3.2 Zanjirdan tok uzluksiz o’tib turishining asosiy sharti uning tarkibida elektr energiyasi manbaining bo’lishi.
Zanjirdan tok uzluksiz o'tib turishning asosiy sharti, zanjirning tarkibida elektr energiyasi manbasining bo'lishi va tok olish uchun zarur elektr qurilmalarining mavjudligidir. Elektr energiyasi zanjirdan olinadi va tok olish uchun qurilmalarning, masalan, lampalar, elektronik qurilmalar, elektr uyroqlar yoki boshqa energiya iste'mol qiluvchi vositalarning zanjir bilan bog'liq bo'lishi kerak.
Tok uzluksiz o'tib turishning qo'llanilishi o'zaro bog'liqligi va elektr energiyasining davlati bilan bog'liqdir. Elektr energiyasi, elektronlar tomonidan o'zgaruvchanlik (voltaj) ko'rinishida ta'minlanadi va zanjir orqali o'tadigan elektronlar zanjirning o'zida o'zgaruvchanlikka o'zgartirilishi vaqti bilan toqqa o'tadilar. Bu elektronlar zanjirning o'zida elektr energiyasini o'z ichiga oladi va ushbu energiya tok olinadigan qurilmalarga o'tkaziladi.
Elektr energiyasining zanjirdan tok uzluksiz o'tib turishning asosiy sharti bo'lishi, elektrik tarmoqlarining qattiq bog'liqligi, to'g'ri ulanishlar, to'g'ri tizim parametrlarini ta'minlash, izolyatsiya va elektrik uskunalarining qo'llanishidan iboratdir. Agar zanjirda yoki tizimda izolyatsiyada muammo bo'lsa, ulanishlar noto'g'ri bo'lsa yoki qurilmalarning to'g'ri ishlashi uchun zarur qurilmalar yo'q bo'lsa, elektr energiyasini to'g'irlash va tok olish imkoni yo'q bo'ladi.
Bundan tashqari, elektr energiyasining tok uzluksiz o'tib turishning sharti bo'lishi uchun zanjirning davlati ham muhimdir. Elektr tarmoqlarida yuqori voltaj, yorug'lik miqdori va kuchning to'g'ri taqsimlanishi, tarmoqlar orasidagi impedans (rezistorlar, induktorlar, kondensatorlar) kabi omillar zanjirning davlatini ta'qiqlayishi mumkin. Bunday muammolar zanjirdan tok uzluksiz o'tib turishni ta'minlashni qiyinlashtiradi.
Bundan tashqari, tok uzluksiz o'tib turish uchun zanjirda moslashuvchanliq va xavfsizlikni ta'minlash ham muhimdir. To'g'ri elektr o'rnatish, zanjirdagi yorug'lik miqdorini cheklash va qurilmalarni arizadan himoya qilish uchun tizimni qo'llab-quvvatlash, bojxona, avtomatik suv oqlanishi va boshqa xavfsizlik vositalarini o'rnatish zarur bo'ladi.
Bundan tashqari, yuridik talablar ham elektr energiyasini tok uzluksiz o'tib turishda ahamiyatga ega bo'ladi. Boshqaruvchi organlar va elektrik standartlarga asoslangan qoidalarga rioya qilish zarur bo'ladi. Bu talablar, elektrik tarmoqlarini, to'g'ri o'rnatishlarni, yorug'likning ta'minlanishini, xavfsizlikni va qurilmalarni tekshirishni o'z ichiga oladi.
Bundan tashqari, tok uzluksiz o'tib turishning sharti bo'lishi uchun energiya iste'mol qiluvchi vositalar va qurilmalar ham zarur bo'ladi. Bu, elektronikZanjirdan tok uzluksiz o'tib turishning asosiy sharti uning tarkibida elektr energiyasi manbaining bo'lishi. Elektr energiyasi zanjirdan olinadi va tok olish uchun qurilmalarning, masalan, lampalar, elektronik qurilmalar, elektr uyroqlar yoki boshqa energiya iste'mol qiluvchi vositalarning zanjir bilan bog'liq bo'lishi kerak. Bu shart bajarilmaganida, zanjirning uzluksiz o'tib turishi va tok olish imkoni yo'q bo'ladi.
