ƏFSANƏLƏR
ŞAMANLARIN QIRILMASI
Bir Yejimoş vardı. O, şamanların gücünə inanmırdı, onları yalançı hesab edirdi, onların kökünü kəsmək istəyirdi. Əmr etdi ki, şamanların hamısı bir yerə yığılıb “yandırılsın”. Üç nəfərdən başqa hamısı yandı; iki kişi, bir qız şaman qaldı. Onlar üçü də birlikdə odun içindən uçdular. Onlardan ikisi – Tostoqoş ilə qız havaya qalxdılar, Kalbas qalxa bilməyib daşa döndü. Bütün bu hadisələr başa çatandan sonra daşa dönmüş Kalbas silkinib yenidən dirildi; onun odda yanması o qədər də bilinmirdi. Yejimoş Tostoqoşa dedi:
– İndi ki sən özündə bu gücü tapıb odda yanmadın, aşağı dünyaya gedib Erliki yanıma gətirməlisən.
Tostoqoş dedi:
– Yeddi gün şamanlıq edəcəyəm; gecələr şamanlıq edib gündüzlər qavalı üstümə qoyub yatacağam.
Yejimoş şamanlığa inanmırdı. O, dəmiri əritdirib yatan Tostoqoşun baldırına qoydu. Tostoqoş yeddi gün şamanlıq etdi, Erliki gətirə bilmədi; yalnız səkkizinci gün gətirə bildi. Yejimoş soruşdu ki, o, niyə gec gəldi. Tostoqoş dedi:
– Bir təxirəsalınmaz iş vardı, mütləq o işi görmək lazım idi.
Bir nəfər xəstələnmişdi, Tostoqoş onu sağaltmalı idi. O, bütün gün xəstənin evində oldu, şamanlıq etdi, Erlikin yanına gecikdi. Yejimoşun yanında çoxlu adam toplaşmışdı. Onlar Erlikə baxmaq istəyirdilər, bilmək istəyirdilər ki, onun görkəmi necədir. Camaat Erliki görəndə hamısı halsız vəziyyətə düşdü. Erlik alaçığın qapısını aralamadan ocağın ayağından çıxdı. Yejimoş ondan soruşdu:
– Niyə uşaqların ata-anasını alırsan, ata-ananı da uşaqdan məhrum edirsən? Bunu bilmək istəyirəm. Buna görə şaman Tostoqoşdan xahiş etdim ki, səni bura çağırsın.
Erlik dedi:
– Sənin bir madyanın var; onun döşlərindən süd axır. Canavar onun doğacağı qulanı aparacaq. Mən də belə bir işi icra edirəm. Həmin canavar kimi mən də insanlara yalnız dərd-kədər verirəm. Təkcə bunu bilmək istəyirdinsə, ya özün günahımı bağışla, ya da qoy bu adamlar məni bağışlasınlar. Mən işığa, günəşə nifrət edirəm.
Yejimoş intihar etmək istəmədi. O zaman Tostoqoş hesabladı ki, intihar etməyin əvəzi yaşı altmışı ötmüş doqquz doqquzluq adama bərabər olacaq. Bundan sonra Erlik yox oldu. Məlum olmadı ki, o, yerində yoxa çıxıb, yoxsa gözə görünmədən qapıdan çıxıb.
YARQANAT
Çox qədim zamanlarda heyvanlar bir yerə toplaşmışdı. Toplantıya bircə yarqanat1 gəlməmişdi. O, arxasınca göndərilən elçini aldatmışdı ki, guya ona görə gələ bilmir ki, qayanı saxlayıb. Toplantıda qərara aldılar ki, insan yer üzünün hökmdarı olsun; o vəhşi heyvanları öldürə, ev heyvanlarını bəsləyə bilər. Bu qərardan sonra mıyqak toplantıdan çıxıb çayyuxarı gedirdi. Alabalıq çaydan çıxıb soruşdu:
– Nə qərara gəldilər?
Mıyqak cavab verdi:
– Belə qərara gəldilər ki, mənim, sənin başımız qazanda bişməlidir.
Beləcə, insan bütün heyvanlar üzərində hakim oldu.
