AİN ŞAİN ŞİKŞIRQE
Olökşin adlı qoca vardı; onun üç qızı, alaboz atı vardı. Bundan başqa, doqquz yaxşı zaysanı1, Toybon-xan adlı bəyi vardı. Bir dəfə doqquz yaxşı zaysan ilə Toybon-xandan onun yanına elçi gəldi; yerlə göyün birləşdiyi yerdə Kuluzun xan yaşayır; onun eli döyüşməlidir. Olökşin alaboz atında qocalmışdı; möhkəm sümükləri gücdən düşmüşdü, dişləri tökülmüş, qara başı ağarmışdı. O dedi:
– Üç qızdansa, bircə oğlum olsaydı, daha yaxşı olardı.
O, çəmən (kube yalan) boyda yəhəraltını əlinə alıb alaboz atını gümüş yəhər artaş ilə yəhərlədi, qara araqayı2 çiyninə keçirdi; qoca səfərə çıxmaq fikrində idi. Böyük qız yüyürüb gəldi, atın çumburundan tutub dedi:
– Artıq qocalmısan, sümüklərin gücdən düşüb. Sənin yerinə mən gedəcəyəm.
Olökşin altmış altı düyməli qızıl kurməsini soyunub doxsan doqquz düyməli dəmir zirehini də ona verdi. Qız qara araqayı çiyninə keçirdi, alaboz atı minib göydəki ulduzlar kimi parlayan qızıl şankalı3 hörüyünü çiyninə atdı. O, qarşısına çıxan uca dağları aşdı, böyük çayları keçdi. Temir-Tayqanın qoynundan doqquz sajın quyruqlu qara tülkü çıxıb dağlara doğru qaçdı; alaboz at hürküb geri qayıtdı. Qız atın ağzını döndərə bilməyib huşunu itirdi, ayılanda axurun yanında dayandığını gördü. Olökşin dedi:
– Bu qız tamqadır, məni yubatdı, doqquz igid ilə Toybon-xan məni danlayacaq.
O, qızın əynindən qara zirehi, qara araqayı çıxartdı:
– Deyəsən, özüm getməli olacağam.
Ortancıl qız qaçıb atın cilovundan tutdu, dedi:
– Qoca kişisən, otur yerində, sənin əvəzinə mən gedəcəyəm.
Qoca dedi:
– Bu yaramaz qızlar (tamqalar) ancaq səfərimi ləngidirlər; o yerə gətirib çıxaracaqlar ki, qara başımı vurduracaqlar!
Qız qara zirehi geyinib qara araqayı çiyninə keçirdi, alaboz ata minib yola düşdü. Qara tayqanın qoynundan doqquz sajın1 quyruqlu qara tülkü çıxıb dağlara qaçdı; alaboz at geri çəkildi. Qız atın ağzını çevirə bilmədi, huşunu itirdi, ayılanda gördü ki, at axurunun yanındadır. Olökşin dedi:
– O hələ ölməyib, yəqin mən öləcəyəm, hələ ki getməyib, deyəsən, mən getməli olacağam. Doqquz zaysandan, Toybon-xandan hökmən töhmət alacağam.
Kiçik qız yüyürüb gəldi, atın çumburundan tutub dedi:
– Mən gedəcəyəm. Toybon-xana da özüm cavab verəcəyəm.
O, qara zirehi geyindi, zireh çiyinlərinə keçmədi. Qoca dedi:
– Bu qız da, deyəsən, gedə bilməyəcək. Bu qara zirehi genəltmək lazımdır!
O, səhərdən-axşama çalışıb zirehi böyütdü. Qız qara zirehi geyinib qara araqayı çiyninə keçirtdi. Qızıl şanka hörüklərini kürəyinə atdı, alaboz atı mindi. Olökşin yüz maralı yükləyəndə atın beli əyilmirdi, indi at bərk torpağın üzərində gedir, ayağı fırça kimi torpağın içinə girir, yumşaq torpaqda gedəndə də dizlərinə qədər torpağa batırdı. Qız qara tayqanın qoynuna gəlib çıxdı, yenə də doqquz sajın quyruqlu qara tülkü çıxıb qaçdı. Alaboz at geri döndü, qız atın ağzını qulaqlarına qədər dartıb onu saxladı. O, doqquz deşikli oxunu çıxarıb qara tülkünü vurdu, qara tayqaya mismarladı. Qız atı yortma çapıb oxunu çıxartdı, tülkünün yerində qupquru kürəyini ox deşib keçmiş atasını gördü, dedi:
– Qoca kişisən, yolda nə edirsən, gələnləri qarşılayırsan?
O, Olökşini itələyib evə göndərdi. Qız (qız-çaqaş) yoluna davam edib irəli getdi. O, doqquz zaysan ilə Toybon-xanın yanına gəlib dəmir at axurunun yanında dayandı, çiynindən qara araqayı çıxartdı, xanın dəmir örqösünə söykəndi. Dəmir örqö böyrü üstə əyildi. O, örqöyə daxil olub ocağa yaxın1 yerdə əyləşdi. Xan soruşdu:
– Niyə Olökşin alaboz atla gəlmədi?
Qız dedi:
– Pirani qocalıq onu yaman haqlayıb, möhkəm sümükləri zəifləyib. İndi at minməyə gücü qalmayıb. Yerinə mən gəlmişəm.
Xan dedi:
– Doqquz mərd zaysan indi yolun yarısını gediblər, onlara necə çatacaqsan?
Qız dedi:
– Bu qədər məzəmmət eşitməkdənsə, nə olur-olsun gedib onlara çatacağam!
O, çıxıb qara araqayı çiyninə keçirdi, almaz polad qılıncı belindən asdı, alaboz atı minib yortma çapdı. Toybon-xan çıxıb onun ardınca qalan izinə baxdı, xanın kiçik qızı dedi:
– Bu, oğlan olmalıdır. Məgər qız belə cəld at sürə bilərmi?
Olökşinin qızı yolun yarısında doqquz zaysana yetişdi. Onların qarşısında ucu-bucağı bilinməyən (uçu bajı bilderbes) qalın bir meşə (aba tiş)2 vardı. Doqquz zaysan camaatı yığıb meşəni kəsib doğradılar, yol açdılar. Olökşinin kiçik qızı atı ilə keçdi. Doqquz zaysan ondan soruşdu:
– Olökşin niyə gəlmədi?
Qız dedi:
– O, elə qocalıb ki, at sürə bilməz. Başqa yol yoxdu, atamın yerinə özüm gəldim. Məgər yemək də bişirə bilmərəm?
Orada olan döyüşçülərin hamısı qəhqəhə çəkib güldülər. Onlar dedi:
– Bu qız cavan oğlanlara azık1 olmağa gəlib.
Qaranlıq düşdü. Doqquz min Erlik odu qurdular. Gecələdilər. Gecə yarısı oldu, səhər açıldı, günəş çıxdı2. Olökşinin qızı alaboz atı yəhərləyib geri qayıtdı. O, ox qabının bir gözündən (qomdıy)3 ox götürdü, qaybır4 oxu yaya qoydu, yayın tepkeli5 dəmir ucları birlikdə çıxdı, baş barmağın yumşaq yerindən (erqeknın tos) tüstü qalxdı, oxun ucundan od çıxdı. O, ayğır yalı kimi qalın meşəni (aba tiş) ox ilə ikiyə parçaladı, içindən ötüb keçdi. Oxun keçdiyi yerdə dayanmış camaat cərgə ilə keçdilər. Onlardan bəzisi deyirdi:
– Bu qıza çevrilmiş (qobulub) oğlan olmalıdır; bəyəm qız belə ox ata bilərmi?
Onlar bir az da gedib Kuluzun xanın yurduna, gah axan, gah axmayan (jılar jılbas kok talay) göy çayın yanına gəlib çıxdılar, bu çayın qırağında gecələdilər, on min Erlik düşərgə saldılar.
Gecə düşdü. Kuluzun xanın adamları görəndə ki, müharibə başlayır, bütün gecəni at çapdılar, Toybon-xanın ordusu da gecə düşən kimi dərin yuxuya getdi. Olökşinin qızı gecə yarısı qalxıb boro qutçiaka1 çevrildi, uçub göy çayı keçdi, Kuluzun xanın tündükündə2 oturdu. Kuluzun xan artıq neçə illərdir qocalıb, möhkəm sümükləri gücdən düşüb, qarısının dişləri tökülüb, qara başı ağarmışdı. İkisi də oturub söhbət edirdilər:
– Müharibə başlayır. İndi canımızı necə qurtaracağıq?
Kuluzun xan dedi:
– Adamlarımı kömür parçalarına, quma döndərmək, yalnız dişi tökülən qocaları saxlamaq lazımdır; onları aparmaq istəsələr, qoy aparsınlar. Özümü qotur bir dəvəyə, qarını ayrı talkuya3, tək balamı da cavan qayınağacına çevirəcəyəm. Temir terekin dibində qıl kiçu4 var. Onu tapsalar, keçəcəklər, tapmasalar, keçə bilməyəcəklər.
