O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI SOG’LIQNI SAQLASH VAZIRLIGI
TOSHKENT FARMATSEVTIKA INSTITUTI
FIZIKA, MATEMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI KAFEDRASI
“TASDIQLAYMAN”
O’quv ishlari bo’yicha prorektori dotsent S.U.Aliyev
“___” __________________
MUHANDISLIK GRAFIKASI FANIDAN
CHIZMA GEOMETRIYA HAQIDA UMUMIY MA`LUMOTLAR.
AUTO CAD DASTURI HAQIDA TUSHUNCHA.
MA’RUZALAR MATNI
TOSHKENT – 2015
Ushbu ma’ruzalar matni Sanoat farmatsiyasi fakulteti talabalariga muljallangan. Muhandislik grafikasi fani bo‘yicha tuzilgan fan dasturlari asosida 18 ta mavzuga yozilgan.
Tuzuvchi:
N.X.Ulug’murodov – TFI, “Fizika, matematika va axborot
texnologiyalari kafedrasi” dotsenti, t.f.n.
F.N.Ulug’murodova- TFI, “Fizika, matematika va axborot
texnologiyalari kafedrasi” o’qituvchisi
Taqrizchilar:
F.To’xtaev- TFI, ”Biotexnalogiya” kafedrasi mudiri dotsent
I.Mamurov- TTYMI ”Informatifa va kompyuter grafikasi” kafedrasi dotsenti
Mrkaziy uslubiy kengashda ko‘rib chiqildi.
2015 yilning - maydagi - sonli bayon
MUK raisi Aliev S.U.
Ma’ruzalar matni Toshkent farmatsevtika institutining
Ilmiy kengashida ko‘rib chiqilgan va tasdiqlangan.
2015 yilning -maydagi -sonli bayonnomasi.
Ilmiy kengash kotibi Haydarov V.
CHIZMA GEOMETRIYA HAQIDA UMUMIY MA`LUMOTLAR. AUTO CAD DASTURI HAQIDA TUSHUNCHA. |
Reja:
1. Chizma geometriya haqida umumiy ma`lumotlar.
2. Chizma geometriya fanini kelib chiqish tarixi.
3. AutoCAD tizimi haqida umumiy ma’lumotlar.
Chizma geometriya haqida umumiy ma`lumotlar.Chizma geometriya umumiy geometriyaning bir shoxobchasi bo'lib, narsalarni tasvirlash usullari yordamida ularning shakllari, o'Ichamlari va o'zaro joylashishlariga tegishli pozitsion va metrik masalalarni yechishni o'rganadi. Chizma geometriya matematika fanlari bilan uzviy bog'liq bo'lib, umumtexnika fanlaridan hisoblanadi. Chizma geometriya boshqa geometriyalardan o'zining asosiy usuli, ya'ni tasvirlash usuli bilan farq qiladi. U tasvirlash usullari yordamida o'quvchining fazoviy tasavvurini kengaytiradi, tasvirlarni yasash va oldindan yasalgan tasvirlarni o'qiy bilish hamda amaliyotdagi turli muhandislik masalalarini yechishga yordam beradi. Chizma geometriya qonunqoidalari bilan nafaqat mavjud narsalarni, balki tasawur qilinadigan narsalarni ham tasvirlash mumkin. Fazodagi shakllarning tekislikdagi chizmalari chizma geometriya usullari bilan ma'lum qonun-qoidalar asosida hosil qilinadi. Bu chizmalar orqali buyumning fazoviy shaklini chizish va o'lchamlarini aniqlash mumkin. Chizmalar yordamida geometrik shakllarga tegishli stereometrik masalalar yechiladi. Chizmalarsiz fan va texnika taraqqiyotini tasawur qilib bo'lmaydi. Arxitektor va muhandislar ijodiy fikrlarini faqat chizmalar yordamida to'liq bayon eta oladilar. Chizmalar asosida barcha muhandislik inshootlari quriladi, mashinalar, mashina qismlari, meditsina asboblari va hokazolar ishlab chiqariiadi. Shakllarning bizga ma'lum bo'lgan barcha geometrik xossalarini ularning chizmalaridan olingan ma'lumotlardan ham aniqlasa bo'ladi. Shuning uchun ham buyumlarning chizmalarini ularning geometrik xususiyatlarini o'zida aks ettiruvchi tekis geometrik modellar deb atash mumkin. Chizma geometriya fani quyidagilarni o'rganadi:
• fazoviy shakllarning tekislikdagi tasvirlari, ya'ni tekis modellari (chizmalari)ni yasash;
• tekis chizmada geometrik masalalarni grafik yo'l bilan yechish;
3
• shakllarning berilgan tekis chizmalari bo'yicha ularning fazoviy urinishi va 12 vaziyatini tasavvur qilish hamda yaqqol tasvirlarini yasash;
• geometrik shakllarning chizmalarini bajarish va o'qish orqali o'quvchining fazoviy tasavvurini rivojlantirish.