ÇAİK
Dünyanın dağılması
Temir müüstü kok teke1, yeddi gün Yer kürəsinin başına dolanıb böyürdü. Yeddi gün yer titrədi, dağlar alovlanıb yandı, yeddi gün leysan yağışlar yağdı, yeddi gün tufanla bərabər dolu-qar ələndi. Bütün bunlar bitəndə heç bir məxluqun dözə bilmədiyi çox şiddətli şaxtalar düşdü. Hər şey məhv olmağa başladı. Yalnız yeddi mömin qardaş böyük qardaşları Ulkenin düzəltdiyi kerendə2 xilas oldular. Onlar ev heyvanlarını da götürdülər. Tufan ara verəndə Ulken donan takanı3 buraxdı. Sonra o, kazı4 buraxdı, kaz qayıtmadı. Üçüncü dəfə qarğanı buraxdı. Qarğa cəsədləri dimdikləməyə başladı. Yeddi qardaş kerepdən çıxdı. Böyük qardaş Ulken gördü ki, çaikdən sonra yer üzündə təbiət məhv olub. Ulken göy çiçəyi5 götürüb öz kasasına qoydu, nom oxumağa başladı ki, yeni dünyanı yaratsın, böyük qardaşı Erlik də Ulkendən həmin çiçəyin yarısını oğurlayıb onu təqlid etməyə başladı. Ulken işıqlı dünyanı yaratdı, Erlik də qaranlıq dünyanı yaratdı. Ulken ağacdan halqa düzəldib ona dəridən üz çəkən insanı lənətlədi, onu şaman adlandırdı. “Kara kaiş kurlu kara albatı bolzın” – qoy qara qayış bağlamış qara camaat sənin rəiyyətin olsun. Şaman halqanın üstünə dəri çəkdi, tünür6 düzəldib rəiyyəti ilə günbatana getdi.
Ulken bəşəriyyəti yaradıb qarğanı səmaya göndərdi, Kudaydan yaratdığı bəşəriyyətə can istədi. Qarğa səmaya qalxdı, Kuday ona insanların canını verdi. Qarğa insan canlarını bağlı ağzında tutub Ulkenə gətirdi. Qarğa uzun yola çıxıb acdı. Uçanda dəvə cəsədi gördü; düşündü ki, onun gözlərini oysa, aclığını dəf edə bilər. Amma qarğa dözüb uçmağa davam etdi. İndi at cəsədi qarşısına çıxdı. Qarğa yenə də uçub cəsədin yanından ötdü. O, üçüncü dəfə inək cəsədinin üstündən uçanda inəyin iri yaşıl gözlərini gördü, hər şeyi unudub həyəcanla qışqırdı: “Nə qəşəng gözləri var. İndi bunları necə yeməyim”. Kudayın qarğaya verdiyi insan canları yerə dağıldı. Qarğa Ulkenin yanına gələndə insan canlarını itirmişdi.
Erlik tez-tez öz yeraltı malikanəsindən çıxırdı. Bir dəfə o, gördü ki, yerin üstündə bir örqö var. Erlik oğrun-oğrun örqöyə yaxınlaşdı, öyrənsin ki, orda kim yaşayır. Amma ehtiyatlı tərpənən Ulken o zamanlar tükü olmayan, insan kimi çılpaq olan iti qapıya gözətçi qoymuşdu. Ulken itə tapşırmışdı ki, heç kimi örqöyə buraxmasın, özü də oradan uzaqlaşmışdı. Erlik örqöyə girmək istəyəndə it onu buraxmadı. Erlik itə dedi:
– Sənə kürk verərəm; şaxtadan-bürküdən qorxmarsan, yemək verərəm, bütün ay boyu aclıq nədir, bilmərsən.
İt bu bəxşişlərdən tamahsılanıb onu içəri buraxmağı qərara aldı. Örqöyə daxil olan Erlik burada çoxlu cansız insan bədəni gördü. O, itin verdiyi bu fürsətdən yararlanıb öz canını insan bədəninə verdi. Erlikin barıtı çubuqsuz doldurulan tüfəngi vardı. O, hər gecə yer üzünə çıxır, öz tüfəngi ilə canlı insanları öldürür, ən yaraşıqlı kişiləri seçib özünə ködeçi1, ən gözəl qadınları da kazançi2 edirdi. Ulken hər gün görürdü ki, onun camaatı öldürülür. O izləyib gördü ki, onları Erlik oğurlayır. Bir dəfə Ulken Erlikin barıtını yerə səpib əvəzinə partlayan barıt tökdü. Erlik, adəti üzrə, öz qurbanını tüfənglə vuranda ətrafa dəhşətli gurultu səsləri yayıldı. Bundan qorxuya düşən Erlik sağ qanadını qayaya çırpıb sındırdı, yerin bitdiyi məkana qaçıb oradan uçdu. O vaxtdan Erlik yer üzünə çıxa bilmir. Ulken qarğanı göndərib səmadan insan canlarını aldı, amma görəndə ki, Erlik artıq insan bədəninə öz canını verib, onda “ölməz canları” iynəyarpaqlı meşələrin, mamırların üzərinə səpdi.