Olökşinin qızı bütün bu söhbəti eşitdi, yenə quşcuğaza çevrilib uçdu, Toybon-xanın düşərgəsinə qayıtdı, öz yatağına uzanıb yatdı. Səhər açıldı, günəş çıxdı. Camaat hamısı oyandı, düşündülər ki, çayı keçməyə bərə düzəltmək lazımdır, ona görə də hamısı göy çayın kənarına getdi. Olökşinin qızı alaboz atını yəhərləyib mindi, Temir terekin dibinə yaxınlaşdı, qıl körpünü tapdı, cəld çapıb keçdi; bütün ordu onun ardınca gedib çayı keçdilər. Burada yalnız çolaq, qozbel, dişi tökülmüş qocalar qalmışdı, soruşdular:
– Bu camaat hara yoxa çıxıb?
Onlara dedilər:
– Aşağıda yaşayan Albıs xan onlarla vuruşub camaatı qovub öz tərəfinə apardı. Heç olmasa dişi tökülmüş qocaları, çolaq, qozbel adamları götürək.
Beləcə, doqquz zaysan dişi tökülmüş qocaları götürüb yola düşdülər. Olökşinin qızı qotur bir dəvəni tutub öz atının quyruğuna bağladı, soruşdular:
– Bu qotur dəvə nəyinə lazımdır? Pis şeyləri atmaq lazımdır.
Qız cavab verdi:
– Qoca ata-anama odun daşımağa lazım olacaq.
Olökşinin qızı qum, kömür parçalarını yığıb torbasına doldurdu, soruşdular:
– Qum ilə kömür parçaları nəyinə lazımdır?
Qız cavab verdi:
– Qoca atam dəmiri döyəndə kömür parçaları, dəmiri ağaranadək əridəndə də qum lazım olacaq.
Qız haçalı zəif (ku) ağacı dəvəyə bağladı. Ona dedilər:
– Məgər evində belə haçalı ağac yoxdur?
Qız cavab verdi:
– Köhnə dəriləri yumşaldanda ata-anama lazım olar.
O, cavan qayınağacını kökündən qoparıb cibinə qoydu. Ona dedilər:
– Guya evinizdə qayınağacı yoxdur? Qupquru çubuq nəyinə lazımdır?
Qız cavab verdi:
– Bizə sap düzəltmək istəyirəm.
Sonra onlar dişi tökülmüş qocaları qabaqlarına qatıb evə doğru yola düşdülər.
Doqquz zaysan Toybon-xana dedi:
– Kuluzun xanın yurdunda aşağı vilayətdən gəlmiş Almıs xan müharibə etmişdi, qalanları da biz qovub gətirdik.
Toybon-xan dedi:
– Eybi yox, bu da işə yarayar.
Olökşinin qızı qotur dəvəni o yan-bu yana qovub xanın qarşısına itələdi, dedi:
– Mən də bunu tapmışam!
Qara başı ağarmış, ağ saqqalı sallanmış Kuluzun xan dirigözlü onun qarşısında oturdu. Qız haçalı ağacı Toybon-xanın qarşısına atdı, Kuluzun xanın arvadına çevrildi, cavan qayınağacını o tərəfə-bu tərəfə yelləyib atdı, Kuluzun xanın qızı Altın Üstük oldu. Olökşinin qızı alaçıqdan çıxıb qumu, kömür parçalarını təmiz bir ak yalana səpdi, onlar ucu-bucağı görünməyən mal-qara sürüsünə, qapqara meşə kimi saysız-hesabsız insana çevrildi. Qız dedi:
– Mənim xanım, qənimətim budur. Ata-anam qocalıb, artıq evə gedim.
O, atını minib evə yollandı.
Doqquz zaysan dedi:
– Bu, bizə rüsvayçılıqdır. Biz Olökşinin qızı qədər də ola bilmədik!
Camaat, doqquz zaysan, Toybon-xan hamısı təəccüblənmişdilər:
– Bəyəm, bu, qızdır? Bu, oğlan (ul) olmalıdır.
Olökşinin qızı evə gəldi. Ata-anası sağ-salamatdır. Qoca Olökşin arvadına dedi:
– Bu qızda kişi görkəmi var. Düzünü bilirsənsə, hər şeyi danış.
Qarı cavab verdi:
– Onu doğmağına doğmuşam. Amma özüm onu görməmişəm. Tenere-xanın qarısı Ükün emeqen gizlincə uşağı apardı; o, bunu bilir.
Qoca Olökşin Ükün emeqenin yanına elçi göndərib dedi:
– Qoy tənbəllik etməsin, yanımda olsun.
Qoca yetmiş tajuur arakı hazırlatdı, yetmiş irik1 kəsdirdi, qızıl masa qoydurdu, ağ (temirçak) şire düzəltdi. Üç gündən sonra günün-ayın üzü tutuldu; ayabənzər qanadlar günün-ayın qarşısını kəsdi; Ükün emeqen yerə endi, qızıl masaya söykənib ağ şireyə oturdu. Qoca yetmiş tajuur şərabdan süzüb qarıya verdi; qarı şərabı içib bərk kefləndi; onun qarşısına yetmiş irikin ətini qoydular; yeyib tamam doydu, dedi:
– Məni niyə çağırmısınız?
Ona cavab verdilər:
– Kiçik qızımızı tanımaq olmur, o qızdır, oğlandır, bilmək olmur. Hesab etsək ki, qızdır, yenə adama elə gəlir ki, oğlandır, oğlan hesab etsək, yenə elə görünür ki, qızdır.
Ükün emeqen dedi:
– Bu, kerektu uldur2. Amma mən o oğlanı qız kimi endirdim.
Olökşin dedi:
– Sən bu kendık balaya3 özün ad ver!
Qarı Olökşinin qızına xeyir-dua verməyə başladı:
– Çənəsi var, söyə bilməz, kürəyi var, yerə gəlməz, böyük barmaqları var, ələ keçməz, dodaqları var, söyə bilməzlər. Kimə acığı tutsa, ona da qalib gəlsin, qoy nəyi arzulasa, onu da alsın. Kudaydan ona çapar at göndərilsin. Bu, kürən İlizin atlı Ain-Şain-Şiqşirqe olsun.
Ükün emeqen adı qoyub yuxarı uçdu. Ain-Şain-Şikşirqe qabaq ətəyini tərsinə döndərib cibinə qoydu, arxa ətəyini də tərsinə döndərib cibinə qoydu, Sumer-Ulan dağına çıxıb gur səslə qışqırdı:
– Yuxarıda yaşayan Uç-Kurbustan, tanrım! Məni lüt-üryan yerə buraxdın!
Göydən qara duman burulub qalxmağa başladı; göy guruldadı, qara duman yerə endi, yerdə, çölün ortasında silkələndi. Şikşirqe yüyürüb oraya qaçdı, gördü ki, orda kürən İlizin at dayanıb. Yəhərinə qara zireh, araqay yüklənib. Onun ipək cilovu çatı1 kimi yerdə sürünürdü. İgid yaxına gəlib cilovu yerdən götürdü, artınçakı açdı, altmış altı düyməli qızıl kurmeni yükdən açıb geyindi, doxsan doqquz düyməli qara zirehi üzərinə keçirdi, ağ almaz polad qılıncı belindən asdı, qupquru ağaca bənzəyən nizəni əlinə aldı, ayağını üzəngiyə qoyub üç cəhdlə oturdu. İlxını araya alıb çapdı, qamçı ilə onları bir yerə topladı. Öz adamlarına tapşırıq verib qılıncın gücü ilə hər şeyi nizama saldı, gəlib dəmir at axurunun yanında dayandı. Qızıl masa qoyub aliman-çikır yedi. Ac idi, qarnı doydu, yorulmuşdu, ətə-qana doldu.
Doqquz zaysan ilə Toybon-xan bir yerə yığışıb götür-qoy etdilər, düşündülər:
– Obada şulmus2 var. Heç vaxt sakit yaşaya bilməyəcəyik. Onu necə məhv edək?
Doqquz zaysan dedi:
– Ona əmr veriləndə boyun qaçırmamalı, qulaqardına vurmamalıdır. Ölümə göndərsək, yəqin ki, ölər. Bəs onu indi hara göndərək?
Onlar oturub məşvərət etdilər:
– Göylə yerin bitdiyi yerdə səkkiz quyruqlu Karakul3 var. Onun yanına göndərək.
Toybon-xanın elçisi Ain-Şain-Şikşirqenin yanına gəlib dedi:
– Xan əmr etdi ki, gələsən.
Ain-Şain-Şikşirqe atını mindi, qara araqayı çiyninə keçirdi, yola düşdü. O, doqquz zaysanın qapısından çaparaq keçib Toybon-xanın dəmir at axurunun yanına çatdı, atdan endi. At axurunun yanına çatanda atını tutub bağlamaq üçün alıpların1 əlləri gicişirdi. Yetmiş bahadır onu qoltuğundan qaldırıb dəmir saraya gətirdi. Qabaqda altmış qatlı ağ xalça salınmışdı. Qızıl masanı gətirincə o, ağ xalçanın üstündə oturdu. Qarşısına qızıl masa qoyulub aliman-çikır yeməyi gətirdilər. Ain-Şain-Şikşirqe soruşdu:
– Məni əmr etmisiniz? Nə olub?
