining kaynazoy erasida ro'y bergan burmalanish
nomi shu burmalanishda vujudga kelgan Alp tog'lari nomidan olingan.
Antekliza (yunonchi anti-qarshi va klisis og'ish) platformalarda yer po'stining
salgina ko'tarilgan gumbazsimon shakllari gumbazsimon qirlar. Kengligi bir necha
yuz km ga yetishishi mumkin. Yer po'stining uzoq vaqt davomida asta-sekin
ko'tarilishi natijasida hosil bo'ladi.
Antisiklon yunoncha anti-qarshi suklon aylanuvchi atmosferada ro'y
beradigan katta gidrob Havo bosimidagi farqlar ta'sirda shamollar markazdan
chekkaga tomon yo'naladi. Lekin yerning o'zi yoki atrofida aylanishi ta'sirida
shamol shimoliy yarim sharda o'z yo'nalishini o'zgartirib soat mili harakati
yo'nalishida janubiy yarim sharda teskari yo'nalishda esa soatiga o'rtacha 30 km
tezlikda siljiydi.
Antropogen yunoncha antronos inson va genes tutilgan inson faolityai
natijasida yoki uning ta'siri natijasida vujudga kelgan demakdir. Aralash o'rmonlar
ignabargli va keng bargli daraxt turlari aralash o'sadigan o'rmonlar. Arxipalag to'da
orollar italyancha arxi-dastlabki pelago dengiz bir-biridan unchalik uzoq bo'lmagan
va odatda bir butun deb hisoblanadigan orollar to'dasi.Atlas Liviyaning afsonaviy
podshosi nomidan olingan jo'g'rofiy geologik tarixiy astronomik iqlimiy va boshqa
haritalarning sistemali to'plami atmosfera bosimi atmosferaning yer yuzasiga va
undagi barcha narsalarga ko'rsatadigan gidrostatik bosimi.
Atmosfera frontlari troposferada turli hil fizik hususiyatlarga ega bo'lgan
havo massalarini bir-biridan ajratib turuvchi kambar eni bir necha un km lekin
uzun cho'zilgan yuzlab ba'zan minglab km oraliq o'tkinchi zona.
Balandlik mintaqalari tog'larda yuqoriga ko'tarilgan sari tabiatning qonuniy
o'zgarib borishi B.M ning paydo bo'lishiga asosiy sabab yuqoriga ko'tarilgan ya'ni
havoning asosiysi manbai bo'lgan yerdan uzoqlashgan sari sharoitning o'zgarib
borishidir.
Baland tog'lar rel'fning morfogenetik tipi balandligi 2000 m dan yuqori
bo'lgan tog'lar.
Burmali tog'lar tektonik harakat ta'sirida tog' jinslari qatlamlari burmalangan
va tevarak atrofdagidan baland ko'tarilib qolgan tog'lar.
Bug'lanish moddalarning hususan suvning suyuq holatdan bug' holatiga
o'tishi.
Bo'yin quruqlikning ikki katta qismini masalan ikki materikni bir-biri bilan
materikni yarim orol bilan tutashib turuvchi quruqlik.
Vodiy rel'fning uzun cho'zilgan botiq shakli hosil bo'lishga ko'ra erozion va
tektonik bo'ladi.
Vulkan lotincha vulkanus-olov hudosi yonar tog' yer po'stida ro'y beradigan
tektonik harakatlar natijasida hosil bo'lgan tekislik.