Elektiron maydon. Metallarda erkin elektronlarning tartibli harakat tezligi nisbatan kichik, odatda u sekundiga 1mm-dan oshmaydi. Lekin elektr maydonini tarqalish tezligi juda katta havo liniyalarida u amalda yorug’lik tezligiga teng bo’ladi. SHu sababli elektr zanjir tutashtirilganda unda tok deyarli bir onda paydo bo’ladi. Bu yerda hech qanday qarama-qarshilik yo’q, chunki elektr energiyasi manbai vujudga keltiradigan va zaryadlarga ta’sir etadigan elektr maydon liniya bo’ylab yorug’lik tezligida tarqaladi, elektr zaryadlar esa maydon ta’sirida nisbatan sekin siljiydi. Bu yerda shunday taqqoslash mumkin: suv bosimi stantsiyasidan yuboriladigan suv zarrachalari trubalarda ancha sekin harakatlangani bilan, vodoprovod jumragini ochish bilan bosim ostida shu zahoti suv tushadi. Elektr toki vujudga kelishi uchun o’tkazgichdan tarkib topgan elektr zanjir yaratish lozim. Har qanday elektr zanjiri o’zaro imilar bilan biriktirilgan, bitta yoki bir nechta elektr energiyasi manbalaridan va iste’molchilardan iborat bo’ladi.
Shuning uchun elektr zanjiri deb, elektr tokini hosil qiluvchi va uni oqib o’tishini ta’minlash uchun berk yo’l hosil qiladigan qurilmalar yig’indisiga aytiladi.
III-bob. 2-Rasm. Elektr zanjir sxemasi.
Rasm-2 da ko’rsatilgan elektr zanjirda elektr energiyasining manbai
(akkumulyator) mazkur zanjirning ichki qismini, iste’molchi-Rn, ampermetr-A, ulagich-U, birlashtiruvchi sim zanjirning tashqi qismini tashkil etadi. Ulagich ulanganda berk zanjir hosil bo’lib, zanjirdan elektr toki o’ta boshlaydi. Zanjirdan tok uzluksiz o’tib turishining asosiy sharti uning tarkibida elektr energiyasi manbaining bo’lishidir. Elektr energiyasining manbaida energiyaning boshqa turlari elektr energiyasiga aylantiriladi. Masalan; elektr mashina generatorlari bug’, gaz yoki gidravlik turbinalarning mexanik energiyasini, galьvanik elementlari va akkumulyatorlar ximiyaviy jarayonlar energiyasini, turli fotoelementlar yorug’lik energiyasini elektr energiyasiga aylantiradi.
Lekin elektr faqat energiyani uzatish uchun xizmat qiladi, chunki turli xil iste’molchilarda elektr energiyasi doimo energiyaning boshqa turlariga; Elektr dvigatellarda-mexanik energiyaga, yoritish qurilmalarida-nur energiyasiga, elektr pechlarda-issiqlikka aylanadi va x.k.
Elektr energiyasining iste’molchilarga uzatish elektr uzatish liniyalari orqali amalga oshiriladi. Elektr energiyasini energiyani boshqa turlariga aylantirib beruvchi moslamalar elektr iste’molchilar deyiladi.
Elektr tokining qiymatini ampermetr yordamida o’lchash mumkin. zanjirdan o’tayotgan elektr tokining qiymati o’tkazgichning ko’ndalang kesimidan vaqt (t) birligi ichida o’tgan elektr zaryadlarini miqdori bilan aniqlanadi, ya’ni tok kuchi zaryadlarning harakat tezligiga proportsional kattalikdir: i= dq dt
Agar zanjirdan o’tayotgan tokning yo’nalishi va qiymati vaqt davomida o’zgarmas bo’lsa, o’zgarmas tok deyiladi va quyidagicha ifodalanadi:
I= q*t
Xalqaro birliklar sistemasida elektr tokining o’lchov birligi sifatida amper qabul qilingan. O’tkazgichning ko’ndalang kesimidan bir sekund davomida 1 kulon elektr zaryadlari o’tgandagi tok kuchi bir amperga teng bo’ladi:
1A=1*к 1с
Katta tokni o’lchash uchun karrali birlik-1000A-ga teng kiloamper (kA), kichik toklarni o’lchash uchun esa- amperning mingdan bir qismiga teng bo’lgan (10-3 A) Zanjirdan tok uzluksiz o’tib turishining asosiy sharti uning tarkibida elektr energiyasi manbaining bo’lishi
milliamper (mA) va amperning milliondan bir qismiga teng bo’lgan 10-6A (mkA) ishlatiladi. Tok kuchiga bir necha misol keltiramiz: odam tanasidan o’tayotgan tok taxminan 5 mA-ga yetganda odam tok o’tayotganini seza boshlaydi, lekin bu tok 50 mA-gacha ortganda odam xayoti uchun xavfli bo’ladi. Eng ko’p tarqalgan cho’g’lanish lampalarining toki 0,1-1 A, lyuminestsent lampaniki-0,15 A. Elektr plita uchun 1,5-5 A tok kerak. O’rtacha quvvatli elektr dvigatellarni toki 5-25 A-ga teng.