Xan cavab verdi:
– İlxımız ayğırsızdır, get, Karakulu bizə gətir.
O dedi:
– Atılan ox daşdan, göndərilən elçi yoldan qayıtmaz. Nə etməli! Getmək lazımdır.
Ain-Şain-Şikşirqe oradan çıxıb kürən İlizin atını mindi, yoluna davam etdi. Yazın gəlməsini kürəyindən, qışın gəlməsini yaxasından bildi. Öz tayqası Sumer-Ulan sıra dağlarına (tayqanınq kırına) yetişdi. Yeddi Altayın arasında, qara Altayın içində his kimi qapqara tayqa görünürdü. O, diqqətlə bu dağa baxanda gördü ki, bu, Karakuldur, uzanıb. İki gözü iki qara gölə bənzəyir, burnu qara təpə kimi görünür. O, bir aylıq məsafədən Karakulu tanıdı. Karakul birillik məsafədən Şikşirqenin iyini aldı, ağzını açıb qulaqlarını qısdı, Şikşirqenin qarşısına çıxdı. Açıq gözlərini qırpmağa, uzanmış əllərini geri çəkməyə macal tapmamış Karakul yüyürüb onun yanına qaçdı. Karakul tullana-tullana qaçırdı. Şikşirqe onu qulaqlarından tutub dəmir çölün ortasında yerə yıxıb əzdi. Karakulun nəriltisi gah yuxarıda, gah da aşağıda eşidildi, soruşdu:
– Adın nədir, hardan gəlib, hara gedirsən2?
– Mən Olökşinin yeganə oğlu Ain-Şain-Şikşirqeyəm. Sənə heyran olduğuma görə yox, doqquz zaysanın, Toybon-xanın əmri ilə gəlmişəm.
Karakul dedi:
– Bunu bayaqdan niyə demirsən?
Şiqşirqe dedi:
– Bayaqdan səninlə döyüşürdüm. Birillik qulun boyda ətimi tökdüm, üçillik qulun (kunan) boyda gücüm tükəndi.
Karakul dedi:
– Özüm könüllü sənin yanına gələrdim, döyüşsüz.
Onlar and içib dost oldular (antırlu nadi). Qılıncların tiyəsini yalayıb nizələrin ucunu iylədilər. Karakul dedi:
– Burnumu deşib atının quyruğuna bağla. Qoy fikirləşsinlər ki, könüllü getmirəm, zorla aparırsan.
Ain-Şain-Şikşirqe uçan quşdan cəld, atılan oxdan iti olub yola düşdü. O, atdan düşməmiş Karakulu dəmir axura bağlayıb qışqırdı:
– Ayğırınızı gətirmişəm, gəlin, götürün.
Özü də evə getdi.
Doqquz gün gələn olmadı. Doqquz gündən sonra ocağın ayağında (yəni tonqalla qapının arasında) yerin altından toz-torpağın içində bir bahadır çıxdı. Şikşirqe dedi:
– Niyə gəldin?
Bahadır cavab verdi:
– Doqquz zaysan ilə Toybon-xan alaçıqlarını ayaqyoluna çeviriblər. Sidik-nəcisin dözülməz iyindən adam dayana bilmir. Kalak-xoron1! Dedilər, gəlib onu buraxasan!
Şikşirqe dedi:
– Gətirmək mənim işimdir, buraxmaq yox. Qoy özləri buraxsınlar.
O, yerin altından çıxan bahadırı qayıtmağa qoymayıb ata-anasına odun yığmağa göndərdi. Üç gecədən sonra həmin yerdən başqa bir bahadır çıxdı. Şikşirqe soruşdu:
– Niyə gəlmisən?
O dedi:
– Kalak-xoron! Dedilər, tez gəlib buraxasan. Orda sidik-nəcisdən yer yoxdur.
Şikşirqe dedi:
– Qoca anama yarma çək!
Şikşirqe kürən İlizin atına minib aşağıya, Toybon-xanın yurduna yola düşdü. Oraya çatanda gördü ki, Karakul dəmir at axurunun yanında oturub. O, yerə uzanıb nərildəyəndə yıxılmış ağaclar parçalanır, ayaqüstə durub nərildəyəndə dik dayanmış ağaclar kökündən qopurdu. Şikşirqe Karakulu ocaqdan yuxarıya1 buraxıb dedi:
– Nə istəyirsən ye, iç, get.
Karakul geri dönən kimi camaatın, mal-qaranın yarısını uddu, gəldiyi yerə yollandı. Ain-Şain-Şikşirqe evə qayıdıb uzandı. Doqquz zaysan ilə Toybon-xan yenə də məşvərət etdilər. Abr dənizinin dibində Ker-balıq (kor balıq) var. Onu ora göndərsinlər, Ker-balıq onu udar. Yenə elçi göndərdilər:
– Toybon-xan deyir, yenə gəlsin.
Ain-Şain-Şikşirqe dedi:
– Yaxşı gələrəm.
O, kürən İlizin atına minib dedi:
– İndi getmək vaxtıdır!
Doqquz igid zaysanın qapısının yanından keçdi, Toybon-xanın dəmir at axurunun yanında atdan düşdü. Toybon-xanın dəmir qapısını açıb içəri keçdi, altmış qatlı ağ xalçanın üzərində əyləşdi, qarşısına qızıl masa qoydular, aliman-çikır yeməyi gətirdilər. Ain-Şain-Şikşirqe soruşdu:
– Məni əmr etmisiniz?
Toybon-xan dedi:
– Abr dənizinin dibində Ker-balıq var. Get, onu bizə gətir. İnəklərin buğası yoxdur, yanlarına buraxacağıq.
Atılan ox daşdan, gedən elçi yoldan qayıtmaz. His kimi qapqara zirehin cingiltisi göy gurultusuna, qara kaman araqayın səsi Altay-Xanqayın əks-sədasına (yanqırt) bənzəyirdi. O, atı çapıb (iləçilə) gedirdi. Diz qapağı yaş kəmər kimi sıxılır, əzələnin bükülməsindən burulur, dörd dırnağın (tört tomık) altından polad ay (ay bolot) kimi od çıxırdı. Sərt daşlara toxunanda od çıxır, yelan çöllərə toxunanda göl yaranırdı. Qamçı ilə vurur, o tərəf-bu tərəfə yırğalanır, dönüb çapırdı. Ker-balıq alt çənəsini yerə batırmış, üst çənəsini göyə dayaq verib yerə sərili qalmışdı. Göl, dəniz təlatümə gəlmiş, çınqıllar çılpaq qalmışdı. Uca-alçaq dağlar uçub dağılmış, yeri boş qalmışdı. Ker-balıq dedi:
– Kalak-koron! Məni öldürmə! Adın nədir, hardan gəlib hara gedirsən?
İgid dedi:
– Mən kürən İlizin atlı Ain-Şain-Şikşirqeyəm. Çıxış yolum olsaydı, öz xoşumla gəlməzdim, doqquz igid zaysanın, bir də Toybon-xanın əmri ilə gəlmişəm.
Ker-balıq dedi:
– Niyə bayaqdan demirsən? Bilsəydim, özüm gələrdim. Həmişəlik dost olaq!
Ain-Şain-Şikşirqe Ker-balığın burnunu deşdi, atının quyruğuna bağlayıb geri qayıtdı. Ker-balıq quyruğu ilə gölü-dənizi arxasınca aparırdı. Şikşirqe gəlib dedi:
– İnəklərinə istədiyin buğanı gətirdim. Hansı inəyin yanına buraxmaq istəyirsən?
O qışqıra-qışqıra bunları deyəndən sonra evinə getdi.
Doqquz gündən sonra ocağın altından bir bahadır çıxdı. Şikşirqe soruşdu:
– Niyə gəldin?
Bahadır cavab verdi:
– Doqquz igid ilə Toybon-xan-bəy alaçıqlarını ayaqyoluna çeviriblər. Əmr etdi ki, gəlib Ker-balığı buraxasan!
Şikşirqe dedi:
– Bir dəfə gətirməyi əmr edirlər, sonra aparmağı əmr edirlər. Getməyəcəyəm!
Yenə də üçüncü bahadır gəldi:
– Kalak-koron! Deyir ki, gəlib tez buraxsın.
Getdilər, atdan düşməyib Ker-balığı buraxdı. Ker-balıq dönən kimi mal-qaranın, camaatın yarısını uddu.
Şikşirqe evə qayıdıb dedi:
– Salam, ata, ana! Salam, əziz bacılarım!
Bir-birinə tay iki bacı altmış altı künclü qızıl masanı çəkib aliman-çikir yeməyi gətirdilər, zəhər kimi acı (açu koron) şərab (arak) qoydular. O, içib doydu; ac idi, tox oldu, yorğun idi, kökəlməyə başladı, uzanıb yatdı. Doqquz gündən sonra elçi gəlib dedi:
– Toybon-xan ilə doqquz igid zaysan gəlməyini əmr etdilər.
Şiqşirqe dedi:
– Sabah səhər gedərəm.