90
Iqlim yer yuzasi biror joyi ob-havosining ko'p yillik rejimi iqlim quyosh radiasiyasi

yer yuzasining xolati va atmosferadagi havo harakatlari hosilasidir. Iqlim
mintaqalari yer yuzasida kenglik bo'ylab yoki kenglikka yaqin yo'nalishda
cho'zilgan hamda bir birlaridan quyoshning nur energiyasi bilan isitilishiga hamda
atmosferadagi havo xarakatlariga ko'ra farq qiluvchi mintaqalar. Iqli hosil qiluvchi
omillar joyning jo'g'rofiy kengligiga dengiz sathidan balandligi dengiz va
ququrliklarning bir-biriga nisbatan joylashishi yer yuzasining tuzilishi yer
yuzasining xolati okean oqimlari atmosfera harakatlari shamollar. Kaynazoy erasi
yunoncha kaynos yangi zoye-hayot yer geoglogik tarixining eng yangi erasi 67
mln yil davom etayapti. Uchta davrga bo'linadi: paleogen neogen va antropogen.
Keng bargli o'rmonlar qishda bargini to'kadigan shapaloq bargli darxtlar
o'sadigan o'rmonlar: buk eman zarang jo'ka garb va boshqa daraxtlar o'sadi.
Kontinental iqlim havoning sutkalik va yillik haroratlari farqlari katta bo'ladigan
yog'in kam yog'adigan hududlar iqlimi. Ko'p yillik muzloq yer mangu to'ngi yer
abadiy muzloq yer to minglab yillargacha davomidan muttasil muzlab yotadigan tog'
jinslari. Laguna italiyancha laguna lotincha lakus qo'l to'lqin keltirgan qum
marzalari orqali dengizdan ajralib qolgan tabiiy sayoz suv havzasi Laterit tuproqlar
lotincha later-g'isht doimiy yashil sernam o'rmonlar tagida tarkib topadigan qizil
tuproqlar magma yunoncha magm-quyiq moy yer qarida murakkab fizik kimyoviy
jarayonlar natijasida hosil bo'lgan katta haroratli suyuq modda. Magmatik tog'
jinslari magmaning sovishi va kristallashidan hosil bo'lgan tog' jinslari magma
o'rmonlari tropiklarning dengiz suvi ko'tarilganda suv bosadigan pastak tekis
qirg'oqlarida o'sadigan doimiy yashil butazorlar va past bo'yli daraxtzorlar.
Materik yon bag'ri okean tubining qirg'oqqa yaqin qismi rel'f materik
sayyozligi bilan okean tagi orasida. Materiklar hamma tomondan yoki deyarli
hamma toomndan okean va dengiz suvlari bilan o'ralgan eng katta quruqlik osti yer
po'stidan farq qiladi. Materik muzligi quruqlik yuzasidagi muzliklar turlaridan biri
yer yuzasining yahlit muz qalqoni hosil qilib qoplab yotadi. Materik orollari bir
zamonlar materiklarning tarkibiy qismi bo'lib keyinchalik quruqlikning cho'kishi
tektonik yoriqlar natijasida ulardan uzilib qolgan quruqliklar Materik sayyozligi
rel'f materiklarning dengiz va okeanlar qirg'oqlari bo'ylab cho'zilgan suv osti
davomida eni bir necha km dan 1200-1500 km gacha yetadi. Morena muzliklar tashib
yuradigan va olib kelib qoldirgan tog' jinslar parchalari g'ulatoshlar palaxsa toshlar
shag'al gil qum. Muzliklar sharoiti qulay joylarda qor to'planishida hosil bo'lib qiya
toomnga siljib turuvchi muz massasi. Mo''tadil iqlim mo''tadil mintaqalar iqlimi
mo''tadil mintaqalarda quyosh hech qachon qoq tepaga kelmaydi va uning ufqdan
balandligi katta farq qiladi. Mo''tadil mintaqalar yerning 40 va 65 gradus shimoliy
kengliklar bilan 42 va 58 gradus janubiy kengliklar orasida joylashgan. Iqlimning
aniq mavsumiyligi kontinentallikning kattaligi qishning qattiq sovuqligi yozning turli
darajada issiqligi bilan ajralib turadi.
NATO shimoliy Atlantika xarbiy tashkiloti 1949 yilda xarbiy siyosiy uyushma
tarzida tuzilgan.
Nurash tog' jinslarning havo suv muz haroratining o'zgarib turishi organizmlar
ta'sirida parchalanib uzoqlashishi hamda kimyoviy tarkibining o'zgarish jarayoni.
Okean tinch okeanning markaziy va janubiy g'arbiy qismida joylashgan
ko'pdan ko'p orollar to'dasi.