Ma'lumki, geometrik shaklning xossalarini analitik va grafik usullarda fekshirish mumkin. Shakllarning grafik modeliga nsosan ularning analitik usulda berilishini va aksincha, shakllarning analitik ko'rinishidan ularning chizmalarini yasash usullarini chizma geometriyada ham ko'rish mumkin. Loyihalanadigan buyumlarni faqatgina grafik usulda tasvirlash hozirgi zamon ishlab chiqarish talablarini qanoatlantirmaydi. Shuning uchun chizmalarni hajarishda grafik usullar bilan birga analitik usullardan ham foydalaniladi. Keyingi yillarda buyumlarning chizmalarini kompyuter grafikasi vositalari yordamida tayyorlashda avtomatlashtirilgan loyihalash sistemalarining kirib kelishi chizma geometriya fanining rivojlanishida yangicha mazmun kasb etmoqda.
Chizma gyometriya boshqa fanlar singari inson mexnati faoliyati natijasida vujudga kelgan. Qadimgi inshootlar qoldiqlaridan ma`lum bulishicha miloddan avval ham tasvirlar asosida bajarilgan chizmalardan foedalanilgan. Canoat va texnika tarmoqlarining rinojlanishi bilan tasvirlar yasash usullari ham takomillashib borgan. Uyig`onish davrida arxitektura va tasviriyi can`atning jadal rivojlanishi natijasida G`arbiyi Evropada geometrik asosda tasvirlash usullari haqidagi mf`lumotlar poyido bula boshladi. Bu soxadagi nazariyotchi olimlardan biri italyan olimi Leon Alberti (1404-1472) bulib, u uzining «Rassomchilik haqida» va «Me`morchilik haqida» nomli asarlarida perspektivaning kinematik asoslarini ishlab chiqqan. Grafik yasash usullarning kengi rivoji italyan rassomi, olimi va muxandisi Leonardo Da Vinchi (1452-1519) nomi bilan bog`liq. U uzining amaliyi faoliyatida perspektiv tasvirlar, shu jumladan, «kuzatish» perspektivasi qonunlarini qullash doirasini kengayitirgan. Taniqli nemis rassomi AlberextDyurer (1471-1528) o`zining “Qo`llanma” asarida tekis va fazoviy egri chiziqlarni yasashining bir qancha usullarini keltirdi. U “Dyurer usuli” deb nomlangan persektiv yasashlarining yangi o`ziga xos usulini yaratgan. Italyan olimi Gvido Ubaldning (1545-1607) “Prespektiva bo`yicha xaqiqiy o`lchamlarni aniqlashga asos slogan”. Frasiuz matematigi Jirar Dezarg (1593-1662) “Narsalarni persepektivada tasvirlashning umumiy usuli” nomli asarida persektiv yasashlardan koordinatlar usulini qo`llash bilan chizma geometriya faniga katta xissa qo`shdi. Nemis geometrii Lambert (1723-1777) elementlar geometriya masalalarini perspektiva yasashlar asosida grafik uslida yechishni tavsiya qildi. Shunday qilib, XVIII asr oxirlariga kelib proesiyalash usullari bo`yicha yetarli tajriba to`plandi. Ammo bu usullar tarqoq bo`lib, yaxlit nazariyaga birlashtirilmagan edi. Fransuz geometrii Gaspar Monj (1746-1818) o`zining 14 “Geometriya deseriptiva” (“Chizma geometriya”) asarida tasvirlash usullari soxasidagi bilimlarini umumlashtirdi va sistemaga soldi. U bu bilan chizma geometriyaga fan sifatida asos soldi. Rossiyada chizma geometriya 1810-yildan Peterburg muhandislari qorpusi instituti (xozirgi Peterburg temir yo`llari transporti inctituti) da fransuz tilida o`qila boshladi. Fani o`qitish uchun Gaspar Monj ning shogirdi K.Pote taklif qilindi. Keyinchalik Potening yordamchisi Ya. A Pote taklif qilindi. Keyinchalik Potening yordamchisi Ya. A.Sevfstiyanov (1796-1846) chizma geometriyadan rus tilida ma`lumotlar uqiyi boshladi. 