Səhər açıldı1. O, tərlikləri əlinə aldı, gümüş artaşı2 gətirdi, tərlikləri qoyub gümüş artaşı bağladı, altmış qarınaltını dartıb çəkdi; qızıl çümü əyninə geyindi, kaman-araqayı bağladı, almaz polad qılıncını belindən asdı, İlizin-eren atına minib göy gurultusu kimi guruldadı, dəmir kimi cingildədi. Sərt daş sınıb koruma1 dönür, möhkəm ağac parçalara (saymalib)2 ayrılırdı. O, doqquz igid zaysanın qapısından ötüb Toybon-xanın dəmir at axurunun yanında dayandı, atdan düşdü, altmış bahadır yaxınlaşıb atını bağladı, yetmiş bahadır qoltuğunun altından qaldırıb alaçığa gətirdi. Onu tördə3 oturtdular. İgid döşənmiş ağ xalçaların üzərində əyləşib salam verdi. Toybon-xan onun əlindən tutub özünün sağ dizinə söykədi, yanında əyləşdi. Onların qarşısına altmış altı künclü qızıl masa çəkib ulyum-çikir yeməyi gətirdilər. Şiqşirqe acı zəhəri (açu koron) içib yeməyin ən yaxşı tikələrindən yedi. O, acı (açu) aradyanı (arajan) seçib içdi, soruşdu:
– Mənim xanım, nə lazımdır?
Xan cavab verdi:
– Mal-qaranı çoxaltmaq istədik, yarısını məhv etdik, camaatı çoxaltmaq istədik, yarısını itirdik4. Adamlarımın arasında başçı, camaatın ən yaxşısı (akazı)5 sənsən. Səndən arqaluzı6 adam yoxdur. Göydəki şaman-qarını (kam emeqen) gətir. Bir şamanlıq edək, baxaq!
Şiqşirqe dedi:
– Nə etməli? Gedərəm.
Atılan ox daşdan, göndərilən elçi yoldan qyıtmaz. “Arakı7, çiqen8 yığın, altı gün içib çalın, oxuyun. Mən ağ şirdekin1 üstündə oturduqca, siz çaylar qədər şərab çəkin, dağlar boyda ət doğrayın; sonra mən qeyb olacağam. Doqquz gün ərzində süd səpin, mahnı oxuyub kef çəkin”.
Şikşirqe İlizin-eren atını irəli-geri dartdı (ekçey tudub), at tükə çevrildi. Şikşirqe tükü böyük cibinə qoydu, gəlib ağ qığırdaqlı şiredə oturdu. Ayağa qalxıb əllərini göyə uzatdı, qışqırdı:
– Ey göydəki tanrı!
O belə deyib göyə qalxdı. Birinci dəfə ayılanda özünü ağ buludlardan yüksəkdə gördü, mavi səmanın altına qalxdı, geri baxanda doqquz igid zaysanın kef edib mahnı oxuduğunu gördü. Yenə əllərini uzadıb qışqırdı:
– Yuxarı dünyadakı Ak-sürqek2!
Yenə huşunu itirdi, ayılanda özünü yuxarı dünyada gördü. O, geri boylandı, Altayı görünmürdü, çoxlu burxanın qarşısında dayanmışdı, soruşdular:
– Ey aşağı dünyanın insanı, bura niyə gəlmisən?
O cavab verdi:
– Buraya öz istəyimlə gəlməmişəm. Doqquz zaysan ilə Toybon-xanın tələbi ilə gəlmişəm. Onların ehtiyacı üzündən gedirəm. Mal-qaranın yarısı məhv olub, arxa-camaatın yarısı həlak olub. Kamdık-kam qarının arxasınca gedirəm.
Buradakı burxanlar dedilər:
– Onun yanına gedən izin olacaq, qayıdanda izin-tozun da qalmayacaq. Kam-emeqen səni yeyəcək.
İgid dedi:
– Atılan ox daşdan, göndərilən elçi yoldan qayıtmaz. Harada ölməli olsam, öləcəyəm, hara gedirəmsə, gedəcəyəm.
O, İlizin-eren atını o tərəf-bu tərəfə döndərdi (eqçedi), öz görkəminə çevirdi, ayaqlarını üzəngiyə basıb üç sıçrayışla sürdü, üçillik inək dişli şallağı əlinə almışdı. Qış -yay fərqlənmirdi, mal-qara ağ duzlaq yeyirdi, arjan1 bulağından su götürüb içirdilər. Şikşirqe kımjılu2 şallağı vurub sürətlə gedirdi, yırğalana-yırğalana mahnı oxuyurdu. O, şallağı gah sağ, gah da sol əlində yelləyir, yüyəni çəkirdi. Şikşirqe ağ Altayı keçib ağ tayqada atdan düşdü. Ağ tayqaya çıxanda o tərəf-bu tərəfə baxmağa başladı. Gah axan, gah axmayan ağ çay görünürdü. Ağ çayın sahilində ağ örqö3 vardı. Ağ örqönün qapısı yanında atın keçə bilməyəcəyi (aylyanbas) qızıl at axuru vardı. Qızıl at axurunun yanında ağ-kürən (ağ borat) at dayanıb. Şikşirqe dayandığı yerdə silkinib qara milçəyə çevrildi, uçub getdi, ağ-kürən atın qulağına girdi. Ağ-kürən at durduğu yerdə fınxırdı, axurun ətrafında qaçıb dolandı, dırnaqları ilə yeri qazmağa başladı. Ağ örqödən iki qız çıxdı, birinin əlində kınqrak4, o birinin əlində ebrek5 vardı. Ede6 bacı ilə sıynı7 bacı ağ-kürən atın başına-gözünə döyməyə başladılar:
– Bu tamqa8 niyə yerində dayanmır?
Qızlar dönüb getdilər. Şikşirqe çöldə ota yapışdı. Qızlar ağ örqöyə daxil olub oturanda o da öz donuna girib onların arasında oturdu. Qızlardan biri tunükə9 çıxdı, o biri də qapıya qaçdı. Şikşirqe tunükə çıxan qızı ayağından, qapıya qaçanı da əlindən tutdu, dedi:
– Uşaqlar, qorxmayın. Mən tuş tuqay nökör1 axtarıram. Hansınız mənə gələrsiniz?
Onlar dedilər:
– Bədənindən əziyyətlə ayrıla bilən canın, qızarıb axan qanın yoxdur! Çiyinlərində qüsurun, fəqərələrində, qabırğalarında (boqono seok) oynaqların yoxdur. Əsl kezer2 doğulmusan. Sənin kimi igidə də getməyib, kimə gedəcəyik?
Böyük bacı dedi:
– Mən gedəcəyəm!
Kiçik bacı dedi:
– Getsən, mən də gedəcəyəm. Qoy ikimizi də alsın!
Şikşirqe qızlardan qızıl üzüklərini alıb onlara öz qızıl üzüyünü verdi, soruşdu:
– Ananız nə vaxt gələcək?
Qızlar dedi:
– Artıq yeddi ildir o, kamdıka gedib. Anam qayıdanda yüngül, sürəkli meh əsəcək; bu, onun qanadlarının yelidir. Həm də yağış yağacaq3; bu, onun qanadlarının tər damcılarıdır. Kan-Kerede quşuna dönüb tunükə qayıdanda üç dövrə vuracaq. Alaçığın ətrafında ağ çapar heyvan kimi üç dövrə vurub qaçacaq, alaçığa girəndə qızıl yapalaq (kızıl üku) olub ocağın başına üç dəfə dolanacaq. Tördə silkinəcək, öz donuna girib qayıdacaq, enib oturacaq.
İsti, isti meh əsdi. Qızlar dedilər:
– Anamız qayıdır.
Onlar qazan-ayaq bişirib dedilər:
– Anamız geri qayıdanda Şikşirqeni udacaq. Onu necə xilas edək?
Ain-Şain-Şikşirqe quru təzək olub ağ-kürən atın altına uzandı. Tabur-tobur yağış yağdı. Yerlə göyün arasından Kan-Keredenin səsi gəlirdi. Sonra gözlərini qırpmağa, əllərini uzatmağa macal tapmamış, aypara qanadları ilə guruldayan, aypara caynaqlarını şaqqıldadan Kan-Kerede peyda oldu. Quş tunükün başına üç dövrə vurdu.
Kan-Kerede dedi:
– Alaçığımda, yurdumda pis iy var?
Quş belə deyib yuxarı qalxdı. Qızlar qışqırdılar:
– Ölümümüzün, yoxsa ömrümüzün iyini almısan?
O, geri döndü, tunükün üzərində üç dövrə vurdu, alaçığın başına üç dəfə çapıb (şulyuzin) dolandı, soruşdu:
– Alaçığımda kim var? Bu, nə pis iydir gəlir?
Sonra o, qızıl yapalağa çevrilib alaçığın başına dolandı, ocağın üstündə üç dövrə vurdu, öz donuna girib törün üstündə oturdu. Ces tünqur1 onun əlində idi; manyakı2 açdı, yüz kuzünqı3 çırpılır, Altay torpağı yırğalanırdı. O, soruşdu:
– Alaçığıma kim gəlib?