91
Okean oqimlari dengiz oqimlari katta suv massasining boror ta'sir shamollar

bosimning turlicha bo'lishi suvning sho'rligi va haroratidagi farqlar va x.k.
natijasida muayyan yo'nalishda harakat qilish oqishi.
Okean qa'ri dunyo okeanining eng chuqur qismlari eng chuqur yerlari 11022
m gacha. Okean yer po'stining geosinklinal mintaqalar yoriqlarida joylashgan
bo'ladi.
Ostonalar ostona toshlar daryo o'zaning qattiq jinslardan tarkib topgan sayoz
yoki balandroq joylari.
Pampa kechua indiyonlari tilida pampa o'tloq jnubiy Amerika janubida
joylashgan subtropik dasht yerlar.
Plato yer yuzasi yassi yoki sal to'lqinlangan ba'zan bir oz parchalangan baland
tekislik yonbag'irlari ko'pincha kesilgandek tik bvladi.
Platforma fransuzcha plpt-yassm forme-shakl yer po'stining nisbatan barqaror
tektonik harakatlarga kam beriladigan yirik barqaror bo'laklari.
Plita platformalarning pasaygan va ustini salgina qiya yoki gorizontal yotgan
chiqindi jinslar qoplagan qismlari P.Lar zaminining kristalli va metamorfiklashgan
qattiq jinslarini keyingi geologik davrlarning dengiz va quruqlik yotqizilgan
qoplashidan vujudga keladi.
Rel'f (fran-rel'f ko'taraman) yer yuzasi shakllari tog'lar tekisliklar past
tekisliklar adirlar yassi tog'liklar tepaliklar qirlar vodiylar botiqlar soylar yassi
tog'liklar majmui. Rel'f ikki hil kuch ikki endogen va tashqi ekzogen kuchlarning
birgalikda hamda muntazam o'zaro ta'siri natijasida vujudga keladi.
Savanna impan Sabana har yer har yerda yakka holda yoki to'p-to'p daraxtlar
o'sadigan quruq tropik o't o'simliklari o'tlar orasida bo'yi 1-3 ga yetadigan g'allagulli
qirg'oqchil o'simliklar ko'p.
Savana zonalari asosan subekvatorial kamroq tropik va subtropik mintaqalarda
joylashgan tabiat zonalari.
Sinekliza yunon Sin birlikda va yenklisis egilish yer po'stining platformalarida
salgina botiq qismi endi bir necha yuz km ga yetadi.
Subalp o'tloqlari mo''tadil va subtropik mintaqalarida tog'larning yil bo'yi
deyarli bir tekisda yog'in tushadigan salqin asosan o't o'simliklar o'sadigan mintaqasi.
Subantarktika mintaqasi janubiy yarim shardagi jo'g'rofiy mintaqa janubiy
kenglikning 58-60 gradus va 65-67 orlig'ida joylashgan asosan okeanlarga to'g'ri
keladi.
Subartika mintaqasi shimoliy yarim shardagi jo'g'rofiy mintaqa. Janubiy
chegarasi 60-65 gradus shimoliy kenglik bilan 67-73 oralig'ida shimoliy kenglik
orasida joylashgan.
Subtropik mintaqalar subtropiklar yerning har ikkala yarim shardagi jo'g'rofiy
mintaqalar 30 va 40 gradus kengliklar orasida joylashgan. Vegetasiya yil bo'yi davom
etadi sovuq oyning o'rtacha harorati 0 gradusdan yuqori.
Suv osti tizimlari okeanlar va ba'zi bir dengizlar tagidagi uzun cho'zilgan va
balandligi 4-5 km ga yetadigan ko'tarilmalar tog'lar.
Tekislik yer yuzasining yassi yoki bir oz o'tkir bo'lgan katta yassi tog'liklarga
bo'linadi.