1821-yilda u «Chizma geometriya asoslari» kursini nashir etdi. Bu rus tilidagi birinchi orginal darslik bulib, uz davrida evropada ushbu fan buyicha yozilgan kitoblardan ancha ustun turardi. Ya. A.Sevfstiyanovga 1824- yildaruslardan birinchi proftccorlik unvoni berildi. Professor V. I. Kurdyumovning (1853-1904) ishlari uning nazariy jixatdan chuqurligi, ilmiy asoslarining izchilligi bilan ajralib turadi. Uning 1886-1919 tasvir usullariga yangicha qarashlarini ilgari surdi. Uning vektorli chizma geomteriya haqidagi fikirlari hozir ham ilmiy ahamiyatini yo`qotgani yo`q. Olim o`zining “Yangi geometriya chizmachilikning asosiy sifatida”, “Yangi chizma yeometriya” kabi asarlarida sonlar vektorlardan foydalandi. Texnika fanlari doktori, professor N.A. Rinin (1877-1943) tasvirlash usullari soxasidagi juda ko`p ilmiy ishlar muallifidir. Uning fanning barcha bo`limlari qamrab oluvchi “Chizma geometriya”, “Aksonametriya”, “Sonlar bilan belgilangan proeksiyalar”, “Proeksiya”, “Chiziqli prspektiva elementlari” kabi mashxur darwsliklardan tashqari, kupgina ilmiy-tadqiqot harakteridagi ishlari ma’lum. D. I. Kargin (1880-1949) chizma geometriya va muhandislik grafikasi faniga katta xissa qo`shgan olim bo`lib, rafik xisoblashlar va yasashlarini aniq bararish bo`yicha ilmiy ishlar olib boragan. D. I.kargin grafika bo`yicha birinchi fan doktoridir. Professor M.Y. Gromov (1884-1963) ilmiy ishlarining asosiy yo`nalishi egri chiziqlar va sirtlarining xosil bo`lish nazariyasini bo`yitishdan iborat. U sobiq ittifoqdan birinchilar qatorida “Chizma geometriyada egri chiziqlar va sirtlarning 15 kinematik asoslar” mavzusida doktorlik dissertasiyasini himoya qilgan. 1935-1941 yillarda M.Y. Gromov Toshkent to`qimachilik va yangi sanoat instituti “Chizma geometriya va chizmachlik” kafedrasiga raxbarlik qildi. Shu davrda u ilmiy-metodik ishlarini rivojlanib, 1937-yilda “Proeksion chizmachilik bo`yicha masalalar to`plami” o`quv qo`llanmasi yaratdi. Olim 1941-1945 yillarda hazirgi Toshkent irrigasiya va memorchilik instituti ma’ruzalar o`qidi. Fizika-matematika fanlari doktori, professor N.F. Chetveruxin (1891-1947) sovet davrining eng mashxur muhandislik grafikasi ekspert kompozitsiyasining raisi bo`lgan. N.F. Chetveruxinning “Shartli tasvirlash nazariyasi” asari tasvirlash nazariyasi qo`shilgan ulkan xissa bo`ldi. Bundan tashqari olimning “Geometrik yasashlarining usullari” nomi darsliklar muallifidir. Professor V.O.Gordan (1892-1971) chizma geometriya va muhandislik grafikasi o`qitish bo`yicha yetuk mutaxassis bo`lib, uning umumta’lim maktablari uchun chizmachilik darsligi bir necha yillar mobaynida millionlab o`quvchilar uchun zarur qo`llanma vazifasini o`tab kelgan. 