Raqamlashtirish bu – hayotning turli sohalariga, jumladan iqtisodiyot, ta’limning barcha bosqichlari, madaniyat, tibbiyot, turizm, qishloq xo‘jaligi, xizmat ko‘rsatish va boshqa jarayonlarga raqamli texnologiyalarni joriy qilishdir.
Raqamli iqtisodiyot esa raqamli texnologiyalarga asoslangan elektron biznes va elektron tijorat bilan chambarchas bog‘liq iqtisodiy faoliyat hamda shu faoliyat natijasida ishlab chiqariladigan va sotiladigan raqamli tovarlar va xizmatlar yig‘indisi. Raqamli iqtisodiyotining izchil rivojlanishining birinchi va
Eng muhim omildir
Avtomatlashtirilgan axborot tizimi mahalliy (ichki) yoki autsorsing asosida ishlab chiqilishi mumkin. Bunga ma'lum tarkibiy qismlarni yoki butun tizimni tashqi manbalardan jalb qilish orqali erishish mumkin. Muayyan holat - bu rivojlanish guruhining geografik taqsimoti (ofshoring, global axborot tizimi).
Kompyuter AIS, o'z navbatida, lingvistik iboralarni yozib olish, saqlash va tarqatish hamda ulardan kelib chiqish uchun texnologik jihatdan amalga oshiriladigan muhitdir.
YAngi XXI asrda mamlakatlarning milliy iqtisodi globallashib, axborotlashgan iqtisod shakliga aylanmoqda. YA’ni milliy iqtisoddagi axborot va bilimlarning tutgan o’rni tobora yuksalmokda va ular strategik resursga aylangan. Dunyoda jamg’arilgan axborot va bilimlarning 90 % i so’nggi 30 yil mobaynida yaratilgan. Axborot va bilimlar hajmining kundan-kunga ortib borishi milliy iqtisodning barcha sohalarida, jumladan, ta’limda ham axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalaridan keng ko’lamda samarali foydalanishni talab etmoqda. Axborot xuddi an’anaviy resurslar kabi izlab topish, tarqatish mumkin bo’lgan resursga aylandi. Ushbu resursning foydalanadigan umumiy hajmi kelgusida davlatlarning strategik imkoniyatini, shuningdek mudofa qobiliyatini ham belgilab beradi, deyishga jiddiy asos bor [`13,18,19]. Axborot, kompyuterlashtirish, hisoblash texnikasi, zamonaviy axborot texnologiyasi, modellash, ma’lumotlar manbai, dasturlashtirish, shaxsiy kompyuterlar, dastur bilan ta’minlash va boshqa shu kabi ilmiy tushunchalar jamiyatni axborotlashtirishning eng muhim xususiyatlarini ifoda etadi. Axborot - ijtimoiy, iqtisodiy tabiiy fanlarning, tafakkur ilmining taraqqiyoti natijasida yuzaga kelgan bilim va ma’lumotlar, kishilarning amaliy faoliyati davomida to’plagan tajribalari majmui demakdir. Inson axborot oqimi ichra yashar ekan, turli-tuman voqea, xodisalar va jarayonlarning bir - biriga aloqadorligini, o’zaro munosabati mohiyatini tahlil etish, mushohada va mulohaza qilib ko’rish maqsadida ko’pdan ko’p dalil va raqamlarga murojaat qiladi. Axborot tufayli nazariy bilimlar amaliyot bilan birlashadi. Hozirgi zamon fan-texnika taraqqiyoti axborot oqimining juda ham kengayishiga olib keldi. Axborot oqimining tobora kengayib borganidan shu narsa ham dalolat bera oladiki, o’tgan asrning 70-yillar o’rtalariga keliboq ishlab chiqarish kuchlari taraqqiyoti shunday darajaga etgan ediki, ulardan oqilona foydalanish, ijtimoiy ishlab chiqarishni jadallashtirish uchun yiliga 1016 arifmetik amalni bajarish kerak bo’ladi. Tabiiyki, bunday murakkab hisob - kitobni cho’t qoqib amalga oshirib bo’lmaydi. 