(N.Y.Nikiforov qeydə alıb).
LETYAQA
Letyaqa1 şamanlardan əvvəl olub.
(Çoltoş. O, Letyaqa haqqında bundan başqa heç nə bilmir).
ALAYMAN-BULAYMAN
Əri şulenqe2 təyin olunmuş bir qadın ərinin şərəfinə şənlik keçirmək istəyir, yemək hazırlığına başlayır. “Nə edirsən?” sualına o, belə cavab verib:
– Alayman-bulayman edin yadırım (Alayman-bulayman hazırlayıram).
SARTAKTAY KEZER
Askatın aşağı axarının yaxınlığında Katunda Soqontu3 dağları var. Bu, Sartaktayın Katunda dayanıb Çemaldan yuxarıda, yəni təxminən 20 verst məsafədən atdığı oxdur. Çemaldan yuxarıda Katunun sağında bir qayalıq burun var; burunun darağı çökəyə bənzəyir. Sartaktay oxu atanda bu burundan yuxarıda dayanıb. Ox burunun darağına ilişib oradan bir hissəni qopardıb buna görə də orada çökək əmələ gəlib. Kor-keçi çay yatağında yox, hardasa Katunda Sartaktay körpü tikməyi qərara alır. O, öz oğlu ilə tikintiyə iri daşlar tapır; söz verirlər ki, arvadları ilə yatmayacaqlar. Oğlu dözmür. Sartaktay hirslənib daşları ətrafa dağıdır; burada indi korum1 var. Onun yanında da iki kötüyə oxşayan daş var. Bunlar Sartaktayın oğlu ilə oğlunun arvadıdır. Sartaktay uçan qazlara daş atıb daş Çibit Çyuya düşüb; o indi də barmaqla göstərilir; güclü kişilər həmişə o daşı qaldırmağa cəhd edirlər.
ÖLMƏZLİK SUYU (munko-suu)
1. Bir okeanın hansısa adasında tacirin qarşısına 300-dən çox yaşı olan qoca kişi çıxıb. O kişi kalmıkların Vola-Kaanın təbəəliyinə necə keçdiyini xatırlayırmış. Qoca ölməzlik alıbmış. O, Altayda Yal-Mönkü dağları yaxınlığında ovçuluq edəndə qəflətən ölməzlik açarına rast gəlibmiş. O, bir maralı yaralayıb; yaralı heyvan Yal-Mönkü dağlarına gedib. Ovçu onun izinə düşüb. Maral dayanıb yastı çay daşından süzülən suyu içməyə başlayıb; heyvan içib doyanda sağalıb çəld qaçıb oradan uzaqlaşıb. Ovçu da bu sudan içib. O, indiyədək dəniz adasında yaşayır.
2. Dağda ovçuluq edən bir ovçu görür ki, sidr ağacının başından su axıb düz daş bir qutuya tökülür. İnsan başa düşür ki, bu, quru balığı gətirən adi su deyil. Bir müddətdən sonra balıq dirilib üzməyə başladı (Görkəmli kayçi Usnek; Arbaytuda Sevastyanov qəsəbəsində yaşayır).
AKTAN-TAS İLƏ TALIN-KIS
Aktan-tas Talın-kısın ona dediyi tapmacaların hamısını tapırdı. O, tapmacaların hamısını tapırsa, ona ərə getməlidir. Amma Talın-kısın bütün başı, bədəni qotur içində olur. O, özünü suya atır ki, batsın; lakin ölüm qorxuludur; Talın-kıs söyüdün budaqlarından tutub Aktan-tasdan xahiş edir ki, onu xilas etsin.
Odurqokto ot kuet ol ne bolton Aktan-tas
Odurqokto it uret ol ne bolton Aktan-tas
Altı kulaktu kumer kazan
Tas tas tarakay (daraqlı) yaman adı korokoy
Sanıskan ala tos, timırtkadon tiltır tas
Tapmaca: Kok yalanda bulanın yoqı yadat (ay).