O, belə deyib şamanlıq edirdi. Məlum oldu ki, aşağı dünyadan adam gəlib. Şaman aşağı dünyadan Ker-balığı – Cütpanı özünə tərəf dartıb (tartanıb) soruşdu:
– Alaçığıma kim gəlib?
Ker-balıq-Cütpa cavab verdi:
– Aşağı dünyadan yanına Ain-Şain-Şikşirqedən başqa heç kim gələ bilməz.
Şaman dedi:
– Hökmən odur. Ona qarşı cürət etmərəm. Ürəyimi aldı. Bundan sonra onunla and içib dost olduq (antıqarlu nadi).
Kam-emeqen Altay-Xanqayın ruhu (əəzi) altıquyruqlu Karakulu tərif etməyə (alqab) başladı, dedi:
– Niyə yurduma gəlməyə çalışır?
Karakul ona dedi:
– Qırmızı ömrümü istəyirdi, tınımı1 almaq istəyirdi. And içib onunla dost oldum. Yalnız Ain-Şain-Şikşirqe sənin yanına qalxa bilər.
Ye kalak! İndi neyləyək?
O, ocağın başına üç dövrə vurub bayıra çıxdı. Tünqürə quru təzək tökdü, alaçığa girdi, əli ilə insan üzü şəklində olan tünqürün arxasına vurdu, çalxalayıb (çalkaytu) ordakı təzəyi ocağın başına tökdü. Təzək Ain-Şain-Şikşirqe oldu, qızların arasında oturdu. Kam-emeqen silkinib Kan-Keredeyə – quşların şahına (kaan quş) çevrildi, iki qanadını açdı, ağzını (uuz murdun) uzadıb yaxınlaşdı ki, Ain-Şain-Şikşirqeni udsun. Qızlar qanadlarından tutub geri itələdilər, dedilər:
– Kalak! O, nişanlımızdır, ona ərə gedəcəyik. Udacaqsansa, bizimlə birlikdə ud.
Kam-emeqen silkinib öz donuna girdi, Ain-Şain-Şikşirqenin ətrafına dolanıb, ona uzun-uzadı sınayıcı (şinjileb) nəzərlə baxdı, dedi:
– Qızarmağa qanın, əziyyətlə ölməyə tının yoxdur. Çiyinlərində qüsurun, fəqərə, qabırğalarında oynaqların yoxdur. Bundan yaxşı insan ola bilər? Alıp2 doğulmusan. Bundan yaxşı doğulmaq olarmı?
Qarı qızlarının qızıl şankalarını3 açıb iki tulunq4 hördü. Ain-Şain-Şikşirqe qızıl şireyə çıxıb ordan düşmədi. O, nə ölü kimi ölü, nə də diri kimi diri görünürdü, danışdırırdılar, danışmırdı, yemək verirdilər, yemirdi. Arvadları soruşdu:
– Sən belə deyildin, nə olub? Bəlkə ölümümüz ya da ömrümüz sənə agah oldu?
Şikşirqe cavab verdi:
– Arçin1 qoxusu gələn Altayım, kızıl qat2 yeməyim var. Onları xatırladım.
Yeddi gün idi ki, qadınlardan xəbər-ətər yox idi; yeddi gündən sonra qayıtmışdılar. Doğrudan da, aşağı dünyada, təmiz arçin ağacı, qızlardan da gözəl, hər yeməkdən dadlı qırmızı qarağat varmış. Qadınlar arçin, qızıl qat yeməyini qurşaqlarına düyünləyib gətirmişdilər. Ain-Şain-Şikşirqe yeməyi, qırmızı qarağatı yedi; ac idi, qarnı doydu, arıqlamışdı, kökəldi. Arşini ocağa qoydu, tüstülədib dedi:
– Bədənimdə yüngüllük hiss edirəm, beynim açıldı. Doqquz igid zaysan, Toybon-xan-bəy məni Kam-emeqeni aparmağa göndəriblər. Demək istəyirəm, dilim gəlmir. Deməmək də olmur, çünki başqa yol yoxdur.
Qızlar dedi:
– Nədən qorxursan, qarı sözəbaxandır. Eşidəndə özü getmək istəyəcək.
Qadınlar qarının alaçığına gedib dedilər:
– Doqquz igid zaysan ilə Toybon-xan-bəy onu göndəriblər, deyir ki, niyə göndərdiklərini deyə bilmərəm.
Qarı dedi:
– Ayin-Şayin, kürəkən, niyə demirsən? Ağ-kürən atı öz cibinə qoy. Qanadlarımın üstündə otur. Biz aşağı dünyaya, yerə enəcəyik.
Ain-Şain-Şikşirqe ağ-kürən atı böyük cibinə qoydu. Kam-emeqen Kan-Kerede quşuna dönüb qanadlarını açdı, Ain-Şain-Şikşirqe oturdu. Kan-Kerede aypara caynaqlarını şaqqıldadıb yerə endi.
Kan-Kerede dedi:
– Öz istəyinlə gəlməmisən, ehtiyac səni gətirib. Burnumu deş, atının quyruğuna bağla, yedəyinə al.
Ain-Şain-Şikşirqe dedi:
– Burnunu deşməyə əlim qalxmır. Bundan sonra necə sənin kürəkənin olaram?
Qarı burnunu deşdi, ipək cilovla atın quyruğuna bağlayıb dedi:
– Atın gücünə, igidin cəsurluğuna baxacağam. Tez tərpən.
Qarı hirslənib sancmağa başladı. Ain-Şain-Şikşirqe qarının deyinməsi, qəzəbi qarşısında aciz qaldı. O, İlizin-eren atın cilovunu o tərəf-bu tərəfə dartdı, üçillik inək dişli şallaqla sağrılarına (soor) vurmağa başladı. Dırnaqların zərbəsindən dənizlər, göllər coşur, daşlar, qayalar alışıb yanırdı, yerdən toz-duman qalxıb cəmaya ucalırdı. Göydən qara duman dövrə vurub yerə enirdi. Meşələr durduğu yerdə qırılırdı. O, bütün göy Altay sıra dağlarını dolaşıb dedi:
– Qaynanamın burnu harda deşilib?
O, belə deyib geri döndü, Kam-emeqen yerində qaçırdı. Qarı dedi:
– At doğulacaqsa, at, igid doğulacaqsa, igid olsun. Bundan yaxşı doğulmaq olar?
Şikşirqe doqquz igid zaysanın alaçığına çatıb qarını Toybon-xanın dəmir at axurunun yanında yerə qoydu, bağladı. Dedi:
– İndi özün bil, şamanlıq, yoxsa başqa bir iş edəcəksən?
Yüz manyak sərilib bütün yer üzünü örtdü, yüz kuzünqı toqquşdu, göy Altay dağıldı. Şaman mis tünqürü vurduqca Altay yırğalanmağa başladı. Sərt daş parçalanır, qara meşə sınırdı. Hər orbo1 zərbəsilə on nəfərədək insan ölür, on başadək mal-qara tələf olurdu.
Ayin-Şayin Şikşirqe öz elinə, öz yurduna gedib ata-anasına dedi:
– Atam, anam, salam. Yaxşısınızmı, böyük bacılarım?
Doqquz gündən sonra ocağın ayağından, torpağın altından bir bahadır çıxdı, başı-gözü toz-torpaq içində idi. Bahadır dedi:
– Kalak! Dedilər ki, tez gəlib şamanı buraxsın. Doqquz igid zaysan ilə Toybon-xan evi ayaqyoluna çeviriblər, qorxularından alaçıqdan çıxa bilmirlər.
Şikşirqe dedi:
– Gətir deməkləri bir müsibətdi, burax deməkləri başqa müsibət. Gətirməyinə gətirmişəm, buraxmağa da özünüz buraxın, gedə bilmərəm.
İkinci elçi gəlib dedi:
– Kalak-koron! Xan deyir, gəlib buraxsın!
Şikşirqe İlizin-eren atını minib araqay-saadaqı çiyninə keçirdi, getdi.
Ora çatanda gördü ki, əvvəllər mal-qaranın, adamların sayı-hesabı yox idi, indi barmaqla sayılacaq qədər qalıb. O, axura çatdı, atdan düşməyib qarını buraxdı. Qarı dönən kimi mal-qaranın da, camaatın da yarısını uddu. İndi mal-qara da, camaat da lap az qalmışdı. Ayin-Şayin-Şikşirqe çıxıb evinə, atasının yanına getdi.
Yenə də elçi gəldi:
– Doqquz igid zaysan ilə Toybon-xan dedi ki, gələsən!
Şikşirqe dedi:
– Mən tək pəhləvanam, atımla birgə qabıqdan çıxdım. Yəqin, qismətim belədir.
O, İlizin-eren atını minib Toybon-xanın qapısına gəldi. Altmış bahadır onun atını, yetmiş bahadır da özünü götürüb alaçığa girdilər, dedi:
– Salam, ağam Toybon-xan, doqquz igid zaysan.
Altmış altı künclü masa qoyub aliman-çikir yeməyi gətirdilər, yeyib dedi:
– Məni niyə əmr etmisiniz?