10 milliard kishi bir yil davomida tinmay ishlagan taqdirdagina shuncha arifmetik amalni echa olishi mumkin. Axborot resurslarini oqilona tashkil etish va foydalanishda ular mehnat, moddiy va energetik resurslar ekvivalenti sifatida namoyon bo’ladi. Ayni paytda axborot — bu boshqa barcha resurslardan oqilona va samarali foydalanish hamda ularni asrab-avaylashga ko’maklashuvchi yagona resurs turidir. XXI asrga kelib insoniyat tarixida ilk bor sanoati rivojlangan mamlakatlar ishlab chiqarishida axborot ish quroliga aylandi. Moddiy ishlab chiqarish sohasidan mehnat resurslarining og’ishmay axborot sohasiga o’tib borishi tendentsiyasi tobora yaqqol sezilmoqda. Buning asosiy sababi shundaki, ishlab chiqarish sur’ati o’sishi va rivojlanishi jarayonida qarorlar qabul qilish hamda boshqarish uchun zarur bo’lgan axborot hajmi oshib bormoqda. Bu o’sish avvalo, iqtisodiy, texnik, ilmiy, texnologik va ijtimoiy tizimlar va jarayonlarda namoyon bo’lmoqda. 10 Axborot hajmining ortishi va uni qayta ishlash vositalarining rivojlanmaganligi insonning u to’g’risida ta’savvurga ega bo’lishi va ulardan foydalanishini qiyinlashtiradi. Ko’plab vaqt axborotni qidirishga, ajratishga va foydalanishga ketadi. Axborot fondlari har bir insonga xizmat qilishi uchun yangi, zamonaviy vositalar kerak bo’ladi. SHuning uchun XX asr o’rtalariga kelib axborotni ishlash sohasida ko’p odamlar shug’ullana boshladi. Axborot bilimlar manbai sifatida jamiyat uchun strategik resursga aylandi. Bu resurslardan samarali foydalanish esa jamiyatni axborotlashtirish jarayoni bilan bog’liq
Raqamli tibbiyotning asosiy vazifalari sifatida tez yordam ko’rsatishni tashkil qilish tizimi, bemor oqimini boshqarish tizimi,shifokor, bemor va tibbiy tashkilot o'rtasida elektron hujjat aylanishi, raqamli diagnostika uskunalarini integratsiyalash, fuqarolarning sog'lig'i holatini masofadan nazorat qilish tizimlari, teletibbiyot texnologiyalaridan foydalanish, tibbiyot maslahatlarini tashkil qilish uchun raqamli platformalar, raqamli texnologiyalardan , shu jumladan, sun'iy intellekt, katta ma'lumot, datchiklar, IoT, bulutli texnologyalaridan foydalangan holda barcha ma’umotlarni qayta ishlashni ko’rsatish mumkin. Katta ma'lumotlar va AI texnologiyalaridan foydalanish diagnostika, davolash va kasalliklarning oldini olishni yangi bosqichga ko'tarish imkonini beradi[5]. Telemeditsinaning rivojlanishi diagnostika uchun sarf-xarajatlar va vaqtni qisqartirish uchun katta imkoniyatlar ochadi, bu esa bemorni masofadan turib tekshirish imkonini beradi[6]Raqamli tibbiyot -tibbiy o'lchov, axborot almashinuvi, raqamlashtirish,tibbiy masalahat, diagnostika va davolashni yaxshilashga katta umid baxsh etadi.Intizom sifatida raqamli tibbiyotkeng ko'lamli tajribani va raqamlivositalardan foydalanish bilan bog'liq mas'uliyatni o'z ichiga oladi[7].Shuni ko’rsatib o’tish kerakki, tibbiyot sohasida tibbiy gadjetlar va masofaviy salomatlik monitoringi tizimlari, telemeditsina xizmatlari, raqamli tibbiyot segmentlari bo'yicha infografika, sog'lig'ini masofadan kuzatish qurilmalari, teletibbiyot texnologiyalarining imkoniyatlari yuqori texnologiyali tibbiyotga o‘tishni ta’minlab beradi. Shu jumladan, biosensorlar, fitnes bilakuzuklari, aqlli soatlar va aqlli kiyimlar tananing individual ko'rsatkichlari(qondagi glyukoza miqdori, qon bosimi va boshqalar)ni operativ monitoring qilish uchun xizmat qiladi. Ushbu qurilmalar shifokorga bemor sog'lig'i haqidagi ma'lumotni tezkor yuborish va foydalanuvchining sog'lom turmush tarzi tashkil qlishiga yordam beradi.Shuningdek, sog‘liqni saqlashda «aqlli tibbiy» uskunalar rivojlanishini rag‘batlantirish uchun «eHealth» (elektron sog‘liqni saqlash) va «mHealth» (mobil sog‘liqni saqlash) sohalarining eng yangi mobil va raqamli yutuqlaridan foydalanilmoqda. Masalan, Xitoyda tibbiy bulut omborida ma'lumotlarni to'plash, almashish va ulardan tezkor foydalanishni ta’minlangan bo’lib, bulutni boshqarish huquqlari davlat tomonidan qonuniy tartibga solinadi. Bu bilan sog'liqni saqlash