Elektr miqdorining birligi Kulon (Kl) o’zgarmas tok 1 A bo’lganda 1 sekundda o’tkazgich ko’ndalang kesimidan o’tgan zaryad sifatida aniqlanadi:
Kuchlanish. Bir jinsli elektr maydonida musbat zaryadlangan zaryad q maydon kuchi ta’siri ostida M nuqtadan N nuqtaga ko’chadi. Rasm-1 zaryadning MN nuqtadagi bajargan ishini o’lchanadigan qiymati ikki nuqta orasidagi elektr kuchlanish deyiladi. Kuchlanish U-xarfi bilan belgilanadi:
U = 1/А q
Elektr kuchlanishning o’lchov birligi volьt (V)
1 volt =1 joul 1 kulon
Zanjirning ikki nuqtasi orasida musbat elektr zaryad birligi harakatlanganda 1 J-ga teng ish bajarilsa u holda ular orasidagi kuchlanish 1 V-ga teng bo’ladi.
Demak
Bundan tashqari kilovolьt, 1 kV=103 v, millivolьt 1 mV=10-3 v-lar ham ishlatiladi.
Kuchlanish elektr maydonida ikki nuqta orasidagi potentsiallar ayirmasiga teng:
ta’rifining o’zi elektrotexnik qurilmaning ikki nuqtasiga taalluqli bo’lishi lozimligini ko’rsatadi: Masalan, elektr tarmoq simlari orasidagi kuchlanish, sim bilan yer orasidagi kuchlanish. Kuchlanish o’lchanadigan asbob-volьtmetr, orasidagi kuchlanishni o’lchash lozim bo’lgan ikki nuqtaga, masalan, manbaning ikki bog’ichiga, hamda yuklamaning qismlariga ulanadi. Ampermetr o’lchash obьekti bilan ketma-ket, volьtmetr esa parallel ulanadi. Odam uchun xavfsiz kuchlanish deb 50 V-dan oshmaydigan kuchlanish qabul qilingan. Odam uchun xavfli sharoitlarda elektrotexnik qurilmalarning yerga nisbatan kuchlanishi 12 v-dan oshmasligi kerak. (zax va issiq binolarda 36 v-dan oshmasligi kerak).
Elektr tokining ishi va quvvati. Elektr maydonida zaryadlangan zarrachalarning bir nuqtadan ikkinchi nuqtaga ko’chishida bajargan ishi yoki shu ishning bajarish uchun sarflangan energiya tushuniladi, ya’ni
Bundan ko’rinib turibdiki, zaryadlar miqdori q va potentsiallar farqi U qanchalik katta bo’lsa, bajarilgan ish ham shunchalik katta bo’ladi. Agar qqIt bo’lishini hisobga olsak;
Bajarilgan ishning jadalligini aniqlash uchun quvvat tushunchasi kiritiladi.
Elektr tokining quvvati vaqt birligida bajarilgan ishga teng, ya’ni
SI sistemasida quvvatning o’lchov birligi sifatida vatt (Vt) qabul qilingan. 1Vt=1Ж ya’ni 1 Vatt quvvat hosil qilinishi uchun 1 sekund davomida 1J ish bajarilishi 1С lozim. O’tkazgich uchlaridagi kuchlanish 1 V, tok kuchi 1A bo’lganida 1Vt quvvat sarf bo’ladi
Elektr zanjirdagi tokning quvvati vattmetr asbobi yordamida o’lchanadi.
Zanjir elementlarida erishiladigan quvvatni kuchlanish bilan ham, tok bilan ham rostlash mumkin. Masalan, uzatish liniyalarida elektr energiyasining issiqlikka sarflanadigan isrofini kamaytirish maqsadida, manba beradigan quvvatning kuchlanishi oshiriladi va shunga mos ravishda tok kuchi kamaytiriladi. Liniyadagi tok kuchi qanchalik kichik bo’lsa, kuchlanishning pasayishi ham shunchalik kichik bo’ladi Natijada liniyaning FIK yuqori bo’ladi:
bu yerda Rist–iste’molchining quvvati Rm–manbaning quvvati.