Ona cavab verdilər:
– Şaman gətirdik, şamanlıq etdi ki, mal-qara doğub törəsin, istədik ki, şamandan camaatı artırıb çoxaltmasını istəyək, mal-qara dağıldı, camaat da qırıldı. Erliklə1 dostlaşmazdan əvvəl əlimizi sıxıb bir-birimizə hədiyyələr etdik. O vaxtlar Toybon-xan Erlikə mal-qaranın erdinəsi olan iki yırakı2, bir də camaatın yulazını3 – ağ vaşaq dərisindən kürk vermişdi. İndi Toybon-xan var-dövlətindən, itkidən danışır; mən çeçəmişəm (kakadım), var-yoxdan çıxmışam (yok suradım). Get, həmin şeyləri gətir.
Atılan ox daşdan, elçi yolundan qayıtmaz. Ain-Şain-Şikşirqe İlizin-eren atını mindi, çarpaz qara araqay-saadaqı çiyninə keçirdi, ay kimi polad qılıncını belindən asdı, ayın-günün şüaları ilə yoluna davam etdi. Zirehin Altay-Xanqayın səsinə bənzəyən səsi eşidilirdi. O, yola düşmüşdü.
Ain-Şain-Şikşirqe deyirdi: “Yuxarı dünyada yaşayan qaynanamdan məsləhət alıb arvadlarımla vidalaşaram. Böyük qarıdan məsləhət eşidərəm. Əvvəllər heç vaxt Erlikin yurdu barədə eşitməmişəm”.
O, yuxarı dünyaya qalxdı. Qaynananın yanına gedib ondan soruşmaq lazımdır. O, arvadları ilə salamlaşıb soruşdu:
– Ezen4?.
Altmış altı künclü masa qoyub hamısı oturdu, yemək yeməyə başladılar.
Ain-Şain-Şikşirqe dedi:
– Doqquz igid zaysan ilə Toybon-xan-bəy mənə dedilər ki, get, Erlikə verilmiş erdinə ilə camaatın yulasını al, gətir. Gedəcəyimə söz verdim.
Şaman qarı dedi:
– Təkcə sən yox, mən də. Şaman olsam da, hələ Erlikin yurdunda olmamışam. Mis tünqürümü ocaqda bərk qızdır.
Yeddi gün qavalı qurutdular. Yüz manyak yer üzünə sərildi, yüz kuzünqı vurulmağa başlandı. Şaman qarı yer üzünə sərilən yüz manyaklı kürk geyindi, mis tünqürü əlinə aldı; yüz manyak sərilib yer üzünü örtdü. Qarı oturduğu yerdə qeyb oldu, mis tünqürün səsi gah gəldi, gah kəsildi, nəhayət, aşağı dünyada qeyb oldu. Mis tünqürün taqqıltısı aşağı dünyada kəsildikdən sonra yeddi gün kam emeqendən səs çıxmadı. Yeddi gündən sonra o fırlanıb gəlib öz tünnükünə endi. Qarı mis tünqürü bağlayıb şaman kürkünü soyunmuşdu. Şaman qarı dedi:
– Erlikə çata bilmədim. Ancaq yerin yarısına qədər gedib çıxa bildim. Məlum oldu ki, yer üzü çox kələ-kötür imiş. Çatmağına çatarsan, qayıtmağın şübhəlidir. Yeddi yol ayrıcına (beltir) qədər gedib çıxdım. Amma, mənim balam, səni cəhənnəmin ağzınacan ötürərəm.
Qarı silkindi, Kan-Kerede quşuna çevrilib oturdu. Ain-Şain-Şikşirqe arvadları ilə bir yerdə onun qanadları üstündə oturdular. Emeqen fırlanıb onları cəhənnəmin gözünə endirdi, bir ovuc (puk) damarlı (ipək) sap(ən sinqır uçuk) verib dedi:
– Lazım olacaq.
Sonra doqquz göz verib dedi:
– Lazım olacaq.
Qarı iki torba da kömür verib dedi:
– Yəhərin altına at. Getdiyin yerdə lazım olacaq.
O, iki ağ şüvül də verib dedi:
– Bu da lazım olacaq. Hə, indi özün bax, get.
Ain-Şain-Şikşirqe arvadları, qayınanası ilə vidalaşdı; göz yaşları gölə, burnunun suyu buza döndü. O, İlizin-eren atına minib cəhənnəmin gözünə atıldı. Günəşlə ay arxada qaldı, ay kiçiləndə olduğu kimi (ay qara)1 qaranlıq düşdü. Kənarları yəhərə qədər açılmış yolda at iti yürüyürdü, gəlib yeddi yol ayrıcına çatdı. İki qotur dəvə yaxınlaşıb dedi:
– Bu tamqa ilə atı bizi qaşıyacaq.
Şikşirqe yolun hər iki tərəfinə şüvül sancdı. Dəvələr ondan əl çəkib dedilər:
– Şüvüllərlə qaşıyacağıq. Qaşınmağımız nə yaxşıdır.
Şikşirqe bir az da getdi. Qarşısına xeyli pəhləvan çıxdı, dedilər:
– Onun həm özündən, həm də atından kömürləri söndürmək lazımdır.
Şikşirqe onlara iki torba kömür verdi, dedilər:
– Yaxşı atanın yaxşı da oğlu olar, hazır kömürlərlə gəlmisən.
O, bir az da irəli getdi; indi də ılqıy qızlar gəldi, bir neçəsi dedi:
– Atdan sap düzəltmək lazımdır.
O biriləri dedi:
– Sapı onun özündən düzəltmək lazımdır.
Şikşirqe dedi:
– Uşaqlar, hazır sap var ikən, məndən niyə sap düzəldəsiniz.
O, bir ovuc sap atdı. Qızlar sevinə-sevinə sapları öz aralarında bölüb dedilər:
– Yaxşı atanın oğlusan!
Şikşirqe bir az da getdi. Qarşısına burunları doqquz qarış, tükləri yaprıxmış iki quzğun çıxıb dedi:
– Onun özünün də, atının da gözlərini çıxarıb yemək lazımdır.
Şikşirqe cibindən dörd dənə göz çıxarıb atdı, dedi:
– Yemək istəyirsinizsə, bunları yeyin.
Quzğunlar gözləri bölüb ondan əl çəkdilər. Sonra o, Yaza baspas1 adlı qıl körpüdən keçdi, gecə-gündüz yol getdi, gördü ki, qarşısında qara kötük var. Kötüyün yanında abıl2 var. Bir qadın öləcəksə, bu toxa yerdə olur, yaşayacaqsa, kötüyün üstündə olur. Burada nizə də var; bir kişi öləcəksə, nizə yerdə olur, yaşayacaqsa, kötüyün üstündə olur. O, bir az da getdi. Bir tərəfdə bulaq suyu axırdı, ciyərləri bir-birinə bağlanmış iki nəfər həmin suda üzürdü. Onlar suyun ortasında qalmışdılar, su onları nə aşağıya, nə də yuxarıya aparırdı. Şikşirqe atın başı üzərindən əyilib şallağın ucu ilə onları açıb azad etdi. O, İlizin-eren atdan soruşdu:
– Bu nə deməkdir?
At cavab verdi:
– Onlar oxuyub başa çıxmamış namadırlar3. Bu, onların buna görə çəkdiyi cəzadır.
Şikşirqe bir az da getdi, gördü ki, tutkandu çeşməsi4 axır. At dedi:
– De ki, bu suyu işıqlı dünyada içirəm. İndi iç.
At da, Şikşirqe özü də sudan üç nəfəsə içdilər. Şikşirqe dedi:
– Tələsməsəydim, buradaca gecələyib səhərədək bu sudan içərdim. Yaxşı ata (adının yakşi) çaydır.
O, bir az da irəli getdi, gördü ki, sarı bataqlıq (saz) var. At onu belə öyrətdi:
– Bir ovuc qum atıb de:
– Atası yaxşı bataqlıq, sən Altay ol!
Şikşirqe bir ovuc qum atıb: “Atası yaxşı Altayım” deyən kimi sarı bataqlıq quru yerə çevrildi. O, bir az da irəli gedib gördü ki, bir bahadır arxası qovağa bağlanıb əlində də uruk var. Şikşirqe soruşdu:
– Bu kimdir?
At cavab verdi:
– Erlikin torpağından kim qaçırsa, bu adam onu tutur.
O, yoluna davam etdi, qovağa bağlanıb əlində yığılmış kəmənd saxlayan başqa bir adam gördü. At onu başa saldı:
– Erlikin torpağından kim qaçırsa, bu adam kəmənd atıb onu tutur.
Bir az da getdilər, Şikşirqe gördü ki, boz madyan bir nəfərin ətrafında dolanıb dırnaqları ilə onun başına döyür. At dedi:
– Soruşmaq istəsən, bu nədir, onda deyim ki, bu adam ananın balasını oğurlayıb yeyib (yəni madyanın dayçasını oğurlayıb) madyanın ağ südü quruyub.