3 Tibbiy tashkilotni samarali boshqarish tibbiy xizmat ko'rsatuvchi kompaniya faoliyati natijalari to'g'risida ishonchli va to'liq ma'lumot olish uchun muassasa faoliyatini va ko'rsatilayotgan xizmatlar sifatini nazorat qilish va boshqarishning turli usullaridan foydalanishni o'z ichiga oladi. Har bir tibbiy yordam kompaniyasining tibbiy tashkilotni boshqarish va xizmatlar sifatini nazorat qilish bo'yicha o'ziga xos yondashuvlari mavjud. Tibbiy tashkilotning resurslarini boshqarish va tibbiy tashkilotdagi sifat menejmenti, tibbiy tashkilotdagi strategik menejment va tibbiy tashkilotdagi xatarlarni boshqarish va ommabop xizmatlarni boshqarish va boshqa ko'plab jarayonlar hisobga olinadi. Bularning barchasi tibbiyot tashkilotida boshqarish usullarini belgilaydi. Tibbiy tashkilot va menejmentdagi o'zgarishlarning o'ziga xosligi qo'lda hisobga olish usullarini rad etishni, kompaniya ishini sifatni nazorat qilishning maxsus hisobi va avtomatlashtirish dasturidan foydalangan holda tibbiyot tashkilotining jarayonlarini boshqarishga o'tkazishni nazarda tutadi. Bugungi kunda ko'plab kompaniyalarda tibbiy yordam ko'rsatishni boshqarish ushbu maqsad uchun maxsus ishlab chiqilgan ilg'or dasturiy ta'minotni ishonib topshiradigan holat mavjud. Tibbiy yordam korxonalari faoliyatini boshqarish va sifatni nazorat qilishning ilg'or tizimlari shunchalik keng tarqalgani bejiz emas. Ular sizga qisqa vaqt ichida katta hajmdagi ishlarni bajarishga imkon beradi, ular inson omili ta'sirini amalda yo'q qilib, foydalanuvchi tomonidan so'ralgan turli xil ma'lumotlarni qayta ishlash va hisobotlar shaklida chiqarishga qodir.
tibbiy muassasani tashkil etish va boshqarish - bu murakkab jarayon. Tibbiy tashkilotni boshqarishni eng yaxshi usulda boshqarishni taklif etadigan samarali ilg'or tizimning joriy etilishi muassasa o'zini to'liq ovoz bilan e'lon qilishga, mavjud va potentsial bemorlar orasida ishonch darajasini oshirishga, xizmatlarining sifatini oshirishga imkon beradi. , o'zining barcha g'oyalarini amalga oshiring va biznesda katta muvaffaqiyatlarga erishing. Ushbu turdagi avtomatlashtirish dasturlari orasida USU-Soft zamonaviy avtomatlashtirish tizimi ajralib turadi. Bu foydalanuvchilarga nafaqat tibbiyot tashkilotida menejmentni tashkil qilish, balki korxonada vakolatli rejalashtirishni amalga oshirish, shuningdek, qo'l mehnatini butunlay yo'q qilib, tashkilotdagi barcha ish jarayonlarini yo'lga qo'yish imkonini beradi. Tibbiy markaz xodimlari tibbiyot tashkilotining moddiy resurslarini boshqarish, tibbiy xizmat ko'rsatuvchi kompaniya faoliyati va xizmatlar sifatini har tomonlama nazorat qilish va imkon qadar tezroq kelib tushgan ma'lumotlarni tahlil qilish imkoniyatiga ega
Axborotning olamni bilishdagi jamiyatdagi ishlab chiqarishdagi va fandagi o’rni. Insonning ijodiy yoki mehnat faoliyati, fan va texnikaning rivoji jonli mavjudodlarning o’zini tutishi, har qanday avtomatik tarzda ishlaydigan qurilmalar faoliyati axboratni ayirboshlash bilan bog’liq. Hozirgi kunda axborot juda katta ahamiyatga ega. Inson faoliyatining hamma sohalarida axborotlarni qayta ishlaydi:
Axborot tizimlari tasnifi» atalishi ortida yashiringan ma'nosini tushunish uchun, siz savolga qaysi tizimlari belgilash kerak. Ba'zi hali xil buxgalteriya hisob-kitoblar (asosan maosh) elektromekanik ishlash printsipi bilan mashinalari hisoblash yordamida amalga oshirildi ajoyib 50S, eslayman. ularning ishlashi zamonaviy elektron qurilmalar bilan taqqoslash qiyin ekanligiga qaramay, hisob-kitoblar va hujjatlarni soddalashtirish an'anaviy qo'lda yondashuv nisbatan tezroq bo'ladi.