Elektr energiyasining ancha yuqori kuchlanish bilan o’zgarmas tokda uzatish birmuncha tejamli hisoblanadi. Bunga kuchlanishi 1500 kV li o’zgarmas tok elektr uzatish liniyalari misol bo’la oladi. Xalqaro birliklar sistemasida energiya birligi qilib Joul qabul kilingan. ammo amalda kVt.soatdan keng foydalaniladi (1kVt.s =100Vt.360sek = 3,6.106j).
Elektr qarshilik. Elektr zanjirida harakatlanayotgan zaryadga o’tkazgich muhit ma’lum qarshilik ko’rsatadi, bu qarshilik o’tkazgichning elektr qarshiligi deyilib quyidagi ifoda bo’yicha aniqlanadi:
Bu yerda - o’tkazgichning solishtirma qarshiligi, Om m; ℓ-o’tkazgichning uzunligi m; S-o’tkazgichning ko’ndalang kesim yuzasi, m2;
Elektr qarshiligining birligi Om qabul qilingan. Qismlarida 1 volьt kuchlanishi bo’lgan, bir amper tok kuchi hosil qilgan o’tkazgichning qarshiligi 1 Om deb hisoblanadi, ya’ni Ayrim hollarda elektr qarshiligi o’rniga (qarshiliklari parallel ulangan zanjirlarda) unga teskari bo’lgan kattalik o’tkazuvchanlikdan foydalaniladi.
XULOSA
Boshqariladigan bir fazali orta nuqtali to'g'rilagichni tadqiq qilish mavzusida, aynan boshqarishning muhim bir qismi bo'lgan fazali orta nuqtalar haqida so'zlashamiz. Fazali orta nuqtalar, boshqaruv jarayonida o'tkaziladigan faoliyatning asosiy natijalarini o'lchash uchun ishlatiladi. Bu nuqtalar, ma'lumotlarni to'plash, tahlil qilish va qarorlarni qabul qilish jarayonlarida yordam beradi. Fazali orta nuqtalar, boshqaruv organlari va liderlik jamoalari uchun kritik ma'lumotlar bilan ta'minlanishi kerak. Bu ma'lumotlar, tashkilotning moliyaviy holati, xodimlarining ish faoliyati, mijozlar bilan aloqalar va boshqa muhim ko'rsatkichlar haqidagi ma'lumotlarni o'z ichiga oladi.
Tadqiqot jarayoni davomida fazali orta nuqtalarning amaldagi samaradorlikni oshirishga yordam beradigan bir necha muhim masalalar ko'rinish mumkin. Birinchisi, bu nuqtalarning to'g'ri va aniqligi muhimdir. Ma'lumotlarning to'g'ri va aniqligi yo'naltirilganligi bilan birga, rahbarlar o'tkazgan faoliyatning natijalarini aniqroq tahlil qila oladilar.
Ikkinchisi, fazali orta nuqtalarning moslashtirish uchun kerakli ma'lumotlarga ega bo'lishi zarurdir. Boshqaruv organlari va liderlik jamoalari uchun foydalanish uchun fazali orta nuqtalar ma'lumotlarni moslashtirishi kerak. Bu esa tashkilotning rivojlanishi va samaradorligini ta'minlashda juda muhimdir. Uchinchi masala esa fazali orta nuqtalarning ishlab chiqish jarayonida yaxshi foydalanishni ta'minlashdir. Fazali orta nuqtalar yaxshi tuzilmagan bo'lsa yoki ularni to'satdan topib olish imkoniyati kam bo'lsa, bu boshqaruv organlarining aniqroq qarorlar qabul qila olmaganligiga olib kelishi mumkin.Xulosa qilib aytganimizdek, boshqariladigan bir fazali orta nuqtali to’g’rilagichni tadqiq qilib chiqish muhimdir. Ushbu tadqiqot jarayoni davomida fazali orta nuqtalar haqidagi ma'lumotlarni aniqlash va ulardan foydalanib samaradorlikni oshirish mumkin. Bunday tadqiqotchilik faoliyati organizatsiyada rivojlanishga yordam beradi va boshqa ilmiy sohalarda ham foydalanishi mumkin.
|