1941-1945-yillarda Gordan Toshkent to`qimachilki va yebgil sanoat instituti “Chizma geometriya va chizmachilik” kafedrasiga raxbarlik qildi. Shu yillarda u “Chizma geometriyakursi” kitobini yozib tugatdi. Xozirgi kunda bu kitib 24 marat nashr qilinib, Rossiya oily texnika o`quv yurtlari uchun asosiy klassik darslik hisoblanadi. Texnika fanlari doktori, professor A.I. Dobryakovning (1895-1947) “Chizma geometric kurslari” ancha mukammal darslik hisoblanib, arxektekturaqurilish ixtisosligidagi oily o`quv yurtlariga mo`jallangan. Olimning “Chizma geometriya masalalar to`plami” ushbu kitobning mantiqiy davomidir. A.I.Dobryakov tomonidan persepektiva va soyalar nazariyasining o`ta muhim masalalari ishlab chiqilib, natijada yangi teoremalar tariflab berdi. 16 1.2. Chizma geometriya fanining o`rta osiyoda rivojlanishi. O`rta Osiyoda chizma geometriyaga oid ilk ma’lumotlar IX-XI asarlarda yashab o`tgan qomusiy olimlar Muxammad al-Xorazmiy (789-850), Abu Ali ibn Sino (980-1037) va boshqalarning “Geometriya”, “Geodeziya”, “Astronomiya” kabi asallarida keltirilgan Temuriy davrida Movarounnaxp xududida muxtasham binolar, masjid va madrasalar qad ko`tardi. Barpo etilgan binolar albatta, aniq chizmalar asosida ko`rilgan. Chizmalar esa maxsus chizmachilik asboblari vosetasida bajarilganligi haqida ko`pgina ma’lumotlar bor. Professor S.M.Kolotovichning (1885-1965) tasvirlash usullarini rivojlantirish soxasidagi xizmatlari aloxida o`rin tutadi. 1926-1944-yillarda ukrain olimi O`zbekistonning turli ko`rinish tashkilotlarida va O`rta Osiyo industrial instituti “Chizma geometriya va arxiktektura loyixalash” kafedrasida ishlab, 1933- yili “Chizma geometriya kursi” ni chop etdi. O`zbekistonda chizma geometriya tarixi Turkiston Xalq Unverseti (hozirgi O`zbekiston Milliy Unverseti) faoliyati bilan bo`g`liq. 1930-1934-yillarida Unversetiti tarkibidan bir necha oily texnika o`quv yurtlari ajralib chiqib, ularda “Chizma geometriya va chizmachilik” kafedralari tashkil qilinadi va o`qitila boshlaydi. Darslabki yillarda fanni o`qitish metodikasi talabalar bajaradigan chizmalar (topshiriqlar) to`plamlari tuzishga va yosh o`qituvchilar pedagogik maxoratini oshirishga katta e’tibor berildi. O`zbekistonda chizma geometriya fani bo`yicha birinchi pedagog Raxim Xorunov (1911-1992) 1953-yilda R. Xorunov Leningratda “Parallel proeksiyalashda yaqqol tasvirlash yasashning ba’zi bir masalalari” mavzusida nomizodlik dissertatsiyasini himoya qiladi. 1953-1983 yillar davomida u Toshkent temir yo`llar transporti inistitutida kafedra mudiri bo`lib o`z ilmiy maktabini yaratdi, bir necha nomzodlik ishlariga rahbarlik qildi. 