Toshkent kimyo texnologiya instituti Shahrisabz
filiali
Oziq ovqat texnilogiyasi yo’nalishi 15-22guruh
talabasi Ismatova Nozimaning Analitik, fizik va
kolloid kimyo fanidan mustaqil ishi.
Mavzu; Dispers sistemalar.
Erish jarayoni fizik-kimyoviy jarayon, eritmalar esa fizikkimyoviy
sistemalardir.
Dispers sistemalar. „Dispers“ so‘zi lotincha bo‘lib,tarqalmoq ma’nosini
bildiradi. Bir modda zarrachalarining ikkinchi modda zarrachalari
orasida bir tekis tarqalishi dispers sistema deyiladi.
Dispers sistema eritma kabi ikki qismdan iborat. Eritmada ko‘p
qismi
erituvchi va kam qismi eruvchi, dispers sistemalarda esa ko‘p qismi
dispers muhit, kam tarqalgan qismi dispers faza deb yuritiladi.
(Masalan, tuproq zarrachalarining suvda tarqalib, loyqa suv hosil
qilishi. Bunda suv— dispers muhit, tuproq zarrachalari— dispers faza
hisoblanadi.) Dispers faza zarrachalarining
katta-kichikligiga qarab,
dispers sistemalar uch xil bo‘ladi.
1. Chin dispers sistema — bunda faza zarrachalarining kattaligi 1
nanometrdan kichik bo‘ladi (1 nm — 10-7sm = 10-9mm).Chin
dispers
sistema dispers fazani tashkil qiluvchi moddalarning xususiyatiga
qarab ikkiga bo‘linadi: Agar faza elektrolitmas moddalar (mochevina,
qand, glukoza, spirt va boshqalar) dan iborat bo‘lsa, molekulardispers
sistema deyiladi. Agar faza elektrolit moddalar (tuzlar, asoslar,
kislotalar va boshqalar) dan iborat bo‘lsa, ionli-dispers sistema deb
ataladi. Chin
dispers sistema tiniq, filtrlanadigan, pergament qog‘ozdan
o‘tadigan, gomogen, optik jihatdan bo‘sh, barqaror va eskirmaydigan
xossalarga ega.
2. Kolloid dispers sistemada dispers faza zarrachalarining o‘lchami 1
nm dan 100 nm gacha bo‘ladi (masalan, gummiarabik, jelatina, oltin,
kumush va boshqa moddalar eritmalari). Kolloid dispers sistemalar—
tiniq (tovlanadigan), filtr qog‘ozdan o‘tadigan, o‘simlik va hayvon
membranalaridan va pergament qog’ozdan o’tmaydigan,
geterogen,
yorug’lik o’tganda Tindal konusini hosil qiladigan, nisbatan barqaror va
vaqt o’tishi bilan o’zgaradi.
3. Dag‘al dispers sistema — bunda dispers faza zarrachalarining
o‘lchami 100 nm dan katta bo‘ladi.
Dag’al dispers sistemalarga emulsiya, ko‘pik, suspenziya,
kukun va
aerozollar kiradi. Bu sistema tiniqmas, filtrlanganda qog‘oz filtrdan va
pergamentdan o‘tmaydigan, beqaror, geterogen, yorug‘likni qaytarish
va sindirish hamda o‘zgartirish xususiyatlariga ega.
O‘simliklarning turli a’zolaridagi to‘qima suyuqliklari kolloid dispers
sistemadan iborat. Ular o‘simlikda suv almashinish va oziqlanish
jarayonlarida ishtirok etadi.
Agar kolloid eritmalarning dispersion muhiti suv bo‘lsa —gidrozol,
benzol bo‘lsa — benzozol, spirt bo‘lsa — alkozollar va hokazolar deb
yuritiladi. Ayrim sharoitlarda kolloid dispers sistemalar suyuq
holatdan qattiq holatga o‘tib, Gellar hosil qiladi. Bu holatda zol
o‘rniga ularni gel deb ataladi. Masalan, gidrogel, benzogel,
alkogellar va hokazo.
Shu
bilan birga, kolloid dispers sistemada faza zarrachalari bilan
muhit molekulalari orasida ma’lum bog‘lanish va ta’sir kuchi
bo‘ladi. Agar faza zarrachalari atrofida muhit molekulalari kam
miqdorda bog‘langan bo‘lsa, bunday sistemalar liofob kolloidlar deb
ataladi. Lio — so‘zi grekcha bo‘lib, eritma ma’nosini bildiradi. Misol
qilib, oltin,
kumush xlorid, temir va boshqa metall zollarining
suvdagi kolloid eritmalarini keltirish mumkin.
Faza zarrachalari atrofida muhit molekulalari ko‘p to‘plansa, bunday
sistema liofil sistema deb ataladi. Fil — grekcha philia so‘zidan
olingan bo‘lib, yaxshi ko‘rish ma’nosini bildiradi. Masalan, kraxmal,
oqsil, o‘rik yelimi va boshqalarning suvdagi eritmalari.
Kolloid eritmalar (zollar) zarracha o‘lchamlari bo‘yicha dag‘al
dispers va molekular sistemalar oralig‘ida joylashganligi sababli
ularni ikki xil usul bilan, ya’ni dispergirlash
va kondensatsiya
usullari bilan olish mumkin.
