sistema dasturlari – turli yordamchi vazifalarni bajaruvchi dasturlar, masalan:
kompyuter resurslarini boshqarish (protsessor, xotira, kiritish-chiqarish qurilmalari);
foydalanilayotgan ma’lumot nusxalarini hosil qilish;
kompyuterni ishlash imkoniyatlarini tekshirish;
kompyuter haqida ma’lumotlar berish va hokazo.
amaliy dasturlar – foydalanuvchiga aniq bir foydalanish sohasida ma’lumotlarga ishlov berish va qayta ishlashni amalga oshiruvchi jami dasturlar;
uskunaviy dasturlar – kompyuter uchun yangi dasturlar tayyorlash va tahrirlashni yengillashtiruvchi dasturlar.
Bu ajratishning shartli ravishda deyilishiga sabab shuki, dasturiy ta’minotning keskin rivojlanishi va kompyuterlarni qo‘llanish sohasining kengayib borishi ba’zi dasturlarning bir turdan boshqa turga o‘tib qolishiga sabab bo’lmoqda. Masalan, ba’zi amaliy dasturlarning qo‘llanish sohasi chuqurlashib borganligidan va alohida zaruriyatga egaligidan uskunaviy dasturga aylanib bormoqda. Ikkinchi tomondan, foydalanuvchiga e’tiboriga shunday dasturlar tavsiya etilmoqdaki (masalan, “elektron suhbatdosh”), ularni yuqoridagi xususiyatlar bo’yicha ajratish mushkul.
Hozirgi kunda dasturiy ta’minotni quyidagi o’zaro bog’langan guruhlar orqali ifodalash mumkin:
operatsion sistemalar (MS DOS, Windows naqllari, Unix, Linux, Nova, Mandriva, Machintosh, Doppix) va qobiq-dasturlar (Norton Commander, Far manajer, Windows Commander, Total Commander);
dasturlash sistemalari (BASIC, Visual Basic, Paskal, Delphi, C, C++);
uskunaviy sistemalar (redaktorlar, sozlovchilar, makroassemblerlar);
integrallashgan dasturlar paketi (matn muharrirlari, matn protsessori, elektron jadvallar, ma’lumotlar omborini boshqarish sistemalari);
mashina grafikasi sistemalari (ilmiy, muxandislik, o’quv, animatsion, ijodiy);
ma’lumotlar omborini boshqarish sistemalari (FoxPro, Access, Paradox);
amaliy dasturiy ta’minot (buxgalterlik, nashriyot, avtomatik loyixalash sistemalari, elektron jadvallar).
Ko’pincha amaliy dasturlarni ilovalar (rus. prilojeniya) deb ham atashadi. Barcha ilovalar alohida dastur sifatida yoki integrallashgan (birlashtirilgan) sistemalar sifatida qaralishi mumkin. Odatda, ekspert sistemalar, matematik hisoblash, modellashtirish va tajriba natijalarini qayta ishlash dasturlari, shuningdek ofis sistemalari integrallashgan sistemalardan iborat. Keng tarqalgan va qulay integrallashgan sistemaga misol sifatida Microsoft Office integrallashgan sistemasini olish mumkin. Microsoft Office integrallashgan sistemasi o’z ichiga matn protsessori, elektron jadval, ma’lumotlarni boshqarish sistemasi, taqdimot hosil qilish dasturi, elektron pochta bilan ishlash dasturi va boshqa dasturlarni o’zida mujassamlashtirgan. Bu integrallashgan sistemadagi biror dastur yordamida hosil qilingan ma’lumotlarni sistema ichidagi boshqa dasturlarga osongina bog’lash mumkin.
Sistema dasturlarining bir bo’lagi sifatida yordamchi dasturlar – utilitlar (lotin. – foydali) ishlab chiqilgan. Bu dasturlar operatsion sistemaning imkoniyatini oshirishga xizmat qilishi yoki alohida vazifani bajarishi ham mumkin.
Utilitlarning ba’zi ko’rinishlari:
kompyuter qurilmalarini boshqaruvchi va testdan o’tkazuvchi dasturlar;
kompyuter qurilmalarini boshqaruvchi drayver dasturlar;
axborotni zichroq yozilishini ta’minlovchi arxiviator dasturlar;
kompyuterning ishiga zarar keltiruvchi va foydalanuvchi ishiga hala beruvchi dasturlardan himoyalovchi antivirus va antispam dasturlar;
kompyuterlar orasida ma’lumot almashishni ta’minlovchi kommunikatsiya dasturlari;
|
