O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT
TEXNOLOGIYALARI VA KOMMUNIKASIYALARINI
RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI
MUXAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT
AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
Topshiriq - 5
Bajardi: Jo’rayev Rohatillo
Tekshirdi:
Salixova Muxayyo
Toshkent 2023
5-TOPSHIRIQ
Vazifa-1
SHAXS XUSUSIYATLARINI O‘RGANISH METODIKALARI.
(R.KETTEL, AYZENK TESTLARI)
Har bir fan aniq ma’lumotlarga asoslanadi. Ma’lumotlarga ega bo‘lish usullari
ilmiy-tadqiqot metodlari yoki bilim, nazariya, ta’limot deb ataladi.
Har qanday fanga o‘xshash psixologiya ham o‘zining tadqiqot metodlariga ega.
Psixologik tadqiqotlarda qoʻllaniladigan metodlarning barchasini 4 ta guruhga
ajratish mumkin.
Shaxsni tadqiq etish metodlari
1. Tashkiliy metodlar - qiyosiy, longityud va majmua metodlari
2. Tajriba metodlari - kuzatish va o‘zini kuzatish (introspeksiya), tajriba metodlari
(laboratoriya, tabiiy, shakllantiruvchi), psixologik tashhislash metodlari
(testlar, anketalar, so‘rovnomalar, sotsiometriya, suhbat, intervyu), faoliyat mahsuli
tahlili (xronometriya, kasbiy ta’riflar, mahsulot va bajarilgan ishlarni baholash va
boshqalar), tarjimai hol va egizaklar metodlarini o‘z ichiga oladi
3. Maʼlumotlarni qayta ishlab chiqarish metodlari - miqdoriy (statistika) va sifat
(materialni guruhlarga ajratish, tahlil) metodlari kiradi.
4. Izohlash metodlari - turli xildagi irsiy (materilning rivojlanishdagi alohida
davrlar, bosqichlar, xavfli vaziyatlar va boshqalarni ajratib ko‘rsatgan holda tahlili)
va tarkibiy (psixika barcha xususiyatlarining tuzilishlari o‘rtasidagi aloqani
o‘rnatish) metodlar kiradi.
Xulosa o‘rnida aytish mumkinki, metodni samarali qo‘llash uning validligi va
ishonchliligiga bog‘liqdir.Ishonchlilik va validlik – bular psixologik tashhisning
sifati va yuqori samaradorligini aniqlash mumkin bo‘lgan mezonlar.
2. Shaxsni oʻrganishda tizimlilik prinsipi darajalari,komponentlar
va tuzilma xosil qilish mexanizmlari.
Shaxsni oʻrganishda tizimlilik prinsipi quyidagi tadqiqot yo`nalishlarini belgilaydi:
Shaxs murakkab o`rganish tizimiga egaki, uning tashkil etuvchilarning murakkab
xususiyatlari darajasiga ko`ra birlashtirish va tashkllashtirish orqali
o`rganilayotgan sistemaning darajasini va uning lohida jihatlarini ajratishga imkon
beradi. Masalan, rus olimi K.K.Platonov individuallikni 4 darajasini ajratib
ko`rsatadi:
Shaxsning yo`nalganligi va axloqiy sifatlarni mujassamlashtirganlik darajasi;
Bilim, ko`nikma va malakalarni mujassamlashtirganlik darajasi;
Alohida psixik jarayonlarning kechishini ifodalovchi individual xususiyatlarni
mujassamlashtirganlik darajasi;
Jinsiy hamda yosh xususiyatlari, temperamentni mujassamlashtirganlik darajasi.
Prinsip va tizimnitashkil qiluvchi mexanizmlarni bir butunlikda yoritish. Masalan,
motivning maqsadga aylanishi mexanizmi, ko`pgina xilma xil aloqalarni
ta’minlash mexanizmi, siqib chiqarish va qarshilik ko`rsatish mexanizmi va
boshqalar.
Shaxs muammosi va fanning metodologik darajalari
Shaxs muammosini o`rgnishga yondashuvlarning bir jihati uning ongini
o`rganishga yo`nalganligidir. Psixologiya shasning uslub jihatini o`rganishda tabiiy
fanlarning metodlarini modifikatsiya qilish asoida erishdi. V.Vund vba boshqa
psixologlar inson tabiatini o`rganishda tabiiy – ilmiy fanlar ta’sirida uni insonning
aqlini o`rganishda foydalandilar. Ushbu tadqiqotlarda psixik jarayonlar
eksperimental o`rganilgan bo`lsada, ammo ularda cheklanishlar bor edi.
XX asrning dastlabki 10 yilligida amerikalik olim Djon B.Uotson biologik
masalalarni o`rganishga e’tibor qaratdi va bu esa shaxs xulq – alvorini o`rganishga
qaratilgan bo`lib. V.Vuntning qarashlariga zid edi. Uotsonning bu harakatlari
bexeviorizm deb nomlandi. U psixologiya inson tabiatining moddiyjihatlarini
o`rganishga qaratilgan bo`lishi kerak degan g`oyani ilgari surdi. Uning g`oyasicha,
tashqi xulq – atvor psixologiyaning o`rganish asosi bo`la oladi. Bu esa xulq –
atvorni o`rganishga ehtiyoj tug`diradi. Bexiviorizm esa inson tabiatini mexanik
tasvirini o`zida mujassam etadi. Keyinchalik bu go`yani Skinner boyitdi. Shaxs
psixologiyasi metodalogik masalalarining boshlang`ich bo`ginlaridan biri sifatida
Z.Freyd faoliyatni qad etgan. U o`zini g psixoanalizig asos solan. Bu esa uning
vrachlik faoliyatida emotsional buzulishlardan aziyat chekkan insonlarni o`rganish
orqali o`zining ilmiy yondashuviga asos soldi. U o`zining uzoq vaqtli seanslari
asosida bemor hayotining ijodiy talqinlarini taqdim etdi. Uning yondashuvi
eksperimental o`rganishdan keskin farq qildi. Freydning psioanalitik yondashuvi
inson tabiati haqidagi noyob qarashlarni ishlab chiqishga sabab bo`ldi.