Tondubaştın toqus ul.
BOKO BAİN SARTIKTAY
Qədim zamanlarda oyrot birliyi vaxtında Zanxında Sartıktay adlı bahadır vardı. O həm də torpaqların, nəqliyyat yollarının xanı idi, yüz minlərlə qul ona iş görüb xidmət edirdi, işsiz onun bir günü də keçmirdi. Sartıktayın mal-qarası, var-dövləti də çox idi. O qədər güclü idi ki, üç pudluq daşlarla göydə durnaları vurub öldürürdü, bütün Monqolustanda çoxlu quyular, göllər qazdırmış, susuz yerlərə çaylardan kanallar çəkdirmişdi.
Sartıktayın bir qızı vardı, Çin şahzadəsinə ərə getmişdi. O, qızına baş çəkməyi qərara almışdı, amma hansı bəxşişləri aparacağını hələ seçə bilmirdi. Onun qızılı, başqa qiymətli əşyaları onsuz da çoxdur. Xan Noq-nor gölünün kənarı ilə gedirdi; göldən bir ördək uçub suyu bulandırdı. Xan düşündü:
– Yəqin indi qızım da Çində bulanıq su içir?
O, qərara aldı ki, qızına Monqolustanın şəffaf sulu çaylarından birini bağışlasın; Sartıktay bu məqsədlə Buluqun-Çinqil çayını seçdi. O, geniş çöllərdən, uca dağlardan keçən kanal çəkdirdi, gətirib Pekinə çıxardı, dedi:
– Hər şey mənə tabedir. Hətta ən iti axan çayı da dəvənin yedəyindən tutub çəkən kimi çəkib gətirdim.
Xanın özünü belə tərifləməyi suyun xoşuna gəlmədi, onu qəzəbləndirdi. Su geriyə axıb böyük Eken-aral yaxud Xara-usu gölünü əmələ gətirdi, Buluqun-Çinqil də o vaxtdan Burltoxa gölünə tökülür. Həmin göldən Ko-İrtış çayı axır.
Bir dəfə Sartıktay susuz bir çöldə öz döyüşçüləri, qulları ilə birlikdə gecələməli olur. Orada kiçik çaylar axsa da, Sartıktay bu qədər insanın, heyvan sürülərinin susuzluğunu yatıra bilmir. Xan əmr etdi ki, göl qazılsın. Göl qazılanda xan qızıl kasasını gölün lap su çıxan yerində dibə qoydu. Gölə Altın-çokço1 adını verdilər. Bu göl indi də belə adlanır.
Bir dəfə Çinqis-boqdo-xan Sartıktaya qonaq gəlir. O, qonaqları böyük təmtəraqla qarşılayıb böyük qonaqlıqlar keçirirdi. Çinqis-xana bütöv qoyun bişirilir. Qonaqlığın ən qızğın vaxtında qonaqlara ət paylanır. Çinqis-xan bilirdi ki, ona verilən qoyunu quzu vaxtında onunla oynayan bir it ayağından qapıb. Çinqis-xan həmin andaca qonaqlığı tərk edib gedir. Sartıktay Çinqisin qəzəbindən qorxub Monqolustanın hüdudlarından çıxır, Altaya gəlir, burada Katunun qolu olan Arxıt çayının kənarında uzun illər yaşayır. Zanxında2, Zokso-xayrxan3 qayasında da onun xəzinəsi vardı. Çöldə, dağlardan ayrı knyaz Tamdin-tuşa-qunun iqamətgahında qayada daş quyuda olan həmin xəzinədə yetmiş beş əlli lannlıq gümüş yamb var.
TƏPƏGÖZ-ADAMYEYƏN
İki bahadır müqəddəs yerlərə ziyarətə gedirlər, yolda azırlar. Onlar çöl-biyabanda çox gəzib-dolaşırlar, axırda bir mağaradan tüstü çıxdığını görüb sevinirlər, mağaraya daxil olurlar. Onlar mağaraya girən kimi qorxudan ayaqları əsir. Orada alnında bir gözü olan nəhəng insan oturub it başlı insanı kabab edirdi. Bahadırlar bunu görəndə qaçmaq istədilər, təpəgöz onları saxladı:
– Xeyri yoxdur, onsuz da əlimdən heç yerə qaça bilməyəcəksiniz. Siz yanımda qalıb qoyunlarımı otarsanız, sizi yeməyəcəyəm.