Bir az da getdilər, gördülər ki, ağzına qara daş tıxanmış bir nəfər oturub. Bu adam işıqlı dünyada yaşayanda rüşvət alırmış. Yenə getdi, birdən balaca at ilxısı qaçdı. Bu, o deməkdir ki, işıqlı dünyada yoxsul insanların ilxısı bezir1. Yenə getdilər, dəmir örqö göründü; dəmir axurun yanında yəhərli atlar bağlanmışdı. O, dəmir axurun yanına gəlib alaçığa girdi, gördü ki, ocaqda səkkiz qulplu bürünc qazan var; qazanda burula-burula ət bişirdi; bir qoca ilə qarısı yanmış dirsəklərini yerə vurub qazanın yanında oturmuşdular. Şikşirqe dedi:
– Bu əti doyunca yeyib getmək lazımdır.
O, atının kişnəməsinə bayıra çıxdı. At dedi:
– Sən burada oturub nəyi gözləyirsən?
Şikşirqe dedi:
– İstəyirəm gözləyim, ət yeyim.
At dedi:
– Səncə, bu qoca ilə qarının dirsəkləri niyə yanıb? Heç bunu ağlına gətirə bilirsən? Onların qazanı alaçıqdan böyük daş ağırlığındadır. Onlar xəsis adam olublar. Gözləməyə dəyməz, yolçu yolda gərək.
Yenə getdilər, gördülər ki, bir cavan qadın lüt-üryan dayanıb əlində sarı quzu dərisi tutub, o biri gənc qadın onun yanında oturub öz budlarına döyüb qəhqəhə ilə gülür. Şikşirqe soruşdu:
– Bu cavan qadınlara nə olub?
At cavab verdi:
– İşıqlı dünyada o, üç dəfə quzu dərisi istəyib o birisi verməyib, indi də əlində quzu dərisi dayanıb bilmir ki, üstünü necə örtsün. İstəyən də qəhqəhə ilə gülür.
Bir az da getdilər, gördülər ki, ərlə arvad yeddi qoyun dərisindən yorğana bürünüb uzanıblar; ər yorğanı arvadın üstündən dartır, arvad da ərinin üstündən dartır; bir-birinin əlindən alırlar. Onlar işıqlı dünyada heç nə ilə razılaşmayan, savaşqan, söyüşkən ər-arvad olmuşdular.
Yenə də gedib gördülər ki, başqa ər ilə arvad bir qoyun dərisindən yorğana bürünüb uzanıblar, heç bir qüsur hiss etmirlər. Onlar işıqlı dünyada razılıqla, mehribanlıqla (nak) yaşamışdılar. Yenə gedib gördülər ki, dəmir örqö var; kimi qapısına yaxınlaşır, kimi də ordan uzaqlaşır. Şikşirqe “yeyib doymuşuq” deyib örqöyə girənlərin yanına yaxınlaşdı. Cavan bir qadın qaşıqla adamlara yemək verirdi. Adamlar: “Yeyib doyduq” deyib razılıq edir, uzaqlaşırdılar. Həmin cavan qadın Şikşirqeyə də yemək verdi. O da yeyib uzaqlaşdı, soruşdu:
– Bu qadın kimdir?
At dedi:
– Bu, işıqlı dünyada acları doydurub onlara hörmət edən qadındır.
Bir az da getdikdən sonra Şikşirqe Erlikin alaçığına yaxınlaşmağa başladı. Budur, onun gözlərinə Erlikin bayzım örqösü1, bürünc at axuru göründü. Qapıya yaxınlaşıb bürünc axurun yanında dayandı, atdan düşdü, İlizin-eren atını bağladı, ikilaylı qapını açıb içəri girdi: Alaçıqda çiyinlərə çatan saqqal (eek saqal), iki qara göl kimi gözlər gördü. Erlik soruşdu:
– İşıqlı dünyadan gəlmiş Ayin-Şayin-Şikşirqe, niyə İlizin-eren atını tərlədib bura gəlmisən?
Şikşirqe cavab verdi:
– Atılan ox daşdan, göndərilən elçi yolundan qayıtmaz. Başqa çıxış yolum olmadı, doqquz igid zaysanın, Toybon-xanın tələbi ilə gəldim. Dedilər ki, keçmişdə Erlik bəylə dost olmuşuq, verdiyim ağ vaşaq dərisindən kürkü, bir də iki dolçanı get, al, gətir.
Erlik dedi:
– İstədiyini alacaqsan, mənim balam, amma səndən bir xahişim var.
Şikşirqe dedi:
– Xahişini yerinə yetirərəm. Qoca adamın əmrinə itaət etmək olar.
Erlik dedi:
– Sarı Altayın ortasında sarı qamış bitir, içində üç səmənd at var, tut, gətir.
Şikşirqe dedi:
– Nə etməli, gedərəm!
O, çıxıb İlizin-eren atı mindi, sarı Altaya yola düşdü. Şikşirqe Sarı Altayda sarı qamışların arasında gəzib dolaşdı, dedi: “Onlar buralardadırlar”.
Birdən sarı qamışın ortasından bir-birinin ardınca üç səmənd at çıxıb kənara sıçradı. Şikşirqe İlizin-eren atını onların arxasınca buraxdı, Erlikin yurdunun başına üç dəfə fırlandı, tuta bilmədi. İlizin-eren at birdən dayanıb dedi:
– Yalımın altında (yik yalımnım) üçillik inək dişli şallaq var. Məni onunla şallaqla. Yaxşı qaça bilmirəm.
Şikşirqe üçillik inək dişli şallağı götürüb atın sağrılarını şallaqladı; ikiillik qoyun boyda ət qopub havada uçdu. İlizin-eren atın dırnaqlarının zərbəsindən sular-göllər coşub mənsəbindən çıxdı. Şikşirqe gözlərini qıyıb yəhərdən tutmuşdu. At dedi:
– Gözlərini aç, bax.
Şikşirqe baxdı, gördü ki, üç səmənd at üzəngi ilə bərabər qaçır. Bir dəfəyə hər üç ata kəmənd atıb onları saxladı, yedəyinə alıb yola düşdü, dedi:
– Bunun (Erlikin) çox güclü (srökey) qulan atları bunlardır? Yaman da güclüdür sənin atların? (Şikşirqe Erliki məsxərəyə qoydu). O, atı qara bürünc axura bağladı. Qoca Erlik alaçıqdan çıxıb baxdı, dedi:
– Ağıllı balam!
O, gətirilən üç atı dəmir hasarın (çiden) içinə bağlayıb dedi:
– Hə, kürən atın yaxşı at imiş. Bu atı mənə ver. Yeddi gün gəzim, ov edim.
O, baltanı (ay malta) cibinə qoyub qara qılıncı əlinə aldı.
Erlik Ain-Şain-Şikşirqeyə dedi:
– Temir-tayqaya getmə, temir örqöyə girmə. Mən gələnə qədər adamlarıma başçılıq et. Dəmir taxtda otur!
Erlik yola düşdü. Dəmir taxta çıxan Ain-Şain-Şikşirqe xan oldu. Arvadı Erke-Kara (Erlikin Ain-Şain-Şikşirqeyə verdiyi qızı) tebişdən1 nəsə götürüb arxasını ona çevirir, oturub yeyirdi. Ain-Şain-Şikşirqe dedi:
– İnsanın yemədiyi, içmədiyi nədir elə yeyib-içirsən, ay kadıt2?
Şikşirqe onun əlindən yeməyi alıb dadına baxdı, yedi. Məlum oldu ki, bu, onun işıqlı dünyadakı mal-qarasının ətidir. Deməli, həmin vaxt işıqlı dünyada onun mal-qarasını Erlikə qurban kəsiblər. Qadın buna görə arxasını ona çevirib yeyirmiş ki, o yeyib işıqlı dünyanı xatırlamasın. İgidin yadına atası, anası, arvadı düşdü, düşündü: “Mənə Temir-tayqaya girməməyi tapşırdı. Bəs girib baxsam necə?”. O girib baxdı. Səma görünürdü, Temir-tayqanın ətəyində yumru göllər görünürdü. Göllərin qırağını qara kolluq basmışdı. Yumru göllər işıqlı dünyada yaşayanların göz yaşları, qara kolluqlar da saçları idi. O, bunları gördü, göz yaşları gölə, burnunun suyu buza döndü. İgid oturub ağlamağa başladı. Yəqin ölənlərin qisməti belə olurmuş.
Şikşirqe həmin dağın ətəyinə endi, qara örqönün qapısına yaxınlaşıb düşündü: “Tapşırıb ki, bu örqöyə girməyim. Girib baxacağam!”. O, örqöyə girəndə gördü ki, doqquz igid zaysan ilə Toybon-xan oturub, soruşdu:
– Ezen?
Heç kim cavab vermədi, gözlərini aşağı dikib səssiz-səmirsiz oturmuşdular. Məlum oldu ki, bu, doqquz igid zaysan ilə Toybon-xanın ruhlarıdır. O, başqa bir qapını açıb girdi, gördü ki, burada alaboz atlı atası, anası, iki böyük bacısı oturub, soruşdu:
– Siz bura nə vaxt gəlmisiniz?