G.Olpordning xizmatlari hisobida o`tgan asrning 30 yillariga qadar Garvard
universitetida shaxs psixologiyasi amerika psixologiyasida bir tizimga keltirishga
erishildi. Uning ishlari natijasida psixologiyada nomotetik va ediografik
yondashuvlarning qo`llash hamda ularning muvofiqlik masalalari muhokama
qilindi
Shaxsiy xususiyatlarni o'rganish haqida gap ketganda, turli usullar va testlar
mavjud. Quyida R.Kettel testi va Eyzenk testlari kabi tez-tez ishlatiladigan usullar
keltirilgan: O'z-o'zidan hisobot berish uchun so'rovnomalar: O'z-o'zidan hisobot
berish so'rovnomalari shaxsiy xususiyatlarni baholash uchun keng qo'llaniladi.
Shaxslar o'zlari haqidagi bir qator bayonotlar yoki savollarga javob berishadi, ular
har bir bandga qanchalik rozi yoki rozi emasligini ko'rsatadilar. Keyin javoblar
shaxsiy xususiyatlarning mavjudligi va intensivligini aniqlash uchun baholanadi.
R.Kettel testi o'z-o'zidan hisobot berish so'rovnomasiga misol bo'lib, unda
ekstraversiya, nevrotizm, rozilik, vijdonlilik va tajribaga ochiqlik kabi
shaxsiyatning turli o'lchamlarini o'lchaydi. Eysenck shaxsiyati so'rovnomasi:
Eysenck shaxsiyati so'rovi (EPQ) Hans Eysenck tomonidan ishlab chiqilgan keng
qo'llaniladigan o'z-o'zini hisobot inventaridir. U shaxsiyatning uchta asosiy
o'lchovini baholaydi: ekstraversiya, nevrotizm va psixotizm. Anketa ishtirokchilar
Likert shkalasi bo'yicha baholaydigan bayonotlardan iborat. Har bir o'lchov
bo'yicha ballar shaxsning ekstraversiya, hissiy barqarorlik va impulsivlik bilan
bog'liq shaxsiy xususiyatlarini tushunish imkonini beradi. Xulq-atvorni kuzatish:
Turli vaziyatlarda odamlarning xattiharakatlarini kuzatish va qayd etish ularning
shaxsiy xususiyatlari haqida tushuncha berishi mumkin. Bu usul turli
kontekstlarda, masalan, ijtimoiy munosabatlar, ish sharoitlari yoki shaxsiy
vaziyatlarda xatti-harakatlarni muntazam ravishda kuzatish va qayd etishni o'z
ichiga oladi. Tadqiqotchilar yoki o'qitilgan kuzatuvchilar kuzatilgan xatti-
harakatlarni tahlil qiladilar va shaxsiy xususiyatlar bilan bog'liq naqshlarni
aniqlaydilar. Intervyu: Shaxs xususiyatlarini baholash uchun tuzilgan yoki yarim
tuzilgan intervyulardan foydalanish mumkin. Ushbu intervyularda o'qitilgan
intervyu oluvchi shaxsning shaxsiyati bilan bog'liq ma'lumotlar uchun aniq
savollar va tekshiruvlar so'raydi. Keyin javoblar har xil shaxsiy xususiyatlarning
mavjudligi va xususiyatlarini tushunish uchun tahlil qilinadi. Proyektiv testlar:
Proektiv testlar shaxsning ongsiz yoki yashirin tomonlarini ochishga qaratilgan.
Ushbu testlar odamlarda siyoh dog'lari (Rorschach Inkblot Test) yoki rasmlar
(tematik idrok etish testi) kabi noaniq ogohlantirishlarni taqdim etadi va ulardan
ko'rgan narsalarini sharhlashni yoki hikoya qilishni so'raydi. Javoblar shaxsning
asosiy shaxsiyat dinamikasi haqida tushuncha beradi. Xulq-atvorni baholash: Bu
usul nazorat ostidagi muhitda yoki simulyatsiya qilingan vaziyatlarda shaxsning
xatti-harakatlarini bevosita kuzatish va baholashni o'z ichiga oladi. U o'ziga xos
shaxsiy xususiyatlarni yoki xatti-harakatlar modellarini baholash uchun rol o'ynash
mashqlarini, muammolarni hal qilish vazifalarini yoki boshqa xatti-harakatlarni o'z
ichiga olishi mumkin. Shuni ta'kidlash kerakki, shaxsiyat xususiyatlarini o'rganish
juda murakkab va hech qanday usul shaxsning shaxsiy xususiyatlarini to'liq
qamrab olmaydi. Tadqiqotchilar va mutaxassislar shaxsiy xususiyatlarni har
tomonlama tushunish uchun ko'pincha usullarning kombinatsiyasidan
foydalanadilar. Bundan tashqari, ushbu baholash natijalarini ehtiyotkorlik bilan
sharhlash va aniq tahlil qilish va talqin qilish uchun malakali mutaxassislarga
tayanish juda muhimdir.
| 