Daha nə edə bilərdilər, batarçilər1 təpəgözlə yaşamağa razı oldular. O, hər gün ova gedir, it başlı insan gətirib yeyirdi.
Bir gün təpəgöz qənimətsiz qayıtdı, batarçinin birini yeyib bərk yuxuya getdi. O biri batarçi uzun dəmir mıxı götürüb ocaqda bərk qızdırdı, adamyeyənin gözünə batırdı. O, yerindən dik atılıb tez dəmir qapını örtdü, hər yeri axtarmağa başladı. Gecə mağaraya çoxlu qoyun qovub salmışdılar; batarçi bütün gecəni qoyunların arasında gizləndi. Səhər təpəgöz qoyunları bir-bir sayıb əli ilə yoxladı, mağaradan çıxartmağa başladı. Batarçi gördü ki, canını qurtara bilməyəcək, hiyləyə əl atdı. O, böyük qoyunun qarnının altının yunundan bərk yapışıb mağaradan çıxdı, “Asta qaçan namərddir” deyib dabanına tüpürdü. Batarçi uca bir dağın başına çıxıb cənubda çoxlu keçə alaçıqlı qəsəbə gördü, oraya yollandı. Onu çoxlu gözəl qadınlar qarşılayıb soruşdular:
– Sən niyə buraya gəlmisən? Bəs necə gəlib çıxdın bura?
Batarçi başına gələnlərin hamısını bir-bir onlara danışdı. Qadınlar onu ən böyük alaçığa aparıb çay verdilər, qoyun əti yedirtdilər, batarçiyə danışdılar ki, biz noxoy-ertının2 adamlarıyıq, təpəgöz də düşmənimizdir, adamyeyəndir; onun adı Kirqisdir. Qadınlar dedilər:
– O, ərlərimizi tutub yeyir, onlar da təpəgözü axtarıb tapa bilmirlər.
Axşam çoxlu it hürüşməsi eşidildi. Bir qadın dedi:
– Bunlar ərlərimizdir, Kirqisin ovuna çıxmışdılar, indi qayıdırlar.
Qadın belə deyib onları qarşılamağa getdi, it kimi hürüməyə başladı. İtlər onun ətrafına toplaşıb dinləməyə başladılar. Bu insanların yalnız başları it başı idi. Qadın alaçığa qayıtdı, dövrə vurub oturdular; o biri qadınlar onlara böyük boşqablarda qoyun əti gətirdilər. Noxoy-ertınlar əti yeyib hürüşməyə başladılar. Qadınlar dedi:
– Batarçi buqa1! Kişilərimiz sizdən xahiş edirlər ki, Kirqisin olduğu mağaranı onlara göstərəsiniz.
Batarçi yola düşdü. Noxoy-ertınlar da onun ardınca getdilər. Batarçi onları Kirqisin mağarasına gətirdi. Bu zaman Kirqis qoyunları mağaraya yığırdı. Noxoy-ertınlar gizlənib Kirqisi tutdular; onlar təpəgözü xırda-xırda doğradılar, qoyunlarının hamısını batarçiyə verdilər.
Noxoy-ertınlar batarçini uzun müddət qonaq saxladılar; hər gün şənlik etdilər, yeyib-içdilər. Batarçiyə gözəl bir qadın verib onu dilə tutdular ki, onların xanı olsun. Batarçi razı olmadı, onlara qonaqpərvərliyə görə təşəkkür edib arvadını, qoyunlarını götürdü, öz evinə yola düşdü.