92
Tektonika yunoncha tektonikos binokorlikka oid geologiya yer xaqidagi

fanning bir tarmog'i yer po'stining tuzilishi va uning ichki kuchlar ta'sirida yerning
taraqqiyoti jarayonida ro'y berayotgan o'zgarishlarni o'rganadi.
Tog'lar yer po'stining yakka-yakka yoki qator tizmalar palaxsalar shaklida
ko'tarilgan joylari.
Tog'lik dengiz sathidan juda balandda joylashgan ustida tekislangan yuzlar
bilan birga tog' tizmalari ham bo'lgan keng baland tog'li o'lka.
Tropik iqlim tropik kengliklarning yil bo'yi havo issiq bo'ladigan iqlimlari.
Tropik mintaqalar yer sharidagi ikkita tabiat mintaqasi shimoliy janubiy yarim
sharlarda taxminan 20 va 30 gradus kengliklar orasida joylashgan.
Tropik o'rmonlar tropik mintaqada yil o'yi issiq seryog'in joylarda 25 gradus
shimoliy kenglik bilan 30 gradus janubiy kenglik orasida o'sadigan o'rmonlar.
Fauna lotincha Fauna qadimgi Rim afsonasida o'rmon dala hayvonlar hudosi
yer yuzasida yoki hozir mavjud bo'lgan barcha hayvonlar.
Flora lotin Flora Rim afsonasida gullar va bahor ma'budasi biror-bir joy
mamlakat yoki geologik davrga xos bo'lgan barcha o'simliklar majmui.
Xaritalar lotin Xartes yozuv uchun mo'ljallangan pairus varag'i yer yuzasi
yulduzlar osmonning tekis sathidagi materik yo'l bilan kichraytirilgan va
umumlashtirilgan tasviri.
Chala cho'llar mo''tadil mintaqadagi dashtlar bilan cho'llar orasida joylashgan
quruq iqlim sharoitida tarkib topgan tabiat zonalari.
Cho'l mo''tadil subtropik tropik mintaqalardagi juda qirg'oqchilik kontinental
iqlimli yerlar.
Cho'qqi tog' tepa qirlarning baland nayzasimon o'tkir ko'pincha kristalli
qattiq toshlardan iborat.
Shamol havoning yuqori bosimi joylardan past bosimli joylarga tomon oqishi
harakati.
Sharshara daryo suvining o'zandagi jarliklardan otilib tushishi . Bundan
jarliklar qattiq tog' jinslari yer yuzisiga chiqqan joylarda vujudga keladi.
Ekvator lotin ekuator tenglashtiruvchi yer yuzasida qutblardan barobar
uzoqlikdan o'tkazilgan aylana chiziq.
Ekvator iqlimi yil bo'yi havo issiq 24-28 gradus yog'in ko'p o'rtacha 1500-
3000 mm fasllar bir-biridan farq qilmaydigan iqlim.
Ekvator mintaqasi 8 gradus shimoliy kenglik bilan 11 gradus janubiy kenglik
oralig'ida joylashgan jo'g'rofiy mintaqa.
Ekvator o'rmonlari ekvator mintaqasi tabiat zonasi. Ekvatorning har ikkala
yonida joylashgan.
Yarim orol uch tomondan suv bilan o'ralib farq bir tomonda kichik masofada
katta quruqlikka tutashgan yer.
O'zan daryo vodiysining eng past suv oqadigan hatto suv qaytish davrida ham
oqim bo'ladigan qismi.
O'rmon asosiy o'simlik turi bir-biriga yaqin zich o'sgan daraxtlardan iborat
bo'lgan o'simlik tipi qalin daraxtzor.
O'rmon dasht o'rmon bilan dasht yerlar almashinib turadigan tabiat zonasi
landshaft.

93
O'rmon tundra artika mintaqasida landlashftlari o'rmon va tundralardan iborat

bo'lgan tabiat zonasi.
O'rta dengiz iqlimi o'rta dengiz bo'yiga xos iliq (5-10 gradus) yozi issiq (20-
25 gradus) yog'in miqdori yiliga 400-600 mm bo'lgan yog'in asosan qishda
yog'adigan iqlim tipi.
O'rta yillik harorat ma'lum joydagi hayvonning yillik o'rtacha harorati. Yillik
o'rtacha harorati 12 ta o'rtacha oylik haroratlarni bir-biriga qo'shib 12 ga taqsimlash
yo'li bilan topiladi.
O'rtacha sutkalik harorat havoning sutka davomidagi o'rtacha harorat. Sutka
davomida har 3 soatda o'lchab aniqlangan harorat ko'rsatkich bir-biriga qo'shilib 8 ga
taqsimlanib hosil qiladi.
Qadimgi tog'lar alp burmalanishidan oldingi eralarda vujudga kelgan tog'lar.
Mas.tyanshan Ural Appalachi tog'lari.
Qalqon platformalarning kristalli jinslardan tuzilgan va eni bo'yi yuzlab hatto
minglab km ga cho'zilib ko'tarilib qolgan qismlari.
Qit'a yer sharidagi quruqlikning katta qismlari qit'aga materik va uning yon-
beridagi materik bilan tektonik tarixiy bog'langan orollar ham kiradi.
Qutbiy doiralar ekvatordan 66 gradus 33 shimoldan va janubdan o'tgan
paralellar.
Qutbiiy iqlim yerning shimoliy va janubiy qutbiy o'lkalari iqlimi qishda
quyosh nuri juda kam tushunganligidan va koinotga ko'p tushunganligidan issiqlik
tarqab ketganligidan iqlim sovuq bo'ladi.
Qutb kuni yoz faslida quyoshning har ikki tropik shimoliy va janubiy tropiklar
ustida bo'lgan vaqtda qutblar atrofida quyosh botmaydi. Qutb yulduziga qaraganda
qutb deyiladi.
Qutbni qish faslida quyosh nuri tushmasligi natijasida har ikkala qutbiy
doiralar ichida uzoq vaqt davom etadigan tun.
Qo'ltiq okean dengiz va ko'llarning quruqlik ichkarisiga kirib turgan qismi.
G'arbiy havo oqimi atmosferaning umumiy sirkulyasiyasi jarayonida g'arbdan
sharqqa tomon ko'proq esuvchi havo oqimi.