60s masalani va ish haqi hisoblash, balki buxgalteriya ko'plab boshqa tegishli sohalarda nafaqat optimallashtirish uchun bunday tizimlar foydalanishga ruxsat yaqqol foyda bo'ldi hech ajablanarli joyi yo'q. Bunday tizimlar 70-80 yillarda boshqarish nazorat qilish uchun foydalanish boshladi. yuqori tezlikda elektron echimlar paydo kech '80s tufayli, axborot tizimlari qat'i nazar ishg'oli, turli tashkilotlar tomonidan qo'llanila boshlandi. Aslida, tizim ish xarajatlarini kamaytiradi va natijada, oxir-oqibatda daromadlarini oshirish.
Axborot tizimlarining turlari kompyuter ilm-fan o'rganilmoqda. Ular bu fan yo'nalishlaridan biri hisoblanadi. Bu tadqiqot ob'ektlarini o'z nomini qarzi - saqlash topish va ma'lumotlarni ishlab chiqarish echimlar qodir. Bundan tashqari qo'ng'iroq qilish va yangi ma'lumotlarni kiritish qobiliyatini amalga oshirildi. Agar taxmin mumkin, bu echimlar, axborot tizimlari deyiladi.
Sog‘liqni saqlash sohasiga axborot tenologiyasining joriy etilishi xizmat ko‘rsatish sifatini oshirish, xodimlar ishini sezilarli darajada tezlashtirish va bemorlarga xizmat ko‘rsatish xarajatlarini kamaytirish imkonini beradi. Tibbiyot va sog‘liqni saqlash sohasidagi axborot texnologiyalari quyidagi vazifalarni hal qilishga yordam beradi: - klinikadagi bemorlarning hisobini yuritish; - ularning holatini masofadan kuzatib borish; - diagnostika tekshiruvlari natijalarini saqlash va uzatish; - belgilangan davolashning to'g'riligini nazorat qilish; - masofaviy ta'limni o‘tkazish; - tajribasiz xodimlarga maslahat berish. Tibbiyotdagi axborot texnologiyalari bemorlarning ahvolini yuqori sifatli monitoring qilish imkonini beradi. Elektron tibbiy hujjatlarni yuritish klinika xodimlarining turli blankalarni tayyorlashga sarflaydigan vaqtini qisqartirish imkonini beradi. Bemor haqidagi barcha ma’lumotlar muassasaning tibbiyot xodimlari uchun mavjud bo‘lgan bitta hujjatda keltirilgan. Tekshiruvlar va protseduralar natijalari to‘g‘risidagi barcha ma’lumotlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri elektron tibbiy kartaga kiritiladi. Bu boshqa mutaxassislarga belgilangan davolash sifatini baholash, tashxis qo‘yishdagi noaniqliklarni aniqlash imkonini beradi. Sog‘liqni saqlashda zamonaviy axborot texnologiya imkoniyatlari tibbiy yordamning barcha jabhalariga ijobiy ta’sir ko‘rsatish imkonini beradi. Tibbiyotda axborot texnologiyalaridan foydalanish ham quyidagilarga imkon beradi: - masofaviy ta’limni o‘tkazish; -hamkasblar bilan tajriba almashish uchun aloqalarni yo‘lga qo‘yish; -Sog‘liqni saqlash bo‘yicha so‘nggi ma’lumotlarni olish. Bundan tashqari, texnologiya tibbiyot muassasasini boshqarishni yaxshilashi mumkin. Tibbiy tizimlar ishini avtomatlashtirishga imkon beradi: -klinikani boshqarish; -rejalashtirish va iqtisodiy bo‘lim; - kadrlar bo‘limi; - moliyaviy xizmat; - dorixonalar; - moddiy xizmatlar. Shuningdek, menejerlarga majburiy tibbiy sug'urta jamg'armasi, sog'liqni saqlashni boshqarish hududiy organi bilan yanada samarali hamkorlik qilish