XUŞANDRA-XAN
Çox qədim zamanlarda, ay daha parlaq işıq saçanda, günəş yeri daha çox qızdıranda Xuşandra adlı bir xan yaşayırdı. Onun xanlığı dövründə rəiyyəti uğurlu hücumlar edirdi, onların xanı da buna sevinməyə bilmirdi; o, ədalətlə xanlıq edirdi, bir dərdi vardı ki, xanın övladı yoxdu. O, nə qədər buin2 versə də, monastırda qurban kəssə də, heç nə kömək etmirdi. Nəhayət, rahibin gələcəkdən xəbər verənləri dedilər ki, xan arvadı ilə birlikdə üç il çöl-biyabanda yaşayıb yalnız ağac meyvələri yeməlidirlər. Xuşandra belə də etdi; arvadını götürüb piyada çöl-biyabana yollandı. Onlar üç il çöl-biyabanda hər cür iztiraba dözdülər, gəzib dolaşdılar. Üçüncü il onların iki oğlu oldu. Xan arvadı, uşaqları ilə öz xanlığına qayıtmağı qərara aldı. Bu üç ildə onlar kifayət qədər uzaq məsafə qət etmişdilər. Buna görə də yavaş-yavaş irəliləyirdilər. Bu da azmış kimi, Xuşandranın arvadı xəstələndi. Onlar dayanmalı oldular. Bir mağaraya çəkildilər; xan hər gün meşəyə qənimət dalınca gedirdi. Bir gün o, çox gec qayıtdı, gəlib gördü ki, nə arvadı, nə də uşaqları var. Xuşandra onları çox axtardı, tapa bilmədi. O, bu vəziyyətdə xanlığına qayıtmağı heç ağlına da gətirə bilməyib 20 il çöl-biyabanda arvad-uşağını ağlaya-ağlaya sərgərdan gəzdi. Bir dəfə o, səhər yuxudan durub giləmeyvə yığmağa getdi; quldurlar ona hücum edib özləri ilə apardılar; yolda onlara bir dəstə əsgər hücum etdi, quldurların hamısını öldürdülər, Xuşandranı da dəvəyə mindirib özləri ilə apardılar; heç soruşmadılar ki, sən kimsən? Onlar Xuşandranı gətirib özlərinə xan seçdilər. Həmin xanlıqda xanlar bir gündən artıq yaşamırdılar; gündüz xanlıq edirdilər, gecə də ölürdülər; səhər başqa bir xan seçirdilər. Artıq camaat bundan yorulmuşdu, öz insanlarına da yazıqları gəlirdi, buna görə də bir dəstə əsgər həmişə müxtəlif sərsəri adamları axtarıb tapır, xanın yerinə oturdurdu. Səhər camaat qəbir qazıb Xuşandranın meyiti dalınca gələndə gördülər ki, o, sağ-salamatdır. Camaat buna çox sevindi, yeyib-içib şənlik etdilər.
Hasarın yanında iki əsgər keşik çəkirdi, onlar özlərindən, ordan-burdan söhbət edirdilər. Biri dedi:
– Deyirlər ki, məni çöldən tapıblar, atam da Xuşandra-xan olub.
O biri əsgər qışqırdı:
– Qardaşım!
Onlar qucaqlaşdılar, bir-birinə danışdılar ki, onları bura gətirəndə anaları da yanlarında olub. Amma sonradan onları ayırıblar; uşaqları övladı olmayanlara oğulluğa veriblər, ananı da xan sarayına qulluqçu göndəriblər. İndi o hardadır? Sağdır, yoxsa yox? Onlar bu barədə heç nə bilmirdilər. Xan bir az yaxınlıqda ağacın altında dayanıb bütün söhbəti dinləmişdi; səhər xan onları yanına çağırtdırıb etiraf etdi ki, onlar öz oğlanlarıdır. Xan əmr etdi ki, onlar knyaz təyin edilsinlər. Xan öz arvadını da axtarmağa başladı. Qadın xan sarayında dərzi idi.
Xan öz torpağına yürüş etdi, oranı fəth edib Yer üzündə ən əzəmətli xan oldu.
Onlar yürüşdən qayıdıb şənlik etdilər; 80 gün yeyib-içdilər, 60 gün dincəldilər, çox xoşbəxt yaşamağa başladılar.
İRIN-TYUMİN XAYRXAN
Şaraqın-qobi çölünün o biri tərəfində alçaq Barun-Altay təpəliyində İrın-tyumin Xayrxan adlı yüksəklik var. Bu, doqquz yüz min ildırımsaçan deməkdir. Həmin dağların başında qayada bir yazı var. Belə yazılıb: Bu dağların başında ağ daş var; gün günortaya çatanda, kölgə daşın üstündən yerə çəkiləndə kölgənin qurtardığı yerdə 900.000 lan gümüş basdırılıb. 80 yaşlı bir qoca kişi günəş çıxanda ağ kəlin üstündə buraya gəlsə, bu xəzinəni götürə bilər.
NOYAN-XULAXAY
Keçmişdə gələcəkdən xəbər verən adamlar bir xana demişdilər:
– Yayda təzə ayın 15-ci bədirlənən günündə oğurluğa getməsən, öləcəksən.