1961-yili R.Xorunov tomonidan “Chizma geometriya kursi” dan darslik chop etilib, bu o`zbek tilida chizma geometriya fani terminologiya tizimi majmuasi yartilishiga olib keldi. Darslikning keyingi nashrlariga fanning namunaviy dastur belgilangan 17 barcha bo`limlar kiritilib, u arxitektura-qurilish mutaxassislariga muljallab tayyorlangan. 1966-yilda R.Xorunovga professorlik unvoni, 1981-yilda O`zbekistonda xizmat ko`rsatgan fan arbobi unvoni berildi. Yousuf Qirg`izboev (1912-1995) Noshkent tuqimachilik vf engil sanoat institutida 1951-1978 yillarda kafedra mudiri sifatida faoliyat yoritgan. U 1958- yilda birichi bor o`zbek tilida mexanika ixtisosliklari uchun «chizma geomitriya» darsligini chop itdi. Kitobda tasvirlash usullari ishlatiladigan o`zbekcha atamalar tizimi yaratildi. 1961 yilda Yousuf Qirg`izboevga dosentlik undoni birildi. 1974 yilda Yo. Qirg`izboev, E. Sobirov, L. Hakimov va I. Raximovlar muallifligida «Mashinasozlik chizmaciligi kursi» chop etildi. Bu o`zbek tilida yaratilgan birinch adabiyot bulib, unda nazariyi va amaliyi bilimlar bilan bir qatorda chizmachilik atamalar ishlab chiqildi 1963-yildan boshlab Respublikamiz pedagoglaridan Sh. K. Muradov birinchi bulib Kitvdagi prof. S. M. Kolotov ilmiyi maktabiga aspiranturaga kirishi munosabati bilan ukran va uzbek olimlari urtasida ilmiyi hamkorlik vujudga keldi. Kiev ilmiyi maktabining raxbari texnika fanlari doktori, professor V. E. Mixayilenkoning 1968-yillarda Buxoro va Samarqand oliyi uquv yortlarida ma`ruzalar uqishi, undan kiyingi uillarda Toshkent, Samarqand, Buxoro, Urganch,Chimkent va Jambul shaxarlarga tashrif buyorib,ilmiyi smenarlar utkazishi hamda izlanuvchi va aspirantlar tanlab olinishi O`zbekiston va qushni respublikalarda fanning rivojlanishiga turtki buldi. Hozir respublikamizda faoliyat yoritayotgan 26 fan nomzodidan 23 tasi shu ilmiyi maktabda dissirtasiya himoya qilgan, ulardan 3 nafari professor,(Sh.K.Murodov, J.Ya.Yodgorov, R,K.Ismatullaev) df 1 nafari fan doktori (D.F.Quchqorov) buldi.
AutoCAD tizimi haqida umumiy ma’lumotlar.
Bugungi kunda juda ko’plab kompyuter grafik dasturlari mavjud bo’lib, ularni qaysi sohada qollanilishi bilan bir biridan farqlanadi. Har bir soha mutaxassislari o’z faoliyatlari uchun qulay bo’lgan grafik dasturni tanlaydilar. Dasturlarning imkoniyat chegaralari ham ma’lum bir sohaga yo’naltirilgan bo’ladi. Demak, grafik dasturni tanlashda avvalom bor uning imkoniyatlarini inobatga olish lozim. Aksariyat hollarda grafik dasturni qo’llashdan oldin boshqa bir dasturlarni yoki fanlarni o’zlashtirishga ehtiyoj seziladi. Shunisi bilan ham grafik dasturlar murakkablashib boradi.
AutoCAD - АQSh Autodesk kоmpаniyasining avtomatik loyihalash paketi bo’lib, kompyuterli modellashtirish va loyihalash ishlarini sifatli bajarishda, foydalanuvchiga texnikaviy chizmalarni tez va malakali, yuqori darajali aniqlikda ishlab chiqishda, hamda bir vaqtda qog‘ozga chiqarish imkoniyatini beradigan tizimdir.