Insonning axborotni qayta ishlash bo’yicha imkoniyatlarini kuchaytiruvchi zamonaviy texnologiyalar bilan qurollantirish - axborotlashtirish sanoatini jadal rivojlantirishni talab etuvchi eng muxim texnik, iqtisodiy vazifa hisoblanadi. Iqtisodiyotda axborot texnologiyalaridan foydalanish iqtisodiy axborotlar sifati, uning aniqligi, ob'ektivligi, tezkorligini va buning natijasi sifatida esa boshqaruv qarorlarini o’z vaqtida qabul qilish imkoniyati oshishini taьminlaydi. Demak, axborotlashtirishning milliy tizimini shakllantirish shu kunning eng dolzarb vazifalardan biri bo’lib, jamiyat taraqiyotining asosiy omili hisoblanadi. Axborot texnologiyalarini joriy qilishning asosiy mezoni har bir insonning, har qanday bozor munosabatida va davlat boshqaruvida yo’naltirilgan bo’lishi kerak. Axborot texnologiyalari inson faoliyatining barcha sohalarida qo’llaniladigan, tashkiliy, iqtisodiy va ijtimoiy tuzilishga ega bo’lgan axborot tizimini o’z ichiga oladi. Axborot tizimlari va texnologiyalari yildan-yilga kishilik faoliyatining turli sohalarida yanada keng qo’llanilib borilmoqda. Ularni yaratish, ishga tushirish va keng qo’llashdan maqsad - jamiyat va insonning butun xayot faoliyatini axborotlashtirish borasidagi muammolarini hal etishdir
Mazkur darslikda tibbiyotda axborot-kommunikatsiya texnogiyalarning
ulushi va tibbiyot sohalarida tutgan o‗rni hamda informatika industriyasi
mahsulotlarning tarkibiy jihatlari ko‗rib chiqilgan. Shuningdek, unda amaliy
dasturlar paketlaridan tibbiy-biologik masalalarni yechishda foydalanish
texnogiyalari taklif qilingan va ilk bor tibbiy-biologik jarayonlarni
algoritmlashtirish asoslari, ular negizida dasturiy mahsulotlarni yaratish
texnologiyalar bo‗yicha ma‘lumotlar keltirilgan hamda tibbiyot taqmoq
sohalarida axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan samarali
Xulosa o'rnida shuni ta'kidlash joizki, elektron sog'liqni saqlash tizimini boshqarish va yetakchilikni rivojlantirish, dunyoning ko'plab mamlakatlarida sinovdan o'tgan va zamonaviy axborot texnologiyalari asosidagi sog'liqni saqlash tizimining yangi usullarini joriy qilishga katta e'tibor qaratishda, qisqa muddat ichida sog'liqni saqlash tizimini raqamlashtirish bo'yicha muayyan ishlar amalga oshirishda, Xususan, aholi o'rtasida patronaj tekshiruvlarini optimallashtirish, shifokor qabuliga yozilish, shifokorlarining ish vaqti jadvalini shakllantirish, koronavirusga ixtisoslashgan muassasalarda bemorlar, tarqatilayotgan dori vositalari, tibbiy uskunalar harakati turli infektsiyalarga qarshi emlash, ruhiy kasalliklar va narkologiya dispanseri hisobida turganlik va nogironlik to'g'risidagi ma'lumotlarni shakllantirish kabi imkoniyatlarni beruvchi axborot tizimini yo'lga qo'yishlik.
Zamonaviy axborot telekomunikatsiya tizimlaridan axborot-diagnostika tizimining bir qismi sifatida foydalanishni tavsiya etish, bu esa quyidagilarga keng imkoniyatlar yaratishi mumkin tekshirish vaqtini qisqartirish va klinik ma'lumotlarni to'liq formatda yetkazish, diagnostika mutaxassislari o'rtasida diagnostika ma'lumotlarini tezkorlik bilan almashishni, takroriy tadqiqotlar ulushini kamaytirishni, diagnostika ma'lumotlarini
|