Xan gecə oğurluğa getdi. Yolda onun qarşısına bir nəfər çıxıb soruşdu:
– Sən kimsən?
Xan dedi:
– Mən oğruyam.
Naməlum şəxs dedi:
– Onda birlikdə gedək!
Onlar bir varlı kəndə gəldilər. Oğru bir qoyun tutub kəsdi, xana dedi:
– Sən dərisini soy, mən də alaçığa gedim, su içmək istəyirəm.
Xan qoyunun dərisini soymağa başladı, amma bacarmadı; yoldaşı gəlib çıxanadək o, dərini soyub qurtara bilmədi. Yoldaşı gəlib xanı danlamağa başladı:
– Bəs indiyədək nə iş görmüsən? Bu qədər vaxtda mən alaçıqda gizlənib tzaxarikçinin1 dediklərini dinlədim. O, sabah xanı qonaq çağırıb şərabına zəhər qatmaq istəyir; xanı zəhərləmək istəyir. O, üç qat masada iki eyni qədəh qoyacaq; qədəhin birinə şərab süzüb zəhər qatacaq, birinci masanın örtüyünün altına qoyacaq. Digər boş qədəhi xanın yanında şərabla dolduracaq. Əvvəlcə, özü içəcək ki, xan heç nədən şübhələnməsin, sonra da xana süzüb qədəhləri gizlicə dəyişəcək. O dedi ki, xanın varisi yoxdur, arvadını oğluma alacağam, oğlum xan olacaq.
Xan ilə oğru əti bölüşdürüb papaqlarını dəyişdilər, hərəsi bir tərəfə yollandı. Səhər xan adamlarını göndərdi ki, papaqla gecə rast gəldiyi yoldaşını axtarsınlar. Oğrunu gətirəndə xan nəvaziş göstərib onunla qardaş oldu, tzaxarikçini də mühakiməyə verdi. Xan qardaşlığını tzaxarikçi təyin etdi. Onlar xoşbəxt yaşamağa başladılar.
BÖYÜK AYI BÜRCÜ
Yetıqan. Yeddi qardaş vardı. Karatıxan qardaşlardan soruşdu ki, kimin əlindən nə gəlir. Böyük qardaş dedi ki, mən oxçuyam, göyün yeddinci qatında bir tük görünsə, onu vuracağam. İkinci qardaş dedi ki, düşmən döyüşçülər qardaşlarımı oxla vursalar, o oxları bir-bir tutub geri qaytaracağam. Üçüncü qardaş dedi ki, göydən düşən bədəni tuta bilər, yerə dəyməyə qoymaz. Dördüncü qardaş dedi ki, qovağı kökündən çıxarıb hər cür düşməni vura bilər. Beşinci qardaş dedi ki, altı qardaşının hamısını qucağına alıb heç olmasa hansısa bir çaydan keçirər. Altıncı qardaş... (söyləyici heç nə deyə bilmədi). Yeddinci ən kiçik qardaş dedi ki, o mahir oğrudur, hamının gözü qarşısında bir şey oğurlaya bilər. Karatıxan qardaşlardan xahiş etdi ki, onun itmiş Çoltoş adlı qızını axtarıb tapsınlar.
Yetıqanın Altın-Cüstük adlı qızı vardı. Qızı Sarıqan oğurlayıb aparmışdı. Yetıqan atasız-anasız doğulmuşdu; düz yerin içindən. Onlar yemək axtarmağa, xanı axtarmağa getdilər ki, ona xidmət edib yemək alsınlar. Onlar qızı xilas etməyə gedəndə yaraq-yasaqsız, nizəsiz, oxsuz, atsız piyada getdilər.
Böyük qardaş dedi ki, o, Tanrıdan 100 at istəsə, Tanrı ona 100 at, 100 qoyun, 100 tajuur araq verər.
Böyük ayı bürcü. Yeddi ovçu qardaş vardı. Onlar piyada gəzib dolaşırdılar, atsız ov edirdilər. Tanrı onlara 100 at yaratdı ki, bu atlarda növbəli ov edə bilsinlər. Onlar ov edib qənimət gətirirdilər, heç biri kazançi olmaq istəmirdi, bir-birlərini dartışdırırdılar, o istəmir, bu istəmir.
O zaman səkkiz meçin-sekiz meçin1 vardı. Yeddi ovçu yetıqan meçinlərdən birini məhz Ulkeri kazançi qoydular.