AutoCAD dаsturi 1982 yildа yarаtilgаn bo’lib, u dаstlаb fаqаt MS DOS tizimi uchun ishlаb chiqilgаn edi. 2000 yildаn bоshlаb grаfik yasаshlаrni аvtоmаtlаshtirish аsоsidа lоyihаlаsh dаsturlаri mukаmmаl yarаtilа bоshlаndi vа hоzirgi vаqtdа Autodesk kоmpаniyasi AutoCAD tizimini fаqаt Microsoft Windows uchun ishlаb chiqmоqdа. Lоyihаlаsh ishlаrini аvtоmаtlаshtirish dеgаndа nimаni tushunish kеrаk? Аvvаlо grаfik yasаshlаrni grаfik dаsturlаrning imkоniyatlаri аsоsidа аvtоmаtik аniq bаjаrish tushunilаdi. Zаmоnаviy AutoCAD (Auto Computer-Aided Design – kоmp`yutеr yordаmidа аvtоmаtik lоyihаlаsh) tizimi intеrfеysi kоmp`yutеrning eng zаmоnаviy vоsitаlаri vа tеxnоlоgiyalаrining imkоniyatlаrini hisоbgа оlgаn hоldа yarаtilgаnligi bоis chizmа vа sxеmаlаrni, lоyihаlаsh mаsаlаlаrini yuqоri sifаtdа bаjаrilishini kаfоlаtlаydi. AutoCAD dasturining yaratilganligiga 25 yildan oshgan bo’lsada, avtomatik loyihalash dasturlari orasida hanuzgacha yetakchi o’rinni egallab kelmoqda. Chunki AutoCAD dasturi mukammal va ommabop dastur bo’lib, u har qanday turdagi sxema va chizmalarni yaratishni yuqori aniqlikda va sifatli bajaradi. Shuningdek, mazkur dasturdan foydalanuvchilarning ijodiy imkoniyatlarini to’la amalga oshirishga yordam beradi. Shu sababli, millionlab mutaxassislar, olimlar, muhandis – texniklar va talabalar loyihalash ishlarini avtomatlashtirish sohalarida AutoCAD tizimidan foydalanishlari ommalashib bormoqda.
AutoCAD 2006 dasturi o’rnatiladigan kompyuter ma’lum bir minimal talablarga javob berishi, parametrlarga ega bo’lishi lozim. Ushbu talablarga quyidagilar kiradi:
Operatsion sistema.
WINDOWS XP Professional (sp1 yoki 2)
WINDOWS XP Home (sp1 yoki 2)
WINDOWS XP Tablet PC
WINDOWS 2000 (sp4)
Web – brauzer
Microsoft Internet Explorer 6.0 (sp1 yoki yanada yangi paket)
Izoh: dastur o’rnatilgandan so’ng rasmiylashtirish uchun zarur.
Processor
Pentium IV yoki undan yuqori 1.5 GGts
OZU (operativ xotira)
Video
1024X768 VGA, ranglar palitrasi True Color (minimum)
Qattiq disk (vinchester)
1 GB o’ringa ega bo’lishi
Ko’rsatish qurilmasi
CD – ROM
Dasturni o’rnatish uchun, qaysi model bo’lishidan qat’iy nazar zarur
Ushbu mа`ruzаdа lоyihаlаsh ishlаrini аvtоmаtlаshtirishning grаfik dаsturi AutoCAD tizimining imkоniyatlаri bilаn tаnishib chiqаmiz.
II. Foydalanuvchi interfeysi. Uskunalar paneli.
AutoCAD ishga tushirilgandan so’ng dastlab, chizma bajarish uchun dastur parametrlari o’rnatilishi lozim. Ushbu parametrlar o’qituvchi tomoidan o’rnatilib, talaba bevosita chizma topshiriqlarini bajara oladigan holatga keltiriladi.
sh stoli quyidagi tartibda jixozlanishi mumkin:
1-rasm. AutoCAD dasturning bosh oynasi ya’ni loyihalash muhiti.
Ushbu loyihalash muhitining tarkibiga quyidagi asosiy elementlar kiradi:
1. Muharrirlanayotgan chizma (fayl) nomi ko’rsatilgan sarlavha;
2. Asosiy menyu;
3. Asboblarning standart paneli;
4. “Ob’yektning xususiyati” paneli;
5. “Chizish” paneli;
6. “O’zgartirish” paneli;
7. Muloqotlar paneli (buyruqlar satri);
8. Holatlar satri;
9. Asosiy ishchi maydon;
10.Chizmadagi joriy holatni ko’rsatuvchi kursor(sichqoncha) holati.
AutoCAD 2004 tiziminini interfeysi rostlanuvchan bo’lib, uning ko’rinish 1-rasmdagidan farq qilishi mumkin.
AutoCAD ning asosiy menyusiga quyidagilar kiradi:
AutoCAD 2004 tizimi interfeysining birinchi satrida  [ ] sarlavha chiqariladi, bu yerda ‘Drawing1’ muharrirlanayotgan chizma (fayl) nomi, ‘.dwg’ esa fayl kengaytmasidir.
AutoCAD 2004 tizimi interfeysining ikkinchi satrida iyerarxik menyu satri joylashgan ( 3-rasm) u quyidagi bo’limlardan tashkil topgan:
|