Onlardan heç birinin səsi çıxmadı. Şikşirqe diqqətlə baxmağa başladı; hamı öldükdən sonra bura gəlməlidir. Öldükdən sonra heç kim buradan başqa yerə getməyəcək. Sonra daha bir qapını açıb içəri girdi; qaynanası Kam-emeqen, arvadları, onun öz ruhu oturmuşdu. Bunları görəndə gözünün yaşı gölə, burnunun suyu buza döndü. Hələ ki, o ölməyib, yəqin insan həyatı beləymiş!
Şikşirqe qara örqöyə qayıdıb üzüüstə dəmir taxta uzandı. Erlik bürünc axura yanaşıb atdan düşdü; saqqalı köpək başı kimi qabarmış, gözləri dönmüşdü, dedi:
– Temir-tayqaya girməməyi tapşırmışdım. Niyə girmişdin, tamqa?
Erlik belə deyib iki torbanı götürdü, alaçığına girdi. O, çevrilmiş torbaları əlində tutub silkələdi; ov qənimətləri töküldü: böcəklər, kərtənkələlər, ilanlar, qurbağalar, köstəbəklər (nomon). Erlik dedi:
– Sən işıqlı dünyadan ölmədən gəlmisən. Öz yurdunu necə xatırlamaya bilərsən? Qayıtmaq istəyirsənsə, qayıt, mənim balam!
O, ağ vaşaq dərisindən kürkü, iki dolçanı ona verdi, dedi:
– Götür! Amma, mənim balam, İlizin-eren atını mənə ver! Gözəl qızım Erke-Karanı sənə verirəm. Kürəkənim olacaqsan; atını sürməliyəm.
Şikşirqe soruşdu:
– Bircə atımı sənə verim? Bəs mən nə ilə gedərəm, möhtərəm ağsaqqal (örökön)?
Erlik dedi:
– Üç səmənd atımı götür, növbə ilə sürüb gedərsən.
Ayin-Şayin-Şikşirqe bürünc axura yaxınlaşanda İlizin-eren atın gözlərindən yaş axırdı. Şikşirqe dedi:
– İndi ki, istəyib, verməmək olmaz! Yəqin ki, işıqlı dünyada sən, qaranlıq dünyada mən olacağam! Nə etməli!
Şikşirqe geri qayıdıb alaçığa girdi. Erlik soruşdu:
– Kürəkənim xahişim barədə nə fikirləşir?
Şikşirqe dedi:
– Götürün, möhtərəm ağsaqqal.
Onun bir üzü gülür, bir üzü ağlayırdı. Şikşirqe böyük səmənd ata gümüş cilov bağladı, kuler artaş qoydu. İlizin-eren atı ilxının saxlandığı doqquz qat(doqquz divarlı) dəmir bir yerə gətirdilər, başına doqquz noxta (nokto) keçirdilər, dörd ayağına doqquz dəmir buxov (kıjen) taxdılar. Arvadı Erke-Kara ortancıl səmənd ata mindi. Kiçik səmənd atı yedəklərinə alıb yola düşdülər. Yolu yarı etmişdilər ki, Şikşirqe dönüb geriyə baxdı, İlizin-eren atın gözlərinin parıltısı iki nazik tük qövsi-qüzehi (kıl solonqo) kimi səmanı işıqlandırırdı. Göz yaşları iki qara gölə dönüb böyük səmənd atın belini sındırdı; at öldü. Şikşirqe dedi:
– Atası yaxşı atım!
O, kiçik səmənd ata artaş qoydu; atın beli sındı, öldü. İgid yəhəri, tərlikləri (tokum) götürüb yoluna davam etdi. Səmanın işığı, günəşin şüaları (keqen) görünməyə başladı. Kadıt da öldü, at da. Şikşirqe yəhərlə tokumu kürəyindən götürüb cəhənnəmin gözündən çıxdı. O, səmanın işığını, günəşin şüalarını görəndə başı fırlandı. Erlikin əlində qalmış İlizin-eren at kişnəyirdi, bu dünyada (yer üzündə) onun kişnərtisi aydın eşidilirdi. Sonra Şikşirqe dəmir qovağı kökündən qopartdı, kökünü burub çıxartdı, sıbıskı1 düzəldib çalmağa başladı. Altay Uç-Kurbistan-Kudayın da aydın eşitdiyi bu səsdən qırılıb dağılırdı. İlizin-eren at da bu səsi eşidirdi. Şikşirqe yana-yana çalırdı:
– Mən işıqlı dünyadayam, sənsə orda, günəş işığı olmayan yerdəsən.
İlizin-eren at sıbıskının yanıqlı səsini eşidib doqquz dəmir buxovu parçaladı, doqquz noxtanı tikə-tikə etdi, doqquz qat dəmir hasarı sındırıb atıldı, bir nəfəsə qaçdı. Erlik qara alnında ağ xalı olan öküzünü minib ay maltunu1 əlinə aldı, qışqırdı:
– Qaçdı! Qaçdı! Kalak-koron!
O, atın arxasınca düşüb urukçi-çanqaçılardan2 soruşdu:
– Niyə durmusunuz? Niyə tutmursunuz? Tutun!
Çanqaçi kəməndi atdı, qarmaq nazik boynuna (çiçke moin)3 ilişdi. İlizin-eren at bahadırın (çanqaçi) yanından qaçanda onu parça-parça etdi. Bahadırın yarısı qovağın yanında qaldı, yarısı da kəməndin arxasınca süründü. İlizin-eren dəmir bataqlığa doğru qaçdı. At dedi:
– Sarı bataqlığım!
Sarı bataqlıq sərt torpaq oldu. Sərt torpağın üzərində at yortma (tibrədıb) çapdı. Erlik oraya çatıb batmağa başladı. Yeddi gündən sonra birtəhər sarı bataqlıqdan çıxdı. İlizin-eren qara çayı (tutkandu) bir nəfəsə keçdi. Erlik oraya çatanda bulağın suyunda batdı, yeddi gündən sonra güclə çıxıb: “Çınqılların, dibin qurusun!” dedi, tüpürüb söydü. İlizin-eren at boranlı qara köpüyə doğru qaçdı; aydın hava oldu. At yüyürüb keçdi. Erlik köpüyə yaxınlaşanda qara köpük qum boranına başladı. Erlik yeddi gün köpüyün yanında qaldı, keçə bilmədi. İlizin-eren yer cəhənnəminin gözündən (jer tamı) çıxdı. Ain-Şain-Şikşirqeyə bir dəfə də olsun, baxmadı, bir dəfə də olsun, səsini çıxarmadı. Ain-Şain-Şikşirqe yəhəri, tokumu əlində tutub cəhənnəmin agzında oturmuşdu. Qoca Erlik qara alnında ağ xalı olan öküzün üstündə əlində də ay maltanı tutub atın ardınca gəlirdi. Ain-Şain-Şikşirqe silkindi, alaçıq boyda qara daşa çevrilib uzandı. Qoca Erlik (Erlik öböqön) yer cəhənnəminin gözündən çıxdı, əlində ay maltanı tutub dedi:
– Atın İlizin-erenlə məni aldatdın; ağ vaşaq dərisindən kürkü, iki yırakı götürüb getdin; indi özün qara daşa çevrilib uzanacaqsan, tamqa!
O, balta ilə qara daşa çevrilən Ain-Şain-Şikşirqeni vurdu. Balta üç yerdən qırıldı, tiyəsi tikə-tikə oldu. Ain-Şain-Şikşirqe sıçrayıb atı mindi, dedi:
– Sizə nə olub, qoca? İstədiniz, mən də verdim axı?!
Erlik dedi:
– Oh, mənim balam, hirslənib vurdum. Qəzəblənmə, mənim balam! Doqquz gündən sonra doqquz igid zaysana, Toybon-xan-bəyə qonaq gələcəyəm. O vaxtadək sən başqa Altaya köçərsən.
Qoca Erlik yerin altına, öz evinə, yurduna qayıtdı, Ain-Şain-Şikşirqe də evinə getdi. O, dərindən “Eh” deyib iki yırakı yəhərin qancığa qayışına, ağ vaşaq dərisindən kürkü də yəhərin böyrünə bağladı, çapıb öz Altayına gəldi, doqquz igid zaysanın, Toybon xan-bəyin yanına gedib ağ vaşaq dərisindən kürkü, iki yırakı onlara verdi. Qoca ata-anasının artıq odun, ot yığmağa gücü çatmırdı, qazanı gözləmədi, verilən hədiyyələri almadı. Ata-anasını o biri Altaya köçürtdü. Özü də qayıtdı, uca tayqa sıra dağlarına qalxıb baxdı. Doqquz gün tamam olanda qara duman qalxdı. Haray-qışqırıqlar, fəryadlar eşidildi. Erlik vuruşdu, gəlib hamını yedi. Doqquz gündən sonra qara duman dağıldı. Heç kim sağ qalmamışdı. Toybon-xanın örqösü yox idi. Ain-Şain-Şikşirqe vidalaşıb dedi:
– Əlvida, atam-anam! Yuxarıda yaşasam da, ata-anamı heç vaxt atmayacağam.
O, yuxarı dünyaya gəlib çatdı, orada yaşamağa başladı.
| 