Böyük ayı bürcünün yeddi ulduzu bu adları daşıyır: Ulken – qalan altı nəfərin atasıdır. Onların ən balacası Ezin ni olub. O birilərinin adları: Karşit, Yajılqan (buna müvafiq Balazabas). Şamanlar öz ovsunlarında iki Çolmanın adını çəkirlər: 1) Tanak Çolman. 2) İnır Çolman. İki Çolman səhər-axşam, günəş-ayın rəmzidir.
ORİON
Anos vadisinin sakini Kudaçi Orion haqqında danışıb: Üç maralı qovan Konciqey adlı bahadır vardı. Marallar səmaya qalxanda bahadır dişi marala ox atdı; ox heyvanın bu tərəfindən keçib o tərəfinə qanlı çıxdı. O, Orionun üzərində görünür. Bu nağılı Çern yaxınlığında yaşayan bir altaylı aşağıdakı kimi tamamladı: Bütün yer üzündəki vəhşi heyvanları oxlamaq istəyən Kanciqey adlı bir bahadır vardı. O, bütün heyvanları oxlamışdı. Bir dişi maral iki balası ilə qalmışdı. Bahadır maralı qovurdu. Onun yanında üç it vardı; biri böyük idi, o biri iki itin biri ikiillik, digəri birillik küçüklər idi. Sonuncu it dişi marala çatıb onun arxa ayağının dizindən yapışdı. Bu zaman Kanciqey öz atını buraxıb çox tələsdi, altaylı ovçular kimi, piyada qaçmağa başladı. O, qaça-qaça əynini yüngülləşdirmək istədi, papağını çıxarıb atdı, nəhayət ki, yayı çəkib oxu atdı. Ox dişi maralı yaralayıb bədənindən qanlı çıxdı. Kanciqay Yer üzündəki bütün heyvanların kökünü kəsmək istədiyinə görə Tanrı onu lənətləyib ulduza çevirdi.
İndi göydə həm ovçu, həm də maral ulduz kimi görünür. Üç ulduz yanaşıdır; bunlar iki balası ilə dişi maraldır; maral ortadadır, balaları yanındadır. Onun altında Kanciqaydır. Maralın üzərində qanlı ox var, Kanduoqo. Ana maralın yanında üç it var; küçük marallara yaxınlaşıb. Bahadırın sağ tərəfindəki ulduzlar – yaxınlıqdakı papağı, uzaqdakı da buraxdığı atıdır.
Koqoldey. Bir ovçu vardı, acımadan bütün heyvanları oxlayıb kökünü kəsirdi, qarşısına çıxan heç bir vəhşi heyvanı salamat buraxmırdı. O, Yer üzündə çoxlu heyvanı məhv edib yuxarıya qalxdı (Üstüqü Oron) ki, orada da ovunu davam etdirib hər şeyin kökünü kəssin. Kuday onu sınağa çəkib üç dişi maral, Uç-muyqak yaratdı. Koqoldey onların dalınca qaçdı. Onun atı yoruldu, Koqoldey atını buraxdı. Onun iti kok-it Uç-muyqakın dırnaqüstü oynağından tutdu. Koqoldey oxu atdı, amma birinci dəfə əli boşa çıxdı. İkinci dəfə oxu atdı, ox Uç-muyqakın ətini deşib keçdi; ox onun bədənindən qanlı çıxdı. Hər iki ox indi göydə ulduz kimi görünür; Uç-muyqakın üstündə – biri sağda, o biri soldadır. Tanrının Koqoldeyə qəzəbi tutub onu da səma ulduzuna çevirib.
(Söyləyən: Askat kənd sakini Kondoş soyundan qoca Çoltoşdur).
At ok
Üç-kok it Üç-mıyqak ok
Uskus-ul
Üç ulduz üç maraldır; onların altında üç ulduz üç boz itdir; bir az da aşağıda iki ulduz solda at, sağdakı Uskus ul özüdür. O, bir dəfə ox atır, bir ox maralların üstündədir; ikinci dəfə atılan ox o biri ulduzdur.
Orion Uç-mıyqak
Uskus ulun (Orion) bu göstəricisini N.Y. Nikiforov Arxıt vadisinə köçmüş bir altaylıdan eşidib.
Uskus-ul Uç-mıyqakı “üç dişi maralı”qovur.
|
